از فرمایشات أمیرالمؤمنین علیه السّلام است در باب ارواح که: فَإنَّ الْغَایَه َ أَمَامَکُمْ، وَ إنَّ وَرَآءَکُمُ السَّاعَه اروحَ تَحْدُوکُمْ.
تَخَفَّفُوا تَلْحَقُوا، فَإنَّمَا یُنْتَظَرُ بِأَوَّلِکُمْ ءَاخِرُکُمْ [114].
«ای مردم!
لقاء خدا، نتیجه اعمال، بهشت و دوزخ، در جلوی شماست و مرتّباً روح شما بسوی آن حرکت می‌کند و بدان نزدیک می‌شود.
و آن ساعت مرگ و اجل پشت سر شماست و با آواز حُدِی شما را میراند و به آن غایتی که در پیش دارید می‌رساند.» (همانطور که برای شتر در راههای طولانی و بیابانهای گرم، برای آنکه طول راه را حسّ نکند و این مسافت را طیّ کند ساربانان آواز حُدِی می‌خوانند تا بالاخره شتر را به مقصد رسانیده، بارش را برزمین گذارند؛ أمیرالمؤمنین علیه السّلام اجل را به آواز حُدی تشبیه میفرماید که از پشت سر دائماً در گوش انسان می‌نوازد تا بالاخره او را وارد در این منزل بگرداند.) تَخَفَّفُوا تَلْحَقُوا.
«بار خود را سبک کنید تا برسید.» میفرماید: ارواح انبیاء و ائمّه و اولیاء و پاکان همه رفتند و در منازل خود در بهشتها مسکن گزیدند، ارواح مخلَصین و مقرَّبین همه در مقصود آرمیدند و قافله به منزل رسید؛ ای بندگان خدا!
شما چرا معطّلید ؟
بار گناه، علاقه‌های مادّی و شهوی فراوان شما را خسته و معطّل نموده و منضجر و کسل کرده است.
آنها را بریزید، ریشه علائق را ببرید، خود را سبک کنید تا بدین قافله رحمت و لقاءِ الهی خود را برسانید و عقب نیفتید.
فَإنّما یُنْتَظَرُ بِأَوَّلِکُمْ ءَاخِرُکُمْ.
«پیشینیان که رفته‌اند در انتظار شما هستند.» میفرماید: قیامت بر پا نمی‌شود و بعث و حشر و نشر انجام نمی‌گیرد مگر آنکه بازماندگان به گذشتگان ملحق شوند.
پس بواسطه اعمال سیّئه و زشتیهائی که نموده‌اید نتوانستید خود را به ارواح پاکان برسانید و آنها را در ترقّب و انتظار نگاهداشته‌اید؛ با اعمال نیکو و اخلاق پسندیده و ملکات فاضله و عقائد حسنه خود را به قافله طیّبین و طاهرین برسانید، و آنها را از انتظار بیرون آورید.
و اگر فرضاً در دنیا عمر طولانی کنید، اگر این عمر توأم با پاکی دل و نیّت و اخلاق و کردار شما باشد، در حال حیات ارواح شما به عالم بالا و ملا اعلی متعلّق شده، و به مقام طهارت و قرب رسیده، و به ارواح پاکان پیوسته‌اید.
سیّد رضیّ رحمه ُ اللَه علیه، جامع «نهج البلاغه » در ذیل این خطبه می‌گوید: این جملات، از کلام خدا و رسول خدا صلّی الله علیه و آله وسلّم گذشته، با هر کلامی اگر قیاس شود و میزان گردد هر آینه برتر و عالیتر خواهد بود و گوی سبقت را در میدان مسابقه خواهد ربود.
و امّا خصوص جمله أخیر آنحضرت که میفرماید: تَخَفَّفُوا تَلْحَقُوا، پس کلامی از این مختصرتر و پر معنی‌تر و عمیق‌تر در میان کلمات، به گوش أحدی نرسیده است، و از این جمله زلال‌تر و دلنشین‌تر و سیراب کننده‌تر در میان کلمات حکمت‌آمیز، کسی به خاطر نیاورده است[115].
چقدر أمیرالمؤمنین علیه السّلام یاد مرگ میکرده، و اصحاب خود را بدین موضوع توجّه میداده، و در ملا عامّ خطبه‌ها میخوانده است.
سیّد رضیّ رحمه ُ اللَه علیه می‌گوید: در بسیاری از اوقات آنحضرت اصحاب خود را بدین جملات مخاطب قرار داده میفرمود: تَجَهَّزُوا رَحِمَکُمُ اللَهُ؛ فَقَدْ نُودِیَ فِیکُمْ بِالرَّحِیلِ.
وَ أَقِلُّوا الْعُرْجَه َ عَلَی الدُّنْیَا، وَ انْقَلِبُوا بِصَالِحِ مَا بِحَضْرَتِکُمْ مِنَ الزَّادِ؛ فَإنَّ أَمَامَکُمْ عَقَبَه ً کَُودًا، وَ مَنَازِلَ مَخُوفَه ً مَهُولَه ً، لاَبُدَّ مِنَ الْوُرُودِ عَلَیْهَا وَالْوُقُوفِ عِنْدَهَا.
وَ اعْلَمُوا أَنَّ مَلاَحِظَ الْمَنِیَّه ِ نَحْوَکُمْ دَانِیَه ٌ، وَ کَأَنَّکُمْ بِمَخَالِبِهَا وَ قَدْ نَشِبَتْ فِیکُمْ، وَ قَدْ دَهَمَتْکُمْ فِیهَا مُفْظِعَاتُ الاْمُورِ، وَ مُعْضِلاَتُ الْمَحْذُورِ.
فَقَطِّعُوا عَلاَ´ئِقَ الدُّنْیَا، وَ اسْتَظْهِرُوا بِزَادِ التَّقْوَی.
[116] «آماده مرگ شوید و مستعدّ و مجهّز گردید، خدای شما را رحمت کند؛ بانگ رحیل در میان شما سرداده شده است.
و اعتماد و دلبستگی خود را به دنیا کم کنید، و بسوی خدا با آنچه در نزد شماست از اعمال صالحه و توشه‌های پسندیده منقلب گردید؛ چون در روبروی شما گردنه‌ای است سخت، و منازلی است مخوف و هولناک که ناچار باید بر آنها وارد شد و در آنجا اقامت جسته و درنگ نمود.
و بدانید که مرگ به شما نظر انداخته و دائماً این نظر بسوی شما نزدیک می‌شود، و مثل آنکه شما در چنگالهای مرگ گرفتارید و آن چنگالها در شما فرو رفته است و در این باره، امور بسیار سخت و از پا درآورنده‌ای شما را پوشانیده و در بر گرفته و مشکلات طاقت فرسائی به شما احاطه نموده است.
پس علاقه و محبّت دنیا را ببرید و ریشه آنرا در وجود خویش نابود کنید، و به توشه تقوَی اعتماد کرده و از آن کمک بجوئید.» ابن حجر هیثمی مکّی در «الصّواعق المحرقه» می‌گوید: وَ سُئِلَ عَلِیٌّ وَ هُوَ عَلَی الْمِنْبَرِ بِالْکُوفَهِ عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَی: رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَـ'هَدُوا اللَهَ عَلَیْهِ فَمِنْهُم مَّن قَضَی' نَحْبَهُ و وَ مِنْهُم مَّن یَنتَظِرُ وَ مَا بَدَّلُوا تَبْدِیلاً [117].
فَقَالَ: اللَهُمَّ غَفْرًا، هَذِهِ ا لاْ یَهُ نَزَلَتْ فِیَّ وَ فِی عَمِّی حَمْزَهَ وَ فِی ابْنِ عَمِّی عُبَیْدَهَ بْنِ الْحَرِثِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ؛ فَأَمَّا عُبَیْدَهُ فَقَضَی نَحْبَهُ شَهِیدًا یَوْمَ بَدْرٍ، وَ حَمْزَهُ قَضَی نَحْبَهُ شَهِیدًا یَوْمَ أُحُدٍ، وَ أَمَّا أَنَا فَأَنْتَظِرُ أَشْقَاهَا یَخْضِبُ هَذِهِ مِنْ هَذِهِ ـ وَ أَشَارَ بِیَدِهِ إلَی لِحْیَتِهِ وَ رَأْسِهِ ـ عَهْدٌ عَهِدَهُ إلَیَّ حَبِیبِی أَبُوالْقَاسِمِ صَلَّی اللَهُ عَلَیْهِ ] وَءَالِهِ [ وَ سَلَّمَ.
[118] «از علیّ بن أبی‌طالب در حالیکه در فراز منبر مسجد کوفه بود سؤال کردند از آیه شریفه: رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَـ'هَدُوا اللَهَ عَلَیْهِ، فرمود: خداوندا بیامرز آمرزیدنی، این آیه نازل شده است درباره من و درباره عمویم حمزه و درباره پسر عمویم عُبَیده بن حارث بن عبدالمطّلب؛ امّا عبیده پس در جنگ بدر شهید شد و به رحمت ایزدی پیوست، و حمزه در جنگ اُحد شربت شهادت نوشید، و امّا من پس در انتظار شقی‌ترین امّت بسر می‌برم که این را از این خضاب کند ـ و اشاره فرمود به محاسنش و به سرش ـ و فرمود: این عهدی است که حبیب من رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم با من استوار نموده است.» عمل فرشتگان قبض ارواح و ملک الموت عین عمل خداست أعوذُ بِاللَهِ مِنَ الشَّیطانِ الرَّجیم‌بِـسْـمِ اللَهِ الـرَّحْمَـنِ الـرَّحـیم الْحَمْدُ للَّهِ رَبِّ الْعالَمینَ و الصَّلَوهُ و السَّلامُ عَلَی‌سَیِّدِنا مُحَمَّدٍ و ءَالِهِ الطّاهِرینَ و لَعْنَهُ اللَهِ عَلَی‌أعْدا´ئِهِمْ أجْمَعینَ مِنَ الاْ´نَ إلَی‌قیامِ یَوْمِ الدّینِ و لا حَوْلَ و لا قُوَّهَ إلاّ بِاللَهِ الْعَلیِّ الْعَظیم[119] کیفیّت قبض روح ارواح طیّبه و نفوس ستمگران : قُلْ یَتَوَفَّب'کُم‌مَّلَکُ الْمَوْتِ الَّذِی‌وُکِّلَ بِکُمْ ثُمَّ إِلَی' رَبِّکُمْ تُرْجَعُونَ.
این‌آیه‌کریمه‌یازدهمین‌آیه‌از سوره‌سجده، سی‌و دوّمین‌سوره‌از قرآن‌مجید است.
میفرماید: «بگو (ای‌پیغمبر) که: شما را می‌میراند و جان‌شما را می‌گیرد آن‌فرشته‌مرگی‌که‌بر شما گماشته‌شده‌است‌و مأموریّت‌قبض‌روح‌شما را دارد، و پس‌از آن‌بسوی‌پروردگارتان‌بازگشت‌خواهید نمود.» در این‌آیه‌مبارکه‌خداوند جلّ و عزّ قبض‌روح‌مردم‌را نسبت‌به‌ملک‌الموت‌که‌همان‌عزرائیل‌است‌داده‌است.
در آیه‌شریفه‌ای‌که‌مفصّلاً در مجلس‌قبل‌پیرامونش‌بحث‌شد خداوند نسبت‌قبض‌روح‌را مستقیماً به‌خودش‌میدهد: اللَهُ یَتَوَفَّی‌الاْنفُسَ حِینَ مَوْتِهَا.
[120] «خداوند است‌فقط‌که‌همیشه‌جانها را در هنگام‌مرگ‌می‌گیرد.» در آیه‌دیگر نسبت‌قبض‌روح‌را نه‌به‌یک‌فرشته‌خاصّ بلکه‌به‌فرشتگان‌داده‌است: وَ هُوَ الْقَاهِرُ فَوْقَ عِبَادِهِ وَ یُرْسِلُ عَلَیْکُمْ حَفَظَهً حَتَّی'´ إِذَا جَآءَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنَا وَ هُمْ لاَ یُفَرِّطُونَ.
[121] «و اوست‌آن‌خداوندی‌که‌سیطره‌دارد بر بندگانش، و از مقام‌عالی‌خود آنها را در تحت‌عبودیّت‌مسخّر داشته‌و برای‌حفظ‌و حراست‌آنها فرشتگانی‌را می‌گمارد و بسوی‌آنان‌گسیل‌میدارد، تا زمانیکه‌مرگِ یکی‌از شما مقدّر گردد فرشتگانی‌که‌برای‌انجام‌این‌مأموریّت‌فرستاده‌ایم‌جان‌او را می‌گیرند و در این‌امر کوتاهی‌نمی‌نمایند.» در آیه‌چهارم‌نسبت‌سلام‌و تحیّت‌به‌ملائکه‌ای‌که‌قبض‌روح‌مردم‌پاک‌و پاکیزه‌را می‌کنند میدهد: الَّذِینَ تَتَوَفَّب'هُمُ الملائکه طَیِّبِینَ یَقُولُونَ سَلَـ'مٌ عَلَیْکُمُ ادْخُلُوا الْجَنَّهَ بِمَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ[122].
«آن‌دسته‌از مردمی‌که‌پاک‌و پاکیزه‌اند، ملائکه‌قبض‌روح‌از طرف‌خدا به‌آنها سلام‌و تحیّت‌فرستاده‌می‌گویند: سلامٌ علیکم، داخل‌در بهشت‌شوید در مقابل‌أفعال‌نیک‌که‌بجای‌آورده‌اید.» در آیه‌دیگر از همین‌سوره‌میفرماید: در هنگام‌قبض‌روح‌مردم‌ظالم‌و ستم‌پیشه،