تحقیق تاملی در معنا و مفهوم دولت

مقدمه

واژه دولت یکی از پیچیده ترین مفاهیم مطرح شده در علم سیاست است به طوری که دیدگاههای گوناگون و بسیار متنوعی پیرامون آن وجود دارد. برخی آن را مقدس می شمارند و گروهی نیز به طور کلی فایده وجودی آن را نفی می کنند. با وجود این، باید گفت که امروزه دولت پدیده ای است که وجودش را در همه جا می توان احساس کرد. به عبارت دیگر، امروزه همه ابعاد زندگی انسان تحت تاثیر پدیده ای به نام دولت قرار دارد.

معنای لغوی واژه دولت

کلمه دولت در زبان انگلیسی با واژهState    مورد اشاره قرار می گیرد. این واژه از ریشه لاتینی Stare  به معنی ایستادن و از کلمه انگلیسی Status به معنی وضع مستقر و پابرجا گرفته شده است. بر همین اساس است که گفته می شود پادشاه ضامن ثبات، امنیت، نظم و به صورت ضمنی تامین کننده  فاه جامعه است.

در جهان غرب ، واژه State دارای دو کاربرد و معنای کلی است :

1 - تا قبل از سده شانزدهم میلادی واژه «دولت‏» Status در خصوص وضع کشور یا حاکمی خاص، خواه پاپ یا امپراطور، کاربرد داشت و به مفهوم مقام و جایگاه ، «وضعیت و موقعیت‏» و همچنین به نفس «ثبات و تداوم‏» و هم به «لوازم استقرار و ثبات وضعیت‏» دلالت داشت . کاربرد همه این معانی در خصوص حکام صحیح بود؛ یعنی، State در ریشه یونانی برابر با مقام و جایگاه حاکمی بود که وضعیت و موقعیت‏برتر و ثابت و بادوامی داشت که خود تامین‏کننده نظم و رفاه جامعه بود.

این برداشت از مفهوم دولت را که در آن بین حاکمان سیاسی و جامعه مرزبندی مشخصی وجود نداشت و به طور کلی پدیده مستقلی به نام دولت قابل تشخیص نبود، دولت قدیم می نامند. در  دولت قدیم ، (دولت شهر و امپراتوری های عصر فئودالی) حکمرانان انگیزه و توانایی کمی برای دخالت در امور گوناگون جامعه داشتند.

2 - از سده شانزدهم میلادی تاکنون مفهوم پیشین دولت دچار تحولی اساسی گردیده است. از این تاریخ به بعد ، مفهوم دولت با مفهوم «جامعه سیاسی‏» برابر دانسته شد؛ یعنی آن شان و مقام و جایگاه و آن دوام و ثبات و ایستادگی و آن نظم و رفاه که در مفاهیم دولت‏ به معنای قدیمش به شخص حاکم و موقعیت‏برتر آن بستگی تام داشت، از این پس بر جامعه در شکل کلی آن اطلاق گردید. در این مرحله برای جامعه یک مفهوم انتزاعی و مستقل از جامعه به نام «دولت‏» ، که متشکل از چهار عنصر سرزمین ، جمعیت، حکومت و حاکمیت در نظر گرفته می‏شود. وجود دولت از آن جهت مستقل در نظر گرفته می شود که با تغییر حکام و صاحبان قدرت ، شخصیت دولت ‏ همواره ثابت و پایدار است.

بنابراین شکل گیری وجود مستقل دولت (دولت جدید) مربوط به این مرحله از تاریخ حیات بشری است. دولت جدید به منظور تامین اهداف خود نیازمند دخالت در ابعاد و وجوه مختلف زندگی بشر است از این رو، همزمان با گسترش علم و فنآوری های جدید توانایی های دولت برای تحقق این خواسته ، به شدت افزایش یافته است. در همین راستا می توان ادعا کرد که ظهور دولت الکترونیک در چند دهه گذشته در حقیقت پیشرفته ترین شکل دولت جدید است، دولتی که خواهان مداخله همه جانبه در زندگی انسان است.

ارائه تعریفی جامع از دولت

دولت عبارت از گروهی از مردم(جمعیت)،که در قلمرو معین(سرزمین) سکونت داشته وتحت اصول منظم(قانون) به طور مستقل ودائم زندگی می نمایند و مطیع قانون صادره از یک مقام عالی(قدرت عالیه با قوای کشوری) می باشند. بنابراین عناصر چهارگانه دولت عبارتند از :  1) قلمرو 2)جمعیت  3 )حکومت  4) حاکمیت

تعریف ذکر شده به دیدگاه ادوارد مایر  بسیار نزدیک است. مایر معتقد است که دولت عبارت است از عده ای از مردم که در سرزمین مشخصی به طور دائم اسکان داشته و دارای حکومتی هستند که به وضع واجرای قانون اقدام می کند. مایر دولت را عالی ترین شکل سازمان سیاسی می داند که قدرت مشروع حکومتی بر طبق ضوابط قانونی واصول خاص،  به آن تفویض شده است.

انواع تعاریف دولت

تعاریف گوناگون و متنوعی از مفهوم دولت ارائه شده است. این تعاریف را می توان به سه دسته کلی تقسیم کرد: تعاریف حقوقی ،فلسفی و سیاسی. در تعریف حقوق، دولت واحدی است با ویژگی های چهارگانه  1- جمعیت  2-حکومت  3- سرزمین  4-حاکمیت(انحصارقدرت).

از نظر فلسفی نیز سه دیدگاه در باره دولت وجود دارد:  1. طبیعی بودن دولت : طبق نظریات افرادی چون ارسطو  2. قراردادی بودن دولت : طبق نظر متفکرانی چون  هابز ، لاک و روسو  3.طبقاتی بودن دولت : طبق نظر کسانی چون کارل مارکس و فردریش انگلس.

از نظر سیاسی دو دیدکاه کلی در باره مفهوم دولت وجود دارد: 1. دولت پدیده ای اندامواره است؛  2. دولت پدیده ای  ابزار گونه است. بر اساس دیدگاه اندامواره بودن دولت گفته می شود که دولت همچون ارگانیسم طبیعی بدن انسان عمل می کند. بنابراین دارای سه خصوصیت اصلی برای آن در نظر گرفته می شود :

-   وجود ارتباط داخلی میان اجزا و عناصر آن (مانند اجزای بدن انسان)

-   توسعه و رشد درونی خود به خودی  (مانند ویژگی خودترمیمی بدن انسان)

-   درونی بودن هدف و غایت (مانند هدف حفظ حیات و تداوم زندگی در نزد انسان)

بر اساس دیدگاه ابزارگونه بودن دولت گفته می شود که دولت به طور اساسی محصول اراده انسان است. یعنی ابزاری است که انسان آن را از طریق انعقاد قرارداد و به منظور تامین نظم وامنیت به وجود آورده است.  در این دیدگاه گفته می شود که دولت برای انسانها به وجود آمده است و نه انسانها برای دولت.