[*] این نوشتار، از مقاله دکتر عبدالهادی الفضلی اقتباس و با ملاحظاتی برگردان شده است.
مقاله مذکور با عنوان «من معالم الحج والزیاره الجحفه» و در شماره شانزدهم مجله الموسم در هلند چاپ شده است.
جحفه به دلیل سابقه مهمّ تاریخی اش، و به جهت موقعیّتش که در راه حرمین و مسیر هجرت پیامبر اکرم ص قرار گرفته و بالاخره بدان جهت که میقات حاجیان است از اهمیت خاصی برخوردار می باشد.
جحفه در روزگاران قدیم، مَهْیَعَه 1 خوانده می شد.
خلیل بن احمد فراهیدی در کتاب «العین» و ذیل ماده «هَیَعَ»، مَهْیَع را مسیر فراخ و سرزمین وسیع می داند و آن منطقه را بدان علت که از آغاز غدیر خم تا ساحل دریای سرخ وسیع است مهیعه خوانده اند.
سپس جحفه نامیده شد; چون سیل جحاف آن وادی را از بین برد.
زبیدی در تاج العروس می نویسد:2 عمالیق،3 بنوعبیل4 را از مدینه بیرون راندند، آنان به مهیعه آمدند و سیل نابودشان کرد.
عایشه در روایتی از پیامبر ص نام قدیم و جدید منطقه را بدین شرح نقل می کند که: پیامبر هنگامی به مدینه درآمد که وبا در آنجا رواج داشت.
رسول خدا ص دعا کرد: «اللّهمّ انقل وباء المدینه الی مهیعه ».
و در روایتی دیگر که در صحیح بخاری آمده، پیامبر فرمود: «الّلهمّ حبّب الینا المدینه کحبّنا مکه او أشدّ و صحّحها و انقل حماها الی الجحفه ».5 همینطور ابو ایوب خزاز از امام صادق ع روایت کرده: «و وَقّت لأهل المغرب الجحفه ، و هی عندنا مکتوبه مهیعه ».6 جحفه در کتب جغرافیدانان مسلمان همدانی می نویسد: از جحفه تا ابواء بیست و سه میل است.7 بکری موقعیت جحفه را سه میلی غدیر خم می داند.8 ادریسی جغرافیدان مغربی، جحفه را در اقلیم روم9 و در ساحل شرقی دریا و در بیست و شش میلی ابواء دانسته است.10 اصطخری می نویسد: «ودّان» بریک منزلی جحفه باشد و از آنجا تا ابواء کی بر غربی راه حج باشد شش میل بود».11 مقدسی که جحفه را در پنج مرحله ای مکه و شش مرحله ای مدینه نام برده12 آورده است: «جحفه، شهری است آباد که فرزندان جعفر در آن هستند و دژی با دو در دارد و چند چاه در آن است و در دو میلی آن یک چشمه و برکه بزرگِ آب هست».13 ابن خردادبه، جحفه را از ناحیه تهامه، دارای چاه های آب و در بیست و هفت میلی ابواء می داند.14 یا قوت حموی فاصله منطقه جحفه تا غدیر خم را دو میل ثبت کرده است.15 امروز فاصله مکه تا جحفه 189 کیلومتر است.
یعنی از مکه تا فرودگاه رابغ 180 کیلومتر و از آنجا تا جحفه 9 کیلومتر و مسیر آن بدین صورت است.
جحفه رابغ صعبر سه راهی (جده، مدینه، مکه) خلیص جموم مکه مسافت مذکور در نقشه وزارت راه سعودی ثبت شده است و این در حالی است که برخی مراجع16فاصله جحفه تا مکه را 220 کیلومتر دانسته اند.
نویسنده فقه السنه چنین نوشته است: «و وقّت لأهل الشام الجحفه: موضع فی الشمال الغربی من مکه ، بینه و بینها 187 کیلومتر».17 با مراجعه به منابع قدیم، فاصله جحفه از مکه سه، چهار و پنج مرحله ثبت شده است.
و این اختلاف چهارگانه به علت معنای مرحله و مسیر مورد اشاره می باشد.
آنان که سه مرحله را ضبط کرده اند، راه هجرت پیامبر را به شرح ذیل نوشته اند: مکه عُسفان خیمه ام معبد جحفه مسیر نویسندگان چهار مرحله به این صورت است: مکه جموم عسفان دف جحفه مراد از پنج مرحله این است: مکه جموم عُسفان دف طارف جحفه و گروهی نیز مسافت میان مدینه منوره و جحفه را شش مرحله و مسیر ذیل را نوشته اند: مدینه فریش مسیجید سقیا بئرمبیریک ابواء جحفه سرانجام باید گفت: جحفه در شرق شهر رابغ قرار دارد و فاصله آن از مرکز شهر 22 کیلومتر و از فرودگاه 9 کیلومتر می باشد.
سرانجام باید گفت: جحفه در شرق شهر رابغ قرار دارد و فاصله آن از مرکز شهر 22 کیلومتر و از فرودگاه 9 کیلومتر می باشد.
جحفه در گذشته و حال جحفه بعد از سیل جحاف تا قرن پنجم هجری آباد بوده است.
بکری می نویسد: «وقی قریه جامعه، بها منبر».
18 و از نوشته یاقوت حموی برمی آید که جحفه در سده ششم و هفتم ویران بوده است.
او می نویسد: «کانت قریه کبیره ذات منبر...
و هی الآن خراب».
19 ابوالفداء که تدوین اثر جغرافیایی خود را در 721 هـ .
ق.
به پایان برده، جحفه میقات مصریان را مکان خالی از سکنه نوشته است.20 ابوالحسن علی بن محمد قلصادی اندلسی از حاجیان غرناطه در اواخر قرن نهم در سفرنامه اش به ویرانی جحفه اشاره دارد و می گوید خود از منطقه رابغ محرم شده است.21 در ابتدای جحفه از سمت مدینه منوره، مسجدی واقع است به نام «مسجدالنبی» و در آن سوی جحفه، مسجدالأئمه.
میقات فعلی که مسجد جدیدی است و توسط حکومت سعودی بنا شده، در کنار آثار مسجدالائمه و در فاصله کمی از روستای قدیم جحفه بنا شده و فاصله آن تا جاده مکه ـ مدینه 9 کیلومتر می باشد.
آن سوی مسجد، آثاری از قصر علیا که ظاهراً از آثار دوره عبّاسی است به نظر می رسد.
ساکنان امروز جحفه را قبائلی زبید که با عوف آمیخته اند، تشکیل می دهند.22 جحفه به روایت شـرع معاویه بن عمار از امام صادق ـ علیه السلام ـ نقل کرده: «من تمام الحج و العمره ان تحرم من المواقیت الّتی وقّتها رسول اللّه ـ ص ـ لاتجاوزها الاّ و انت محرم، ...
و وقّت لأهل المغرب الجحفه، و هی مهیعه...».23 ابوایوب ابراهیم بن عیسی خزاز به امام صادق ـ ع ـ عرض کرد:(«حدِّثْنی عن العقیق اوقت وقته رسول اللّه ـ ص ـ ، او شی صنعه الناس فقال: انّ رسول اللّه وقت لأهل المدینه ذالحلیفه و وقّت لأهل المغرب الجحفه ـ و هی عندنا مکتوبه مَهْیَعَه ـ و وقت لأهل الیمن یَلَمْلَمْ، و وقت لأهل الطائف قرن المنازل، و وقت لأهل نجد العقیق».24 ابن عباس روایت کرده است: «انّ رسول اللّه ـ ص ـ وقت لأهل المدینه ذا الحلیفه، و لأهل الشام الجحفه، و لأهل نجد قرن المنازل، و لأهل الیمن یلملم، و قال: هن لهم و لکلّ آت اَتی علیهن من غیرهن، ممن اراد الحج و العمره، و من کان دون ذلک فمن حیث أنشأ، حتی أهل مکه من مکه».25 مسلم در روایت دیگری از پیامبر ـ ص ـ (نقل از عبدالله بن عمر) آورده: «...
و مُهَلُّ اهل الشام مَهْیعه و هی الجحفه».
26 فقهای شیعه نیز چنین آورده اند: در فقه الرضا27 و المقنع:28 «وقّت لأهل الشام المهیعه و هی الجحفه».
در الهدایه29 و المقنعه:30 «وقت لأهل الشام الجحفه».
در النهایه،31 الجمل و العقود،32 السرائر33 و المواسم:34 «و میقات اهل الشام الجحفه».
در کتاب الاصباح35 و الغنیه:36 «و لمن حجّ علی طریق الشام الجحفه».
البته در صورت اضطرار، اهل مدینه نیز از جحفه محرم می شدند.
در صحیح حلبی آمده است: «من أین یحرم الرجل اذا جاوز الشجره؟
قال: من الجحفه، و لایجاوز الجحفه الاّ محرِماً».
فقهای اهل سنت نیز میقات اهل شام، مصر و مغرب را جحفه می دانند.37 فقیهان و مراجع معاصر نیز مانند مرحوم آیت الله العظمی حکیم،38 آیت الله العظمی خوئی،39 و آیت الله العظمی گلپایگانی40 جحفه را میقات حاجیان شام، مصر و مغرب می دانند.
آیت الله العظمی امام خمینی ـ رحمه الله علیه ـ می فرماید: «بدانکه محل احرام بستن برای عمره تمتع که آن را میقات می نامند...
پنج محل است: ...
پنجم ـ جحفه است و آن میقات کسانی است که از راه شام به حج می روند».41 راه های منتهی بر جحفه (از مدینه به مکه) الف ـ راه قدیم مدینه به جحفه 1 ـ مدینه ـــــ ذوالحلیفه ـــــ حفین ــــــ ملل ـــــ سیاله ـــــ روحاء ـــــ خیف نوح ـــــ خیام ـــــ اثیل ـــــ بدر ـــــ جحفه.
2 ـ مدینه ـــــ ذوالحلیفه ـــــ حفین ـــــ ملل ـــــ سیاله ـــــ روحاء ـــــ رویثه ـــــ صفراء ـــــ بدر ـــــ جحفه.
3 ـ مدینه ـــــ ذوالحلیفه ـــــ حفین ـــــ ملل ـــــ سیاله ـــــ روحاء ـــــ روثیه ـــــاثایه ـــــ عرج ـــــ سقیا ـــــ ابواء ـــــ جحفه.
4 ـ مدینه ـــــ ذوالحلیفه ـــــ حفین ـــــ ملل ـــــ سیاله ـــــ روحاء ـــــ روثیه ـــــ اثایه ـــــ عرج ـــــ سقیا ـــــ ابواء ـــــ ودّان ـــــ عقبه فرش ـــــ ذات الاصافر ـــــ جحفه.
ب ـ راه قدیم جحفه به مکه 1 ـ جحفه ـــــ طارف ـــــ دف ـــــ عسفان ـــــ جموم ـــــ مکه.
2 ـ جحفه ـــــ خیمه ام معبد ـــــ عسفان ـــــ جموم ـــــ مکه.
ج ـ راه های جدید مدینه به مکه از طریق جحفه 1 ـ مدینه ـــــ مسیجید ـــــ بدر ـــــ مستوره ـــــ رابغ ـــــ جحفه ـــــ قضیمه ـــــ خلیص ـــــ عسفان ـــــ جموم ـــــ مکه در مسیر مذکور از سه راهی قضیمه به ثول، سپس به ذهبان و جده می روند.
پی نوشت ها: 1- به فتح میم، یا و عین و سکون هاء.
برخی مانند قاضی عیاض بکسر «هاء» نوشته اند.
(شرف الدین السیاغی، الروض النضیر، ج 3، ص 142.) 2- ذیل ماده «جحف».
3- بنا به نوشته قلقشندی، آنان اعراب اصیل و فرزندان عملاق بن لاوذ بن ارم بن سام بن نوح هستند که در تنومندی و بزرگی جثّه ضرب المثل اند.
نهایه الارب فی معرفه انساب العرب، ج 5، ص 142.
4- آنان نیز از اعراب اصیل بائده هستند و بنابه نوشته ابن کلبی، جدّ آنها عبید نه عبیل است.
عبید بن ارم بن سام بن نوح.
همان منبع، ص 321.
5- معجم ما استعجم، ج 1، ص 369 و 370.
6- همان منبع.
7- صفه جزیره العرب، ص 301.
8- معجم مااستعجم، ج 1، ص 368.
9- نزهه المشتاق فی اختراق الآفاق، ج 1، ص 123 و 137.
10- همان منبع، ص 142.
11- المسالک و الممالک، ص 24.
12- احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، ج 1، ص 150.
13- همان منبع، ص 112.
14- المسالک و الممالک، ص 107.
15- معجم البلدان، ج 2، ص 111.
16- آیت الله العظمی گلپایگانی ـ ره ـ .
17- فقه السنه، ج 1، ص 652.
18- معجم ما استعجم، ج 2، ص 367.
19- معجم البلدان، ج 2، ص 111.
20- تقویم البلدان، ص 111.
21- رحله القلصادی، ص 130.
22- علی طریق الهجره، ص 57.
23- وسائل الشیعه، فصل المواقیت، باب یکم.
24- الحدائق الناظره، ج 14، ص 436.
25- صحیح مسلم، ج 1، ص 328.
26- صحیح مسلم بشرح النووی، ج 4، ص 85.
27- الینابیع الفقهیه، ص 4.
28- همان منبع، ص 20.
29- همان منبع، ص 48.
30- همان منبع، ص 69.
31- همان منبع، ص 174.
32- همان منبع، ص 227.
33- همان منبع، ص 467.
34- همان منبع، ص 339.
35- همان منبع، ص 256.
36- همان منبع، ص 417.
37- رک: الفقه علی المذاهب الأربعه.
38- منهاج السالکین، ص 30.
39- مناسک الحج، ص 66.
40- مناسک الحج، ص 41.
41- مناسک حج.
میقات حج، شماره 7