پیوند امنیتی با آسیای مرکزی، اشتراک تمدن ایرانی و اسلامی، هم سویی اهداف کلان ایران با اهداف سازمان شانگ های و وجود ظرفیت ها و توانمندی های ایران در همگرایی با دیگر اعضا و اهداف این سازمان از جمله عواملی است که پیوستن ایران به سازمان همکاری شانگهای را توجیه و از ضرورت های این مسأله حکایت می کند. عضویت ایران در شانگهای به ارتقای نقش ژئوپلیتیک آن در منطقه و جهان می انجامد و در شرایط کنونی مجموعه ظرفیت های فرهنگی، اقتصادی و نظامی امکان این اقدام را فراهم ساخته و زمینه ها و بسترها آماده شده است.نگاه امریکا نسبت به شانگهای و نگاه ایران نسبت به سیاست خارجی امریکا و نیز مسأله بحران تجارت و انرژی در منطقه آسیا و همچنین مسائلی از قبیل مبارزه با تروریسم، خشونت های قومی، مبارزه با مواد مخدر و منازعات مرزی از مهم ترین انگیزه های طرح مسأله پیوستن ایران به شانگهای یا ادامه همکاری ها با این سازمان است. در حال حاضر ایران در کنار هند و پاکستان به عنوان عضو ناظر در سازمان شانگهای و کشورهای چین، قزاقستان، قرقیزستان، روسیه، تاجیکستان و ازبکستان به عنوان اعضای این سازمان مطرح هستند. مکانیسم این سازمان در ابتدا با این هدف تأمین شد که به امور مرزی بین اعضا بپردازد ولی از سال 2004 که تحولات جهان صورت نوتری به خود گرفت، این همکاری ها بین اعضا به سمت همکاری در امور سیاسی و امنیتی و امور تجاری، اقتصادی و همکاری های منطقه ای سوق پیدا کرد. در واقع از زمانی که مسائلی همچون تهدیدهای تروریسم و افراط گرایی مطرح شد، سطح و اهداف همکاری ها از همکاری های اقتصادی به همکاری های امنیتی متحول شد و اهداف تازه تری برای این سازمان تعریف شد. نشست تهران که اخیراً تحت عنوان « سازمان همکاری شانگهای : فرصت های پیش رو» برگزار شد، درصدد تبیین چشم اندازه های جدید همکاری در روابط بین اعضا و همکاری های منطقه ای بود و تحولات جهانی را با نگاهی به اولویت های منطقه ای کشورهای عضو شانگهای بررسی می کرد. چین به عنوان ریاست سازمان شانگهای محور عمده صورت بندی همکاری ها است و ارتباط آن با امریکا به عنوان قدرتی که در منطقه آسیا منافع جدی برای خود تعریف کرده و حضور عینی خود را افزایش می دهد و نیز روابط دوجانبه کشورهای عضو با امریکا از فاکتورهایی است که در چگونگی همکاری ها و نقش آفرینی ها در بستر تحولات جدید قابل تأمل به نظر می رسد و در چهاردهمین همایش آسیای مرکزی و قفقاز مورد توجه قرار گرفت.
چین، فاکتور اصلی: چین لنگرگاه و مرکز ثقل سازمان همکاری شانگهای به شمار می رود و از این جهت که امریکا در دوره اخیر به عنوان یک قدرت آسیایی مطرح شده و نمی تواند از منافع آسیا چشم پوشی کند، لذا نمی توان سازمان شانگهای را از این قدرت جهانی و اخیراً آسیایی جدا کرد و بدلیل همین دو نکته باید حساسیت ویژه ای نسبت به روابط چین و امریکا داشته باشیم. این مضمون نگاهی است که مدیر کل سابق دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت خارجه و کشورمان در ژنو در سخنرانی پیرامون سیاست خارجی امریکا و سازمان همکاری شانگهای در اجلاس اخیر به آن پرداخت. محمد کاظم سجادپور گفت: طبق گفتمان اخطار گرایانه امریکا خطر چین به فرم های مختلفی در امریکا مطرح است که از جمله می توان خطر بالا آمدن چین به عنوان یک قدرت چالشگر را نام برد. وی با اشاره به خطر امنیتی نظامی چین برای دولت امریکا خاطر نشان کرد: امریکایی ها در مکتب اخطار گرایانه خود به خطر امنیتی چین می پردازند و نسبت به افزایش بودجه نظامی چین حساسیت دارند. وی سرکوب جامعه مدنی چین را به عنوان خطر سوم امریکا نسبت به چین بیان کرد و افزود: در این زمینه نیز گروه های متعدد امریکایی فعالیت دارند. سجادپور پیوند دادن روابط اقتصادی چین و امریکا، درگیر کردن مناسبات سیاسی و پیوند دادن مجموعه نخبگان چین و امریکا را از جمله عوامل مهم در روابط چین و امریکا بر شمرد. مدیرکل سابق دفتر مطالعات وزارت امور خارجه، چین را بزرگترین بازیگر اقتصادی امریکا نام برد و گفت:در روابط تجاری امریکا و چین موازنه تجاری به نفع چین است و این دیدگاه ادغام گرایانه تنها بعد اقتصادی را در بر نمی گیرد، بلکه این دیدگاه اقتصادی همسو با دیدگاه نظامی و سیاسی است. سفیر ایران در ژنو افزود: آمریکا هیچگاه خطر چین را فراموش نمی کند و رفتار آمریکا بیانگر این است که امریکا هیچ گاه از خطر چین خالی نیست. وی گفت: چینی ها از یک سو بازار گسترده ای در امریکا داشته و از سوی دیگر نگرانی های عمده امنیتی را در منطقه دارند. سجادپور گسترش ناتو بر آمدن قدرت نظامی امریکا و حذف چین، حساسیت نسبت به فعالیت سازمان های غیر دولتی انقلاب های نارنجی را از جمله این نگرانی ها ذکر کرد و افزود: تمامی این نگرانی ها باید در ارزیابی رفتار آمریکا در سازمان همکاری شانگهای مورد توجه قرار گیرد. سفیر ایران در ژنو تاکید کرد: روابط چین و آمریکا به گونه ای نیست که این سازمان را به سازمانی ضد آمریکایی تبدیل کند و این سازمان در سطح محدود فعالیت خواهد داشت. به اعتقاد وی سازمان همکاری شانگهای منطقه ای باقی مانده و گسترش فوق العاده ای را حداقل طی سال های آینده نخواهد داشت.
تلقی «ناتوی شرق»: رئیس اداره دوم مشترک المنافع وزارت خارجه کشورمان با اشاره به تحولات منطقه آسیای مرکزی و قفقاز که این منطقه را به یکی از کانون های توجهات بین المللی در سال های گذشته تبدیل کرده، گفت: گردآمدن برخی عناصر در این منطقه موجب شده تا ناظران سیاسی، با نگاهی بدبینانه این منطقه را بطور بالقوه بالکان اور آسیا بنامند و با توجه به تحولات و مسائل چند وجهی این منطقه و نیز حضور قدرت های هسته ای در منطقه و پیرامون آن،یک رویارویی سیاسی بزرگ جهانی را در آینده پیش بینی کنند، چنانکه برژینسکی محقق و سیاستمدار مشهور آمریکایی با درک چنین فضایی در کتاب خود به نام صفحه شطرنج منطقه آسیای مرکزی را نمونه تیپیک یا مرکز ژئوپلیتیک نامیده است. موحد تصریح کرد: استمرار چالش های امنیتی فوق الذکر پیشبرد اهداف و برنامه های اجتماعی و اقتصادی کشورهای منطقه را به شدت دچار مشکل و بی ثباتی ساخته و از این رو آنها را به فکر یافتن راه هایی جهت تامین امنیت خود انداخته است و به همین منظور ایجاد و یا الحاق به ساختارهای امنیتی را در دستور کار خود قرار داده اند.در چنین زمینه مساعدی، ساختارهایی مانند ناتو نیز در چارچوب طرح گسترش به شرق در صدد جذب این کشورها بر آمدند و طرح هایی از جمله مشارکت برای صلح را با هدف زمینه سازی و چه بسا گمانه زنی شرایط منطقه برای پذیرش نهایی این کشورها به اجرا در آوردند، لیکن با وجود ضرورت هایی که موجب شکل گیری این اقدام شده بود، شرایط سیاسی منطقه تا حد زیادی مانع پیوستن کشورهای آن به ساختارهایی همانند ناتو شده و یا روند اجرایی شدن چنین رویکردی را بدلیل ملاحظات خاص حاکم بر منطقه به کندی مبتلا ساخته است؛ چرا که بازیگران بزرگ منطقه مانند چین و بخصوص روسیه هنوز خود را در قطب مقابل ناتو می دانند و از این رو مایلند خود دست به ایجاد ساختارهای منطقه ای بزنند. مرتضی رحمانی موحد سازمان همکاری شانگهای را سازمانی منطقه ای برای همکاری حول موضوعات اساسی مورد اشتراک اعضاء معرفی کرد و اظهار داشت: اگر چه تمرکز اولیه و اصلی سازمان در زمینه های امنیتی و نظامی است و این محور نسبت به سایر محورها برجسته می شود، لیکن باید تاکید کرد که تاکید بر این محور دقیقاً بخاطر شرایط خاص منطقه و به عنوان اساس و زمینه همکاری در سایر حوزه هاست . وی تاکید کرد: بر خلاف دیدگاه بسیاری که تلاش دارند بر پایه برخی نیات سیاسی، سازمان همکاری شانگهای را سازمانی صرفاً نظامی و با هدف برخورد با قدرت های فرامنطقه ای بویژه امریکا قلمداد کنند و حتی برخی منابع غربی از این سازمان با عنوان ناتوی شرق یاد می کنند، لیکن تاکید اعضاء و مسئولان سازمان بر این است که این سازمان به هیچ وجه یک سازمان نظامی نیست. وی شرایط منطقه ای را از جمله زمینه های شکل گیری سازمان بیان کرد و افزود: منطقه آسیای مرکزی و قفقاز صحنه برخورد منافع تمامی قدرت های برتر جهانی و نیز تعداد زیادی از کشورهای مشترک المنافع به علاوه دولتهای غربی، روسیه، چین دنیای اسلام به عنوان یک کل از جمله ترکیه، افغانستان، پاکستان و حتی هند شده است. وی افزود: این شرایط موجب شد تا ناظران تحولات منطقه بر این عقیده باشند که باتوجه به تحولات و مسائل چند وجهی این منطقه و نیز حضور قدرت های هسته ای در منطقه باید در آینده شاهد وقوع یک رویارویی سیاسی بزرگ جهان باشیم و برخی تحلیل گران منطقه نیز بر این باورند که قرون متمادی است بازی بزرگ برای نیل به نظارت و کنترل آسیای مرکزی جریان دارد و امریکا در پی از دست رفتن خواسته های سلطه طلبانه انگلیس جایگزین این کشور شده و کشورهای جهان پس از قرن بیستم به بازیگران مستقل این فرایند مبدل شده اند. وی همچنین با اشاره به تهدیدهای مشترک منطقه ای به عنوان عاملی برای شکل گیری سازمان شانگهای اضافه کرد: عضویت کشورهای عمده جهانی (یعنی چین و هند) که طبق ارزیابی های واقع بینانه بزرگترین اقتصادهای قرن 21 را بخود اختصاص خواهند داد در برگرفتن بیش از نیمی از جمعیت جهان، همچنین در اختیار داشتن حدود 40 درصد اقتصاد جهان و بخش عمده ای از ذخایر عظیم نفت و گاز جهان توسط اعضای سازمان در کنار عوامل سیاسی - اقتصادی و جغرافیایی فرصت های فراوانی را برای تامین نیازهای اقتصادی و امنیتی پیش روی اعضای سازمان شانگهای قرار داده است به نحوی که گرد آمدن این مجموعه شرایط در سازمان چشم انداز دلگرم کننده ای را برای اعضا فراهم ساخته است.