با مطالعه اجمالی فرمایشات امام علی علیه السلام در مورد عقل – که ضمن احادیث متعددی در نهج‌البلاغه، غرر الحکم و درر الکم ، اصول کافی و سایر کتب حدیث نقل گردیده است – چنین بنظر میرسد که عقل در کلام امام علیه السلام از اهمیت و ماهیت خاص برخوردار است.
امام علی علیه السلام در فرمایشات متعددی ، عقل و اهمیت آن را متذکر شده‌اند ، جهت مراعات اختصار در مطالب ، در برخی از سخنان امام در خصوص اهمیت عقل اشاره می‌گردد .
از دیدگاه امام علی علیه السلام:
عقل بهترین موهبت الهی و برترین نعمت است.
از امیر المومنین علی علیه السلام سوال شد » ما افضل ما اعطی الانسان؟ قال:» غریزه عقل « برترین چیزی که به انسان بخشیده شده چیست؟ فرمود: غریزه عقل.
امام علی السلام بهترین موهبت خداوند را به انسان عقل می‌دانند و می‌فرمایند: »خیر المواهب العقل« امام علیه السلام در مقایسه نعمتهای الهی به انسان برترین نعمت را عقل دانسته و می‌فرمایند:»افضل النعم العقل« . »لانعمه افضل من العقل« یعنی هیچ نعمتی بالاتر از عقل نیست.
اهمیت این نعمت گرانمایه را در بیان دیگر آن حضرت به وضوح می‌توان دریافت، آنجا که امام علیه السلام فلسفه وجودی بعثت انبیاء را رشد و شکوفایی این موهبت الهی می‌داند و می‌فرماید: »فبعث فیهم رسله، و واتر الیهم انبیائه ، لیستأ دوهم میثاق فطرته و یذکرو هم منسی نعمته و یحتجوا علیهم بالتبلیغ و یثیروا الیهم دفائن العقول.«
پس خدای تعالی پیغمبران خود را در بین آنان برانگیخت و ایشان را پی در پی می فرستاد تا عهد و پیمان خداوند را که جبلی و فطری آنان بود بطلبند و به نعمت فراموش شده (توحید فطری) یاد آوری شان کنند و از راه تبلیغ با ایشان گفت و گو نمایند و عقلهای پنهان شده را (که در زیر غبار کفر پوشیده و بر اثر تاریکی ضلالت و گمراهی مستور شده) بیرون آورده به کار اندازند.
پس هدف از ارسال رسل آن بوده است که گنجینه عقل و خرد آدمیان را در پهنه زندگی بپرا کنند و بگسترانند.
2-عقل مایه فضیلت و ارزش انسان است.
امام علی علیه السلام فضیلت و ارزش هر انسانی را وابسته به عقل او دانسته و می فرماید: »قیمه کل امرءعقله« ارزش هر انسانی ، عقل اوست.
»الانسان بعقله« حقیقت (آدمی و) انسان به عقل اوست.
»العقل فضیله الانسان« عقل مایه فضیلت انسان است.
»غایه الفضائل العقل« والاترین فضیلت ها عقل است.
3-عقل عامل کمال و هدایت الهی است.
امام علیه السلام می فرماید: «کمال الانسان العقل« کمال انسان به عقل است. امام رشد و کمال شخصیت انسان را نیز در گرو عقل می داند و می‌فرماید: »بالعقل کمال النفس« از دیدگاه امام عقل می تواند انسان را به سوی کمال و سعادت واقعی رهنمون سازد. امام می فرماید: »کفاک من عقلک ما اوضح لک سبل غیک من رشدک« در ارزش و اهمیت عقل تو همین کافی است که راههای انحراف و سقوط تو روشن و واضح می‌کند. امام علیه السلام عقل را عامل نجات انسان می دانند و می فرمایند:»ما استودع ا… امرء عقلا إلا استنقذه به یوماً ما« خداوند عقل را به انسان نداده مگر آن که عامل نجات آدمی از مشکلات و گرفتاریها باشد.
عقل از دیدگاه امام علیه السلام ، عقل رسول حق و حجت خدا بر همه بندگان است، و بدین سبب است که امیر المومنین علی علیه السلام می‌فرمایند: »العقل رسول الحق« ، اگر چه عقل و انبیا عدل و هم سنگ یکدیگر نیستند ، اما شاید بتوان گفت که رسولان الهی به اعتباری به دو دسته تقسیم می‌شوند، رسولی در بیرون و رسولی در درون وجود آدمیان ، که بر رسولان بیرونی و هدایت گران جمعی لفظ پیامبر اطلاق شده است و بر پیامبر درونی کلمه عقل ، لذا امام کاظم علیه السلام در بیان اهمیت و اعتبار عقل خطاب به هشام می فرماید: »یا هشام إن ا…علی الناس حجتین ، حجه ظاهره و حجه باطنه فاما الظاهره فالرسل و الانبیاء و الائمه علیهم السلام و اما الباطنه فالعقول« ای هشام! همانا حجت خداوند بر مردم 2 حجت است یک حجت آشکارو بیرونی و حجت دیگری درونی، اما حجت آشکار ، همان فرستادگان و پیامبران خداوند و ائمه هستند و حجت درونی همان عقلهای آنان است.
منبع: نهج البلاغه فیض الاسلام- غرر الحکم و در الکلم
پس بنا به روایتی منسوب به امام علیه السلام در مجمع البحرین: »العقل شرع من داخل و الشرع عقل من خارج.«
عقل حجت خدا بر مردم است و شرعی در درون و شرع بیرونی – شریعت الهی – نیزبا تعبیر عقل بیان شده است و علت نزول شریعت یا عقل بیرونی ، هدایت و شکوفایی و رشد و تعالی رسول درونی است که رسول درونی جز با بهره گیری از دین و راهنمایی پیامبر بیرونی به سر منزل سعادت نمی رسد و فلسفه ظهور پیامبران نیز دعوت مردم به سوی تعقل در آثار الهی است.
3-عقل برترین غنای آدمی و پر سودترین ثروت است.
اهمیت عقل از دیدگاه امیر المومنین علی علیه السلام تا بدانجاست که به فرزندش امام حسن علیه السلام می فرمایند:«یا بنی، ان اغنی العقل» پسرم بی نیازترین بی نیازی عقل است. امام علیه السلام هیچ مال و ثروتی را پرسودتر از عقل و تعقل نمی‌دانند و می‌فرمایند: »لامال اعود من العقل« »العقل اغنی الغناء و غایه الشرف فی الاخره و الدنیا
عقل بی‌نیاز کننده‌ترین توانگریها و نهایت شرف و بزرگواری در دنیا و آخرت است.
4-عقل موجب فراگیری علوم و درک و فهم در انسان است.
امام علیه السلام می‌فرمایند: »العقل مرکب العلم« عقل مرکب علم و دانش است.
»بالعقول تنال ذروه العلوم« با عقلها قله علوم به دست می آید.
»العقل اصل العلم و داعیه الفهم.« عقل ریشه علم و دانش است، و انسان را به فهم و اندیشه می‌خواند.
»العقل داعی الفهم.« عقل و خرد دعوت کننده به فهم و زیرکی است.
»در جریان تعلیم و تربیت فهم جانشین مجاورت و تکرار می‌شود. فهم یعنی اینکه فرد آنچه راکه می بیند یا می‌شنود مورد بررسی قرار دهد.«
5-عقل موجب هدایت انسان به عدل و خیر و دوری او از زشتی است.
امام علی علیه السلام می فرمایند:
»العقل ینبوع الخیر« عقل چشمه خیر و نیکی است.
»العقل منزه عن المنکر آمربالمعروف«
عقل پاکیزه کننده از کار زشت و دستور دهنده به کار نیک است.
»غریزه العقل تحدوا علی استعمال العدل« غریزه عقل، انسان را بر عدل کردن وادار می‌نماید.
»غریزه العقل تأبی ذمیم الفعل«غریزه عقل از کار زشت و نا پسند و نکوهیده ، سرباز می‌زند.
6-عقل موجب دینداری و عبادت خداوند است.
امام علی علیه السلام می‌فرمایند: »هبط جبرئیل علی آدم فقال: یا آدم ، إنی امرت أن اخیرک واحد من ثلاث فاختر واحده ودع اثنتین فقال له آدم: و ما الثلاث یا جبرئیل؟ فقال: العقل و الحیاء والدین. قال آدم: فانی قد اخترت العقل. فقال جبرئیل للحیاء والدین: انصرفا و دعاه ، فقالا یا جبرئیل انا امرنا ان نکون مع العقل حیث کان«