شیخ بهاء الدین ، محمدبن حسین عاملی معروف به شیخ بهایی دانشمند بنام دوره صفویه است.
اصل وی از جبل عامل شام بود.
بهاء الدین محمد ده ساله بود که پدرش عزالدین حسین عاملی از بزرگان علمای شام بسوی ایران رهسپار گردید و چون به قزوین رسیدند و آن شهر را مرکز دانشمندان شیعه یافتند، در آن سکنی گزیدند و بهاءالدین به شاگردی پدر و دیگر دانشمندان آن عصر مشغول گردید.
مرگ این عارف بزرگ و دانشمند را به سال ۱۰۳۰ و یا ۱۰۳۱ هجری در پایان هشتاد و هفتمین سال حیاتش ذکر کرده اند.وی در شهر اصفهان روی در نقاب خاک کشید و مریدان پیکر او را با شکوهی که شایسته شان او بود ، به مشهد بردند و در جوار حرم هشتمین امام شیعیان به خاک سپردند.
شیخ بهایی مردی بود که از تظاهر و فخر فروشی نفرت داشت و این خود انگیزه ای برای اشتهار خالص شیخ بود.شیخ بهایی به تایید و تصدیق اکثر محققین و مستشرقین ، نادر روزگار و یکی از مردان یگانه دانش و ادب ایران بود که پرورش یافته فرهنگ آن عصر این مرز و بوم و از بهترین نمایندگان معارف ایران در قرن دهم و یازدهم هجری قمری بوده است.
شیخ بهایی شاگردانی تربیت نموده که به نوبه خود از بزرگترین مفاخر علم و ادب ایران بوده اند، مانند فیلسوف و حکیم الهی ملاصدرای شیرازی و ملاحسن حنیفی کاشانی وعده یی دیگر که در فلسفه و حکمت الهی و فقه و اصول و ریاضی و نجوم سرآمد بوده و ستارگان درخشانی در آسمان علم و ادب ایران گردیدند که نه تنها ایران ،بلکه عالم اسلام به وجود آنان افتخار می کند.
از کتب و آثار بزرگ علمی و ادبی شیخ بهایی علاوه بر غزلیات و رباعیات دارای دو مثنوی بوده که یکی به نام مثنوی "نان و حلوا" و دیگری "شیر و شکر" می باشد و آثار علمی او عبارتند از "جامع عباسی، کشکول، بحرالحساب و مفتاح الفلاح والاربعین و شرع القلاف، اسرارالبلاغه والوجیزه".
سایر تالیفات شیخ بهایی که بالغ بر هشتاد و هشت کتاب و رساله می شود همواره کتب مورد نیاز طالبان علم و ادب بوده است.
"شیخ بهایی" بهاء الدین محمد بن عزالدین حسین بن عبدالصمد بن شمس الدین محمد بن حسن بن محمد بن صالح حارثی همدانی عاملی جبعی (جباعی) معروف به شیخ بهائی در سال ۹۵۳ ه.ق ۱۵۴۶ میلادی در بعلبک متولد شد.
او در جبل عامل در ناحیه شام و سوریه در روستایی به نام "جبع" یا "جباع" می زیسته و از نژاد "حارث بن عبدالله اعور همدانی" متوفی به سال ۶۵ هجری از معاریف اسلام بوده است.
ناحیه "جبل عامل" همواره یکی از مراکز شیعه در مغرب آسیا بوده است و پیشوایان و دانشمندان شیعه که از این ناحیه برخاسته اند، بسیارند.
در هر زمان، حتی امروزه فرق شیعه در جبل عامل به وفور می زیسته اند و در بنیاد نهادن مذهب شیعه در ایران و استوار کردن بنیان آن مخصوصاً از قرن هفتم هجری به بعد یاری بسیار کرده و در این مدت پیشوایان بزرگ از میان ایشان برخاسته اند و خاندان بهائی نیز از همان خانواده های معروف شیعه در جبل عامل بوده است.
بهاءالدین در کودکی به همراه پدرش به ایران آمد و پس از اتمام تحصیلات، شیخ الاسلام اصفهان شد.
چون در سال ۹۹۱ هجری قمری به قصد حج راه افتاد، به بسیاری از سرزمینهای اسلامی از جمله عراق، شام و مصر رفت و پس از ۴ سال در حالی که حالت درویشی یافته بود، به ایران بازگشت.
وی در علوم فلسفه، منطق، هیئت و ریاضیات تبحر داشت، مجموعه تألیفاتی که از او بر جای مانده در حدود ۸۸ کتاب و رساله است.
وی در سال ۱۰۳۱ ه.ق در اصفهان درگذشت و بنابر وصیت خودش جنازه او را به مشهد بردند و در جوار مرقد مطهر حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام جنب موزه آستان قدس دفن کردند.
شخصیت ادبی شیخ بهایی بهائی آثار برجسته ای به نثر و نظم پدید آورده است.
وی با زبان ترکی نیز آشنایی داشته است.
عرفات العاشقین (تألیف ۱۰۲۲ ۱۰۲۴)، اولین تذکره ای است که در زمان حیات بهائی از او نام برده است.
بهترین منبع برای گردآوری اشعار بهائی، کشکول است تا جائی که به عقیده برخی محققان، انتساب اشعاری که در کشکول نیامده است به بهائی ثابت نیست.
از اشعار و آثار فارسی بهائی دو تألیف معروف تدوین شده است؛ یکی به کوشش سعید نفیسی با مقدّمه ای ممتّع در شرح احوال بهائی، دیگری توسط غلامحسین جواهری وجدی که مثنوی منحول « رموز اسم اعظم » (ص ۹۴ ۹۹) را هم نقل کرده است.
با این همه هر دو تألیف حاوی تمام اشعار و آثار فارسی شیخ نیست.
اشعار فارسی بهائی عمدتاً شامل مثنویات، غزلیات و رباعیات است.
وی در غزل به شیوه فخرالدین عراقی و حافظ، در رباعی با نظر به ابو سعید ابوالخیر و خواجه عبدالله انصاری و در مثنوی به شیوه مولوی شعر سروده است.
ویژگی مشترک اشعار بهائی میل شدید به زهد و تصوّف و عرفان است.
ازمثنوّیات معروف شیخ می توان از اینها نام برد: «نان و حلوا یا سوانح سفر الحجاز»، این مثنوی ملمّع چنانکه از نام آن پیداست در سفر حج و بر وزن مثنوی مولوی سروده شده است و بهائی در آن ابیاتی از مثنوی را نیز تضمین کرده است.
او این مثنوی را به طور پراکنده در کشکول نقل کرده و گردآورندگان دیوان فارسی وی ظاهراً به علت عدم مراجعه دقیق به کشکول متن ناقصی از این مثنوی را ارائه کرده اند.
«نان و پنیر»، این اثر نیز بر وزن و سبک مثنوی مولوی است؛ «طوطی نامه» نفیسی این مثنوی را که از نظر محتوا و زبان نزدیکترین مثنوی بهائی به مثنوی مولوی است، بهترین اثر ادبی شیخ دانسته و با آنکه آن را در اختیار داشته جز اندکی در دیوان بهائی نیاورده و نام آن را نیز خود براساس محتوایش انتخاب کرده است.
«شیر و شکر»، اولین منظومه فارسی در بحر خَبَب یا مُتدارک است.
در زبان عربی این بحر شعری پیش از بهائی نیز مورد استفاده بوده است.
« شیر و شکر » سراسر جذبه و اشتیاق است و علی رغم اختصار آن (۱۶۱ بیت در کلیات، چاپ نفیسی، ص ۱۷۹ ۱۸۸؛ ۱۴۱ بیت در کشکول، ج ۱، ص ۲۴۷ ۲۵۴) مشحون از معارف و مواعظ حکمی است، لحن حماسی دارد و منظومه ای بدین سبک و سیاق در ادب فارسی سروده نشده است؛ مثنویهایی مانند «نان و خرما»، «شیخ ابوالپشم» و «رموز اسم اعظم» را نیز منسوب بدو دانسته اند که مثنوی اخیر به گزارش میر جهانی طباطبائی (ص ۱۰۰) از آنِ سید محمود دهدار است.
شیوه مثنوی سرایی بهائی مورد استقبال دیگر شعرا، که بیشتر از عالمان امامیه اند واقع شده است.
تنها نثر فارسی بهائی که در دیوان های چاپی آمده است، « رساله پند اهل دانش و هوش به زبان گربه و موش » است.
بهائی در عربی نیز شاعری چیره دست و زبان دانی صاحب نظر است و آثار نحوی و بدیع او در ادبیات عرب جایگاه ویژه ای دارد.
مهمترین و دقیقترین اثر او در نحو، « الفوائد الصمدیه » معروف به صمدیه است که به نام برادرش عبدالصمد نگاشته است و جزو کتب درسی در مرحله متوسط علم نحو در حوزه های علمیه است.
اشعار عربی بهائی نیز شایان توجه بسیار است.
معروفترین و مهمترین قصیده او موسوم به « وسیله الفوزوالامان فی مدح صاحب الزّمان علیه السلام » در ۶۳ بیت است که هر گونه شبهه ای را در اثناعشری بودن وی مردود می سازد.
بهائی در ارجوزه سرایی نیز مهارت داشت و دو ارجوزه شیوا یکی در وصف شهر هرات به نام « هراتیه یا الزّهره » (کشکول، ج۱،ص ۱۸۹ ۱۹۴) و دیگر ارجوزه ای عرفانی موسوم به « ریاض الارواح » (کشکول، ج۱، ص۲۲۵ ۲۲۷) از وی باقی مانده است.
دوبیتیهای عربی شیخ نیز از شهرت و لطافت بسیاری برخوردار بوده که بیشتر آنها در اظهار شوق نسبت به زیارت روضه مقدّسه معصومین علیه السلام است.
شیخ محمدرضا فرزند شیخ حرّعاملی (متوفی ۱۱۱۰) مجموعه لطیفی از اشعار عربی و فارسی شیخ بهائی را در دیوانی فراهم آورده است.
اشعار عربی وی اخیراً با تدوین دیگری نیز به چاپ رسیده است.
بخش مهمی از اشعار عربی بهائی، لُغَز و معمّاست.
از بررسی شیوه نگارش بهائی در اکثر آثارش، این نکته هویداست که وی مهارت فراوانی در ایجاز و بیان معمّا آمیز مطالب داشته است.
وی حتی در آثار فقهی اش این هنر را به کار برده که نمونه بارز آن «رسائل پنجگانه الاثناعشرّیه »، است.
این سبک نویسندگی در « خلاصه الحساب، فوائد الصمّدیه، تهذیب البیان و الوجیزه فی الدرایه » آشکاراتر است.
بهائی تبحّر بسیاری در صنعت لغز و تعمیه داشته و رسائل کوتاه و لغزهای متعدّد و معروفی به عربی از وی بر جا مانده است.
مانند: « لغزالزبده » ( لغزی است که کلمه زبده از آن به دست می آید )، « لغزالنحو »، « لغزالکشّاف » ، « لغزالصمدیه »، « لغزالکافیه » و « فائده ».
نامدارترین اثر بهائی الکشکول، معروف به « کشکول شیخ بهائی» است که مجموعه گرانسنگی از علوم و معارف مختلف و آینه معلومات و مشرب بهائی محسوب می شود.
« لغزالزبده » ( لغزی است که کلمه زبده از آن به دست می آید )، « لغزالنحو »، « لغزالکشّاف » ، « لغزالصمدیه »، « لغزالکافیه » و « فائده ».
بهائی در شمار مؤلفان پر اثر در علوم مختلف است و آثار او که تماماً موجز و بدون حشو و زواید است، مورد توجه دانشمندان پس از او قرار گرفته و بر شماری از آنها شروح و حواشی متعدّدی نگاشته شده است.
خود بهائی نیز بر بعضی تصانیف خود حاشیه ای مفصّل تر از اصل نوشته است.
از برجسته ترین آثار چاپ شده بهائی می توان از اینها نام برد: « مشرق الشمسین و اکسیر السعادتین» ( تألیف ۱۰۱۵)، که ارائه فقه استدلالی شیعه بر مبنای قرآن (آیات الاحکام) و حدیث است.
این اثر دارای مقدمه بسیار مهمی در تقسیم احادیث و معانی برخی اصطلاحات حدیثی نزد قدما و توجیه تعلیل این تقسیم بندی است.
از اثر مذکور تنها باب طهارت نگاشته شده و بهائی در آن از حدود چهارصد حدیث صحیح و حسن بهره برده است؛ «جامع عباسی»، از نخستین و معروفترین رساله های علمیه به زبان فارسی؛ « حبل المتین فی اِحکام احکام الدّین » (تألیف ۱۰۰۷)، در فقه که تا پایان صلوه نوشته است و در آن به شرح و تفسیر بیش از یکهزار حدیث فقهی پرداخته شده است؛ « الاثنا عشریه » در پنج باب طهارت، صلات، زکات، خمس، صوم و حج است.
بهائی دراین اثر بدیع، مسائل فقهی هر باب را به قسمی ابتکاری بر عدد دوازده تطبیق کرده است، خود وی نیز بر آن شرح نگاشته است.
« زبده الاصول » این کتاب تا مدتها کتاب درسی حوزه های علمی شیعه بود و دارای بیش از چهل شرح و حاشیه و نظم است.
« الاربعون حدیثاً » (تألیف ۹۹۵) معروف به اربعین بهائی ؛ « مفتاح الفلاح » (تألیف ۱۰۱۵) در اعمال و اذکار شبانه روز به همراه تفسیر سوره حمد.
این اثر کم نظیر که گفته می شود مورد توجه و تأیید امامان معصوم علیه السّلام قرار گرفته است.
« حدائق الصالحین » (ناتمام)، شرحی است بر صحیفه سجادیه که هر یک از ادعیه آن با نام مناسبی شرح شده است.
از این اثر تنها الحدیقه الهلالیه در شرح دعای رؤیت هلال (دعای چهل و سوم صحیفه سجادیه) در دست است.
« حدیقه هلالیه » شامل تحقیقات و فوائد نجومی ارزنده است که سایر شارحان صحیفه از جمله سید علیخان مدنی در شرح خود موسوم ریاض السالکین از آن بسیار استفاده کرده اند.
همچنین فوائد و نکات ادبی، عرفانی، فقهی و حدیثی بسیار در این اثر موجز به چشم می خورد.
خدمات شیخ بهائی در عرف مردم ایران، شیخ بهائی به مهارت در ریاضی و معماری و مهندسی معروف بوده و هنوز هم به همین صفت معروف است، چنانکه معماری مسجد امام اصفهان و مهندسی حصار نجف را به او نسبت می دهند.
و نیز شاخصی برای تعیین اوقات شبانه روز از روی سایه آفتاب یا به اصطلاح فنی، ساعت آفتاب یا صفحه آفتابی و یا ساعت ظلی در مغرب مسجد امام (مسجد ش-ا-ه سابق) در اصفهان هست که می گویند وی ساخته است.
در احاطه وی در مهندسی مساحی تردید نیست و بهترین نمونه که هنوز در میان است، نخست تقسیم آب زاینده رود به محلات اصفهان و قرای مجاور رودخانه است که معروف است هیئتی در آن زمان از جانب ش-ا-ه عباس به ریاست شیخ بهائی مأمور شده و ترتیب بسیار دقیق و درستی با منتهای عدالت و دقت علمی در باب حق آب هر ده و آبادی و محله و بردن آب و ساختن مادیها داده اند که هنوز به همان ترتیب معمول است و اصل طومار آن در اصفهان هست.
دیگر از کارهای علمی که به بهائی نسبت می دهند طرح ریزی کاریز نجف آباد اصفهان است که به نام قنات زرین کمر، یکی از بزرگترین کاریزهای ایران است و از مظهر قنات تا انتهای آبخور آن ۹ فرسنگ است و به ۱۱ جوی بسیار بزرگ تقسیم می شود و طرح ریزی این کاریز را نیز از مرحوم بهائی می دانند.
دیگر از کارهای شیخ بهائی، تعیین سمت قبله مسجد امام به مقیاس چهل درجه انحراف غربی از نقطه جنوب و خاتمه دادن به یک سلسله اختلاف نظر بود که مفتیان ابتدای عهد صفوی راجع به تشخیص قبله عراقین در مدت یک قرن و نیم اختلاف داشته اند.
یکی دیگر از کارهای شگفت که به بهائی نسبت می دهند، ساختمان گلخن گرمابه ای که هنوز در اصفهان مانده و به حمام شیخ بهائی یا حمام شیخ معروف است و آن حمام در میان مسجد جامع و هارونیه در بازار کهنه نزدیک بقعه معروف به درب امام واقع است و مردم اصفهان از دیر باز همواره عقیده داشته اند که گلخن آن گرمابه را بهائی چنان ساخته که با شمعی گرم می شد و در زیر پاتیل گلخن فضای تهی تعبیه کرده و شمعی افروخته در میان آن گذاشته و آن فضا را بسته بود و شمع تا مدتهای مدیدهمچنان می سوخت و آب حمام بدان وسیله گرم می شد و خود گفته بود که اگر روزی آن فضا را بشکافند، شمع خاموش خواهد شد و گلخن از کار می افتد و چون پس از مدتی به تعمیر گرمابه پرداختند و آن محوطه را شکافتند، فوراً شمع خاموش شد و دیگر از آن پس نتوانستند بسازند.
همچنین طراحی منارجنبان اصفهان که هم اکنون نیز پا برجاست به او نسبت داده می شود.
استادان شیخ بهائی آن طور که مؤلف عالم آرا آورده است، استادان او بجز پدرش از این قرار بوده اند: "تفسیر و حدیث و عربیت و امثال آن را از پدر و حکمت و کلام و بعضی علوم منقول را از مولانا عبدالله مدرس یزدی مؤلف مشهور حاشیه بر تهذیب منطق معروف به حاشیه ملا عبدالله آموخت.
ریاضی را از ملا علی مذهب ملا افضل قاضی مدرس سرکار فیض کاشانی فرا گرفت و طب را از حکیم عماد الدین محمود آموخت و در اندک زمانی در منقول و معقول پیش رفت و به تصنیف کتاب پرداخت." "مؤلف روضات الجنات استادان او را پدرش و محمد بن محمد بن محمد ابی الطیف مقدسی می شمارد و گوید که صحیح بخاری را نزد او خوانده است." علاوه بر استادان فوق در ریاضی؛ "بهائی نزد ملا محمد باقر بن زین العابدین یزدی مؤلف کتاب مطالع الانوار در هیئت و عیون الحساب که از ریاضی دانان عصر خود بوده نیز درس خوانده است." تصاویری از خانه شیخ بهایی دست خط منسوب به شیخ بهائی.
مورخ ۱۰۰۸ق.
در کتاب تحریر اکر در موضوع ریاضی مروری بر شخصیت ادبی شیخ بهایی بزرگداشت شیخ بهاءالدین محمد بن عزالدین حسین بن عبدالصمد بن شمس‌الدین محمد بن حسن بن محمد بن صالح حارثی همدانی عاملی جبعی (جباعی) معروف به شیخ بهایی است.
او در سال ۹۵۳ قمری/ ۱۵۴۶ میلادی در بعلبک متولد شد و در جبل عامل در ناحیه شام و سوریه در روستایی به نام «جبع» یا «جباع» می‌زیست.
شیخ بهاءالدین در کودکی به همراه پدرش به ایران آمد و پس از اتمام تحصیلات، شیخ الاسلام اصفهان شد.
وی در علوم فلسفه، منطق، هیأت و ریاضیات تبحر داشت، مجموعه تألیفاتی که از او بر جای مانده در حدود ۸۸ کتاب و رساله است.
وی در سال ۱۰۳۱ در اصفهان درگذشت و بنابر وصیتش، جنازه‌اش را به مشهد بردند و در جوار مرقد مطهر حضرت علی بن موسی الرضا(ع) جنب موزه آستان قدس دفن کردند. شیخ بهایی آثار برجسته‌ای به نثر و نظم پدید آورده است.
وی با زبان ترکی نیز آشنایی داشت.
«عرفات العاشقین» (تألیف ۱۰۲۲ـ ۱۰۲۴)، اولین تذکره‌ای است که در زمان حیات شیخ بهایی از او نام برده است.
به مناسبت روز بزرگداشت شیخ بهائی، شخصیت ادبی وی را بررسی مختصری میکنیم. بهترین منبع برای گردآوری اشعار شیخ بهائی، کشکول است.
از اشعار و آثار فارسی شیخ بهایی دو تألیف معروف تدوین شده است؛ یکی به کوشش سعید نفیسی با مقدمه‌ای در شرح احوال شیخ، و دیگری توسط غلامحسین جواهری وجدی که مثنوی منحول «رموز اسم اعظم» را هم نقل کرده است.
با این همه هر دو تألیف حاوی تمام اشعار و آثار فارسی شیخ نیست. اشعار فارسی شیخ بهایی عمدتاً شامل مثنویات، غزلیات و رباعیات است.
ویژگی مشترک اشعار شیخ بهایی میل شدید به زهد و تصوّف و عرفان است.
ازمثنوّیات معروف شیخ می‌توان از اینها نام برد: «نان و حلوا یا سوانح سفر الحجاز»، این مثنوی ملمّع چنانکه از نام آن پیداست در سفر حج و بر وزن مثنوی مولوی سروده شده است و شیخ بهایی در آن ابیاتی از مثنوی را نیز تضمین کرده است.
«نان و پنیر»، این اثر نیز بر وزن و سبک مثنوی مولوی است؛ «طوطی نامه» نفیسی این مثنوی را که از نظر محتوا و زبان نزدیکترین مثنوی شیخ بهایی به مثنوی مولوی است، بهترین اثر ادبی شیخ دانسته و با آنکه آن را در اختیار داشته جز اندکی در دیوان شیخ بهایی نیاورده و نام آن را نیز خود براساس محتوایش انتخاب کرده است.
در زبان عربی این بحر شعری پیش از شیخ بهایی نیز مورد استفاده بوده است.
«شیر و شکر» سراسر جذبه و اشتیاق است و علی رغم اختصار آن (۱۶۱ بیت در کلیات، چاپ نفیسی، ص ۱۷۹ ـ ۱۸۸؛ ۱۴۱ بیت در کشکول، ج ۱، ص ۲۴۷ ـ ۲۵۴) مشحون از معارف و مواعظ حکمی است، لحن حماسی دارد و منظومه‌ای بدین سبک و سیاق در ادب فارسی سروده نشده است؛ مثنویهایی مانند «نان و خرما»، «شیخ ابوالپشم» و «رموز اسم اعظم» را نیز منسوب بدو دانسته‌اند که مثنوی اخیر به گزارش میر جهانی طباطبایی (ص ۱۰۰) از آنِ سید محمود دهدار است.
شیوه مثنوی‌سرایی شیخ بهایی مورد استقبال دیگر شعرا، که بیشتر از عالمان امامیه‌اند واقع شده است.
تنها نثر فارسی شیخ بهایی که در دیوان‌های چاپی آمده است، «رساله پند اهل دانش و هوش به زبان گربه و موش» است.
شیخ بهایی در عربی نیز شاعری چیره دست و زبان دانی صاحب نظر است و آثار نحوی و بدیع او در ادبیات عرب جایگاه ویژه‌ای دارد.
مهمترین و دقیقترین اثر او در نحو، «الفوائد الصمدیه» معروف به صمدیه است که به نام برادرش عبدالصمد نگاشته است و جزو کتب درسی در مرحله متوسط علم نحو در حوزه‌های علمیه است.
اشعار عربی شیخ بهایی نیز شایان توجه بسیار است.
معروفترین و مهمترین قصیده او موسوم به «وسیله الفوزوالامان فی مدح صاحب الزّمان علیه السلام» در ۶۳ بیت است که هر گونه شبهه‌ای را در اثناعشری بودن وی مردود میسازد.
شیخ بهایی در ارجوزه‌سرایی نیز مهارت داشت و دو ارجوزه شیوا یکی در وصف شهر هرات به نام «هراتیه یا الزّهره» (کشکول، ج۱،ص ۱۸۹ ـ ۱۹۴) و دیگر ارجوزهای عرفانی موسوم به «ریاض الارواح» (کشکول، ج۱، ص۲۲۵ ـ ۲۲۷) از وی باقی مانده است.
دوبیتیهای عربی شیخ نیز از شهرت و لطافت بسیاری برخوردار بوده که بیشتر آنها در اظهار شوق نسبت به زیارت روضه مقدسه معصومین علیه السلام است.
شیخ محمدرضا فرزند شیخ حرّعاملی (متوفی ۱۱۱۰) مجموعه لطیفی از اشعار عربی و فارسی شیخ بهایی را در دیوانی فراهم آورده است.
بخش مهمی از اشعار عربی شیخ بهائی، لُغَز و معمّاست.
از بررسی شیوه نگارش شیخ بهایی در اکثر آثارش، این نکته هویداست که وی مهارت فراوانی در ایجاز و بیان معمّا‌آمیز مطالب داشته است.
وی حتی در آثار فقهی اش این هنر را به کار برده که نمونه بارز آن «رسائل پنجگانه الاثناعشرّیه»، است.
این سبک نویسندگی در «خلاصه الحساب، فوائد الصمّدیه، تهذیب البیان و الوجیزه فی الدرایه» آشکاراتر است.
شیخ بهایی تبحّر بسیاری در صنعت لغز و تعمیه داشته و رسائل کوتاه و لغزهای متعدّد و معروفی به عربی از وی بر جا مانده است.
مانند: «لغزالزبده» (لغزی است که کلمه زبده از آن به دست می‌آید)، «لغزالنحو»، «لغزالکشّاف»، «لغزالصمدیه»، «لغزالکافیه» و «فائده».
نامدارترین اثر شیخ بهایی الکشکول، معروف به «کشکول شیخ بهائی» است که مجموعه گرانسنگی از علوم و معارف مختلف و آینه معلومات و مشرب شیخ بهایی محسوب می‌شود.
شیخ بهایی در شمار مؤلفان پر اثر در علوم مختلف است و آثار او که تماماً موجز و بدون حشو و زواید است، مورد توجه دانشمندان پس از او قرار گرفته و بر شماری از آنها شروح و حواشی متعدّدی نگاشته شده است.
خود شیخ بهایی نیز بر بعضی تصانیف خود حاشیه‌ای مفصّل‌تر از اصل نوشته است.
از برجسته‌ترین آثار چاپ شده شیخ بهایی می‌توان از اینها نام برد: «مشرق الشمسین و اکسیر السعادتین» (تألیف ۱۰۱۵)، که ارائه فقه استدلالی شیعه بر مبنای قرآن (آیات الاحکام) و حدیث است.
از اثر مذکور تنها باب طهارت نگاشته شده و شیخ بهایی در آن از حدود چهارصد حدیث صحیح و حسن بهره برده است؛ «جامع عباسی»، از نخستین و معروفترین رساله‌های علمیه به زبان فارسی؛ «حبل المتین فی اِحکام احکام الدّین» (تألیف ۱۰۰۷)، در فقه که تا پایان صلوه نوشته است و در آن به شرح و تفسیر بیش از یکهزار حدیث فقهی پرداخته شده است؛ «الاثنا عشریه» در پنج باب طهارت، صلات، زکات، خمس، صوم و حج است.
شیخ بهایی دراین اثر بدیع، مسائل فقهی هر باب را به قسمی ابتکاری بر عدد دوازده تطبیق کرده است، خود وی نیز بر آن شرح نگاشته است.
«زبده الاصول» تا مدتها کتاب درسی حوزه‌های علمی شیعه بود و دارای بیش از چهل شرح و حاشیه و نظم است.
«الاربعون حدیثاً» (تألیف ۹۹۵) معروف به اربعین شیخ بهایی؛ «مفتاح الفلاح» (تألیف ۱۰۱۵) در اعمال و اذکار شبانه روز به همراه تفسیر سوره حمد.
این اثر کم‌نظیر که گفته می‌شود مورد توجه و تأیید امامان معصوم علیه السّلام قرار گرفته است.
«حدائق الصالحین» (ناتمام) شرحی است بر صحیفه سجادیه که هر یک از ادعیه آن با نام مناسبی شرح شده است.
«حدیقه هلالیه» شامل تحقیقات و فوائد نجومی ارزنده است که سایر شارحان صحیفه از جمله سید علیخان مدنی در شرح خود موسوم ریاض السالکین از آن بسیار استفاده کرده اند.
همچنین فوائد و نکات ادبی، عرفانی، فقهی و حدیثی بسیار در این اثر موجز به چشم می‌خورد.
کشکول (کتاب) کشکول کتابی جُنگ‌مانند از شیخ بهایی شامل شعرها و نثرهای مورد علاقه او است.
برخی از این شعرها و نثرها از خود وی و برخی نیز گردآوری او از دیوان‌ها و کتاب‌های مورد علاقه‌اش هستند.
مطالب این کتاب، مضامینِ دینی، تاریخی، ادبی، ریاضی و نجومی دارند.
این مطالب اغلب بی‌هیچ نظم خاصی به دنبال هم آمده‌اند.
با این حال این اثر بیش از سایر تالیفات وی خواننده را به ضمیر فکری شیخ بهایی نزدیک می‌کند.
اشف قلبی، ایها الساقی الرحیم بالتی یحیی بها العظم الرمیم زوج الصهباء بالماء الزلال واجعلن عقلی لها مهرا حلال بنت کرم تجعلن الشیخ شاب من یذق منها عن الکونین غاب خمره من نار موسی نورها دنها قلبی و صدری طورها قم فلاتمهل، فما فی‌العمر مهل لا تصعب شربها و الامر سهل قم فلاتمهل فان الصبح لاح والثریا غربت والدیک صاح قل لشیخ قلبه منها نفور لا تخف، فالله تواب غفور یا مغنی ان عندی کل غم قم والق النار فیها بالنغم یا مغنی قم فان العمر ضاع لا یطیب العیش الا بالسماع انت ایضا یا مغنی لا تنم قم واذهب عن فؤادی کل غم غن لی دورا، فقد دار القدح والصبا قد فاح والقمری صدح واذکرن عندی احادیث الحبیب ان عیشی من سواها لا یطیب واذکرن ذکری احادیث الفراق ان ذکر البعد مما لا یطاق روحن روحی باشعار العرب کی یتم الحظ فینا والطرب وافتحن منها بنظم مستطاب قلته فی بعض ایام الشباب قد صرفنا العمر فی قیل و قال یا ندیمی!
قم فقد ضاق المجال ثم اطربنی باشعار العجم و اطردن همتا علی قلبی هجم وابتداء منها ببیت المثنوی للحکیم المولوی المعنوی « بشنو از نی، چون حکایت می‌کند وز جداییها، شکایت می‌کند» قم و خاطبنی بکل الالسنه عل قلبی ینتبه من ذی السنه انه فی غفله عن حاله خائض فی قیله مع قاله کل ان فهو فی قید جدید قائلا من جهله: هل من مزید تائه فی الغی قد ضل الطریق قط من سکرالهوی لا یستفیق عاکف دهرا، علی اصنامه تنفر الکفار من اسلامه کم انادی و هو لایسقی یصغی؟
التناد وافادی، وافادی، وافاد یا بهائی اتخذ قلبا سواه فهو ما معبوده الا هواه هر چت از حق باز دارد ای پسر نام کردن، نان و حلوا، سر به سر گر همی خواهی که باشی تازه‌جان رو کتاب نان و حلوا را بخوان اَشِفﹾ قَلبی، أیُّها الساقی الرَحیمُ بالّتی یحیی بِِها العَظمُ الرَمیمُ ای آبیاری کننده مهربان با آن چه که به وسیلهی آن استخوان پوسیده زنده می شود، دلم را شفاف کن.
اشف: فعل- امر- مفرد- مذکر- مخاطب- مبنی- معلوم- متعدّی.
قلبی: اسم- معرب- منصرف- مفرد- مذکر- جامد- معرفه به اضافه.
ایّها: حرف ندا- مبنی.
الساقی: اسم- مفرد- مذکر- منصرف- جامد- معرف- معرف به ال.
الرحیم: اسم – مفرد- مذکر- منصرف- مشتق (صفت مشبهه)- معرفه به ال- معرب.
الّتی : اسم موصول (مفرد مؤنّث)- مبنی.
بِ: حرف جر- مبنی.
ها: ضمیر متصل مجروری- مبنی.
العظم : اسم- مفرد- مذکر- منصرف- جامد- معرفه به ال- معرب الرمیم: اسم- مفرد- مذکر- منصرف- مشتق(صفت مشبهه) – معرفه به ال.
زَوَجَ الصَهباءُ بالماءِ الزلالِ و اِجعلنَ عَقلی لَها مِهراً حلالَ شراب با آب زلال ازدواج کرد و عقل مرا برای او مهریه حلالی قرار دهید.
زَوَّجَ: فعل- ماضی- مفرد- مذکر- غایب- مبنی- معلوم- لازم الصهباء: اسم- مفرد- مؤنّث- جامد- معرفه به ال- معرب.
الماء: اسم- مفرد- مذکر- جامد- معرفه به ال- معرب.
الزلال : اسم – مفرد- مذکر- جامد- معرفه به ال- معرب.
اجعلن: فعل- امر- جمع- مؤنث- مخاطب- مبنی- معلوم- متعدّی عقلی: اسم- معرفه به اضافه- معرب- منصرف- جامد- مفرد- مذکر.
لـ : حرف جر- مبنی.
ها:ضمیر متصل مجروری- مبنی.
مهراً: اسم- نکره- مفرد- مذکر- معرب- جامد- منصرف.
حلال: اسم- نکره- منصرف- معرب- جامد- مفرد- مذکر.
بِنتُ کَرَم تَجعَلنَ الشَّیخَ شابُ مَن یَذِقُ منها عن الکونونَینِ نجابَ مشروب الکلی، پیر را جوان می کند کسی که از آن می چشد از دو جهان هستی ناپدید می شود.
بنت: اسم- مفرد- مؤنث- معرب- منصرف- جامد- نکره.
کَرَم: اسم- نکره- معرب- منصرف- جامد- مفرد- مذکر.
تجعلنَ: فعل- جمع- مضارع- مؤنث- معرب- معلوم- متعدّی.
الشیخ: اسم- معرب- منصرف- جامد- معرفه به ال- مفرد- مذکر.
شاب: اسم- مفرد- مذکر- معرب- منصرف- جامد- نکره.
مَن: اسم موصول عام- مبنی.
یذق : فعل- مفرد- مضارع- مبنی- معلوم- مذکر- متعدّی.
مِن: حرف جر- مبنی.
عن: حرف جر- مبنی.
الکونین: اسم- مثنی- معرفه به ال- معرب- منصرف- جامد- مذکر.
غابَ:فعل- مفرد- مذکر- غایب- مبنی- معلوم- لازم.
خُمرهٌٌ مِن نارِ موسی نَورَها دَنیها قَلبی وَ صَدری طَورَها رایحه و بوی خوب و خوشبویی از آتش موسی نور آن است، قلبم و سینه ام اندازهی آن را نزدیک کرد.
خمره: اسم- معرب- منصرف- جامد- نکره- مفرد- مؤنث مِن: حرف جر- مبنی نار: اسم- مفرد- مؤنث مجازی- منصرف- جامد- نکره موسی: اسم- معرفه- معرب- منصرف- جامد نورها: اسم- جامد- معرب- منصرف- معرفه به اضافه- مفرد- مذکر دنی: فعل- ماضی- مفرد- مذکر- مبنی- معلوم- متعدّی ها:ضمیرمتصل منصوبی- مبنی قلبی: اسم- معرب- مفرد- مذکر- جامد- منصرف- معرفه به اضافه و: حرف عطف- مبنی صدری: اسم- معرب- مفرد- مذکر- منصرف- جامد- معرفه به اضافه طورها: اسم- معرب- مفرد- مذکر- منصرف- جامد- معرفه به اضافه قُم فلا تَمَهَّل، فََما فی العُمرِ مَهلٌ لاتَصعَبُ شُربَها و الامَرُ سَهلٌ برخیز و آهسته کار را انجام نده، پس در عمر کندی و آهستگی نیست.
نوشیدن آن دشوار نمی شود و کار ساده است.
قم: فعل- امر- مذکر- مخاطب- مبنی- معلوم- لازم ف:حرف- مبنی لاتمهَّل: فعل- نهی- مخاطب- مذکر- مبنی- معلوم- متعدّی ف:حرف- مبنی ما:حرف نفی- مبنی فی: حرف جر- مبنی العمر: اسم- معرفه به ال- معرب- منصرف- جامد- مفرد- مذکر مهل: اسم- نکره- معرب- منصرف- جامد- مفرد- مذکر لاتصعب: فعل- نفی- مضارع- مفرد- مؤنث- مبنی- معلوم و:حرف عطف- مبنی الامر: اسم- معرب- معرفه به ال- منصرف- جامد- مفرد- مذکر سهل: اسم- نکره- معرب- منصرف- جامد- مفرد- مذکر قِم فلا تَمَهَّل فَإنَّ الصُبحَ لاحَ و الثُریّا غَرَبَت و الدیکُ صاحَ برخیز و آهسته کار را انجام نده به درستی که صبح آشکار شد و ستارهی ثریا غروب کرد و خروس فریاد زد.
قم: فعل- امر- مخاطب- مذکر-مبنی- معلوم ف: حرف- مبنی لاتمهّل : فعل- نهی- مخاطب- مذکر- مبنی- معلوم ف: حرف- مبنی إنّ: حرف مشبّهه- مبنی الصبح: اسم- معرفه به ال- معرب- منصرف- جامد- مفرد- مذکر لاح: فعل- ماضی- مبنی- مفرد- مذکر- غایب- معلوم- لازم و: حرف – مبنی الثریا:اسم- معرفه (عَلَم)- مفرد- مؤنث- منصرف- جامد- معرب غربت:فعل- ماضی- مبنی- مفرد- مؤنث- غایب- معلوم- لازم و:حرف- مبنی الدیک:اسم- معرفه به ال- معرب- منصرف- جامد- مفرد- مذکر صاح: فعل – ماضی- مبنی- مفرد- مذکر- غایب- معلوم- لازم قُل لِشَیخِ قَلبُهُ مِنها نَفورٌ لا تَخَف، فا...
ٌ تَوّابٌ غَفورٌ به انسان پیر بگو قلبش از او بسیار رمنده است، نترس خداوند توبه پذیر بسیار بخشنده است.
قل: فعل- امر- مخاطب- مذکر- مبنی- معلوم- متعدّی ل:حرف- مبنی شیخ: اسم- معرب- منصرف- جامد- نکره- مفرد- مذکر قلبه: اسم- معرب- منصرف- جامد- معرفه به اضافه- مفرد- مذکر مِن: حرف جر- مبنی ها: ضمیر متصل مجروری- مبنی نفور: اسم- معرب- منصرف- جامد- نکره- مفرد- مذکر لاتخف: فعل نهی- مخاطب- مذکر- مبنی- معلوم- لازم ف: حرف- مبنی ا...: اسم- معرب- معرفه(علم)- منصرف- جامد- مفرد- مذکر توّاب: اسم- مفرد- مذکر- نکره- منصوب- معرب- مشتق(اسم مبالغه)