چکیده بافت قدیمی شهرهای تاریخی ایران، قادرند تا ویژگی های هنری و تاریخی کشور را به تصویر کشند، و آداب و سنن و فرهنگ جامعه را در قالب بناها و اجزاء و عناصر تاریخی، به معرض نمایش گذارند؛ اما این بافت، امروزه با مشکلات عدیده ای نیز روبه رو است که به طور کلی می توان به مشکلات رفاهی - عمرانی، مانند عدم دسترسی؛ فقدان تسهیلات شهری و مشکلات اجتماعی، مانند مهاجرنشینی بافت قدیم؛ اعتیاد، بزهکاری و ...
اشاره کرد.
برخی از کارشناسان و مسؤولان شهر، راه مقابله با این مشکلات را در تغییر و تحولات بافت قدیم دیده اند، و برخی به خاطر اهمیت فرهنگی - تاریخی این بخش از شهر، با هر گونه تغییری مخالفت می کنند.
همین امر منجر به بروز اختلافات اساسی میان سازمان های مختلف شهر در این مورد شده است.
این مقاله سعی دارد اجزاء و عناصر شهری بافت قدیم را - با تأکید بر اهمیت فرهنگی آن ها - مورد بررسی قرار دهد، و البته اشاراتی به مشکلات این بخش از شهر داشته باشد، و در پایان نیز با ارائه ی راه کارهایی عملی، پیوندی میان بافت قدیم و مدرنیته برقرار کند؛ اما قضاوت در مورد چگونگی عملکرد را به عهده خواننده مقاله، گذارده است.
مقدمه انسان از زمانی که پا به عرصه ی وجود گذاشت، تمام تلاش خود را در جهت رفع نیازمندی های خود و غلبه بر موانع طبیعی و اجتماعی صرف کرده است، و تاکنون هم موفق شده که برخی مواهب را به دست آورد؛ نتیجه این تلاش، عمدتا منجر به پیداش فرهنگ و تمدن شده است.
فرهنگ را به دو گونه فرهنگ معنوی و مادی تقسیم کرده اند.
فرهنگ مادی؛ اختراعات و اکتشافات وسایل فنی و مادی را شامل می شود که از زمان های گذشته باقی مانده، و اکنون به نسل حاضر رسیده است، و با تکمیل و تولید بیشتر، به نسل های آینده سپرده می شود.
فرهنگ معنوی، مجموعه دستاوردهای هنری، علمی، اخلاق و آداب و رسوم و سننی است که از طریق زبان، خط و یا مجموعه ای از واحدهای معماری - شهری مختلف که در مراکز مسکونی انسانی به تدریج گردهم قرار می گیرند، و مجموعه ای از ارزش ها، ایدئولوژی ها و تمدن که از گذشتگان به ما رسیده است، و به آیندگان منتقل می شود را دربر می گیرد.
به این ترتیب، دو محور اصلی در پدید آمدن فرهنگ مورد تأیید است؛ یکی از انسان و دیگری محیط پیرامون او که محل زندگی اش به شمار می رود.
در این راه، انسان با ارتباط متقابل پیرامون، سعی داشته است با استفاده از کم ترین امکانات، بیشترین بهره برداری را داشته باشد، و به همین دلیل، شیوه ی زندگی در یک مکان با اقلیم گرم و خشک، متفاوت از شیوه ی زندگی در یک مکان دیگر، با اقلیم گرم و مرطوب، و یا سرد و مرطوب است.
همه ی این عوامل، سبب پیدایش چشم اندازهای مختلفی، در فضاهای اجتماعی و شهری، از جمله در چگونگی ساخت مسکن و مکان های مورد استفاده، نوع پوشش، آداب و رسوم و رفتارهای اجتماعی شده است.
پس می توان چنین استنباط کرد که زیستن طولانی در یک مکان جغرافیایی مشخص، سبب ارائه و فرضیه و تولید دانش می شود که این دانش، گاه در ذهن جامعه جای می گیرد، و مانند یک شناسنامه و پیشینه فرهنگی به آیندگان منتقل می شود، و یا در کالبد آثار تاریخی، قرار می گیرد که حفظ آن آثار می تواند مانع از نسیان و بی هویتی جامعه شود.
بافت قدیم به طور کلی در ایران، آن بخش از شهرهای ایران را که تا عهد قاجار شکل گرفته اند، می توانیم بافت قدیم بنامیم که در واقع، بخش درونی شهر است.
خصلت اساسی کالبدی بافت قدیم، شکل گیری هماهنگ، مداوم، پیوسته، یک پارچه و عاشقانه در طول تاریخ است.
(2) ارتباط بافت قدیم با گذشته، آن را واجد ارزش هایی می کند که ارزش های تاریخی و فرهنگی را شامل می شود.
اما این بافت، فقط مربوط به گذشته نیست؛ بلکه پل ارتباطی حال با گذشته است.
آن هم به دلیل فضایی است که از ارتباط میان اجزاء و عناصر شهرهای تاریخی پدید می آید.
جامعه و فضا نیز دارای روابطی از نوع کنش متقابل اند که نتیجه این ارتباط، ایجاد فضای خاص و بافت شهری مناسب با هیأت های فرهنگی برای جامعه است.
این جا است که گفته می شود: زمینه و ساخت فضایی را نمی توان منهای روابط و فرآیندهای اجتماعی آن فهم کرد.
«شهرها به عنوان مکان جغرافیایی، از نظر فرهنگ متفاوت اند؛ چرا که واکنش مردم نسبت به مسائل بقای جمعی؛ از مکانی به مکان دیگر متفاوت است، و چگونگی واکنش مردم به بقای جمعی، بخش مهمی از فرهنگ محلی - مکانی را تشکیل می دهد» .
(4) اما امروز به دلیل عدم توجه به فرهنگ و هنر، شاهد نابه سامانی هایی در شهرها هستیم که بنابر نظر بسیاری از صاحب نظران؛ یکی از عوامل نابه سامانی تمدن کنونی است.
«لوییس مامفورد» (5) اعتقاد دارد: «شهر به گونه ای که در تاریخ می توان یافت، نقطه اوج تمرکز قدرت جامعه است ...
.
شهر، شکل و نمادی از به هم بافتگی روابط اجتماعی است ...
همچنین شهر، کاری هنری است ...
ذهن در شهر شکل می گیرد، و به شهر شکل می دهد» .
او در تاریخچه ای از سیمای شهر در عهد باستان، نشان داده که شهر در هر دوره ای، چگونه ارزش های فرهنگی و اجتماعی آن روزگار را منعکس کرده است.
ما نیز با مطالعه ی سیمای شهرهای ایران در پیش از اسلام و پس از آن درمی یابیم که: پیش از اسلام، شهرها به صورت قلعه و برج و بارو ساخته می شد، و در آن ها شدیدا مسأله نظام طبقاتی رعایت می شد؛ پس از ظهور اسلام، کم کم؛ مسأله ی طبقاتی از بین رفت، و محله ها براساس اشتراکاتی چون همشهری بودن یا براساس فعالیت های اقتصادی مشترک به وجود می آمدند.
هر محله یا کوی، شامل خانه ها، بازارچه، مسجد، مدرسه، حمام و دیگر چیزهای مورد نیاز بوده است» .
اجزاء و عناصر شهری بافت قدیم «به طور کلی، هر شهر یا مکان جغرافیایی با توجه به فرهنگ خود، دارای ابنیه و مشخصه های خاصی است که همه و به خصوص مسؤولان باید بدانند یک بنای تاریخی قبل از آن که معرف صورت مسأله ی فنی ساختمانی باشد، دربر گیرنده یک سلسله روش های تفکر و کردار است که راه و رسم زندگی مردمان عصر خود را بازگو می کنند» .
در شهرهای قدیمی ایران، سه فضا با خصوصیت های متفاوت را می توانیم از یکدیگر تشخیص دهیم: 1.
فضای خصوصی؛ مانند حیاط و عناصر دربر گیرنده آن.
2.
فضای نیمه خصوصی - نیمه عمومی به صورت یک بن بست اختصاصی، یا یک هشتی که به چند خانه راه داشته است.
3.
فضای عمومی مانند مسجد، بازار، میدان و حمام های عمومی، اشاره کرد.
مهم ترین فضای خصوصی بافت قدیم، خانه است که ویژگی های آن، نقشی فراتر از سرپناه را برای ساکنان آن ایفا کرده است.
خانه های ایرانی در گذشته، نه تنها مأمنی برای اهل خانه به شمار می آمد؛ که محل اجتماعات خانوادگی و محلی، مکانی برای آموزش، تعاون و همکاری و رفع و رجوع کارها به صورت گروهی، استفاده از فضای سبز خصوصی و تفریح های سالم، بهره گیری از باغچه و تولید برخی محصولات برای مصرف شخصی، و تعارفات و پیشکش های معمول میان همسایگان نیز به شمار می آمد.
«به طور کلی، هر شهر یا مکان جغرافیایی با توجه به فرهنگ خود، دارای ابنیه و مشخصه های خاصی است که همه و به خصوص مسؤولان باید بدانند یک بنای تاریخی قبل از آن که معرف صورت مسأله ی فنی ساختمانی باشد، دربر گیرنده یک سلسله روش های تفکر و کردار است که راه و رسم زندگی مردمان عصر خود را بازگو می کنند» .
فضای داخلی خانه، بسته به تمکن صاحب خانه، از تزیینات و امکانات خاصی برخوردار بود.
جلوه خلاقیت، معماری کارآ و هنر را در فضاهای داخلی می توان مشاهده کرد.
چنان که گفته شده است: «از بین دویست خانه ای که در اصفهان مطالعه گردیده، دو تا خانه دقیقا شبیه هم نیستند که این خلاقیت یا براساس نیاز پدید می آمد، و یا با استفاده از تجربیات پیشینیان» .
نمای داخلی خانه های طبقات مختلف با هم تفاوت داشت؛ اما سعی می شد که ظاهر و نمای بیرونی خانه (به استثنای برخی خانه ها که سردر متفاوتی داشتند) بقیه، با دیگر خانه های اطراف، تفاوتی نداشته باشد.
سکوهایی جنب در ورودی تعبیه می شد، و روی در سمت راست، یک حلقه ی فلزی برای زنان و در سمت چپ؛ یک کوبه فلزی برای مردان، در نظر گرفته می شد که حتی سمت قرارگیری آن هم بدون دلیل نبوده؛ و جهت رعایت حال زنانی است که می خواهند از پشت در، پاسخ گو باشند.
« برای وارد شدن به فضاهای مختلف از جمله فضای مهمانی و اندرونی می بایست از راه روهای پرپیچ و خم عبور می کردند که دالان نامیده می شد» .
همه ی این تدابیر به خاطر محدود کردن تعرض و دید افراد غریبه به داخل حریم مقدس خانواده، و دنیای محرم آنان بوده است.
با مورد بررسی قرار دادن ویژگی های فرهنگی موجود در برخی از عناصر عمومی متعلق به شهرهای تاریخی، می توان به عمق تأثیر آن در روح و جسم آدمی پی برد.
این ویژگی، حتی در مورد جزیی ترین عنصر شهری یعنی سقاخانه هایی که با عباراتی چون «یا حسین شهید» و تصاویری از واقعه کربلا همراه شده بودند، قابل مشاهده است که هدف طراح آن، تنها سیراب کردن جسم رهگذر نیست؛ بلکه به روح او نیز می اندیشد.
«مسجد» از عناصر مهم شهری است که به عنوان مهم ترین بنای عمومی تلقی شده است، و در تفکرات مربوط به شهرسازی اسلامی، نقش عامل زیربنایی را ایفاء می کند.
«مساجد علاوه بر نقش مذهبی، اجتماعی و سیاسی، تا قبل از ایجاد مدارس مستقل، به ایفای نقش آموزشی نیز می پرداخته اند.
در مساجدی که مرکز آموزشی نیز بوده اند؛ از تعلیمات ابتدایی تا پیچیده ترین مسائل فلسفی تدریس می گردیده است» .
علاوه بر رعایت موارد عملکردی در ساخت مسجد، به امور فرهنگی و اعتقادی نیز توجه خاصی می شده است که همه ی مردم، خود را ملزم به رعایت آن می دانستند.
به عنوان نمونه: نمازگزار یا کسی که می خواسته است به درون مسجد پای گذارد، باید پاک باشد، و مردم دین دار تا بدان جا به این آیین پای بند بوده اند که هیچ ساختمانی را به مسجد نمی چسباندند.
پیرامون مسجد، همیشه گذر و بازارچه و کوچه سرپوشیده بود، تا آلوده ای نتواند در کنار آن درنگ کند.
هم چنین اگر مدرسه ای در کنار مسجد بنیاد می شد، پیوسته به بارو و دیوار مسجد، به جای اتاق، راه رو می ساختند؛ مانند مسجد جامع اصفهان.
هم چنین از قدیم الایام بیرون از نیایشگاه، جایی را برای شست و شو فراهم می کردند، تا نمازگزار پیش از آن که به نیایشگاه درآید، پلیدی ها را از خود بزداید، و با شستن اندام و سر و تن و پوشیدن جامه پاکیزه، آماده نیایش شود.
وقتی که مقدمات فراهم می شد، و نمازگزار پای در مسجد می گذاشت، غرق در عظمت و زیبایی و هنری می شد که در دیوارها، گنبد، مناره، منبر، محراب و خط نوشته های پیرامون خود به چشم می خورد.
این همه، باعث می شد که فرد، تحت تأثیر فضای معنوی حاکم بر آن، احساس لذت کند، و در ترک مسجد، تعلل ورزد، و با خواندن خطوط بنایی، در کشف اسرار بنا بکوشد.
به عنوان نمونه، در مسجد جامع اصفهان درمی یافت که بنا با کنار هم چیدن آجر، شعری را به رشته تحریر درآورده است: چون نامه ی جرم ما به هم پیچیدند بردند و به میزان عمل سنجیدند بیش از همه کس گناه ما بود ولی ما را به محبت علی بخشیدند بازار نیز به عنوان یک عنصر عمومی، علاوه بر نقش اقتصادی، محل اجتماع، محل داد و ستد، کانون شورش ها و اعتصاب ها، سیاست مداری ها، محل پخش اطلاعات، مراوده و آشنایی نیز بوده است، و گاهی اوقات، نقش مکان امنیتی را نیز ایفا کرده است.
در ایران، بازارهای شهرهای قدیمی و تاریخی، به نظر «کارلاسرنا» سیاح ایتالیایی: محل ملاقات عمومی است، که در آن، معامله می کنند، و درباره ی مسائل خصوصی یا تجاری سخن می گویند، و در امور عمومی یا دولتی به بحث و نظر می پردازند؛ به نظر وی در یک کلمه، بازار هم مرکز معاملات است، و هم مجلس شورا.
براساس ویژگی های معماری بازار و مکان یابی آن؛ علاوه بر رفع نیازهای مردم در شهرها، به جنبه های معنوی، شخصیت انسانی و اخلاقی جامعه هم توجه لازم می شد، به طوری که می توان گفت بازار سرپوشیده شهرهای ایران با اقلیم های متفاوت، هنوز هم مناسب ترین محل برای پیشه ور و خریدار ایرانی است.
رقابت سالم میان فروشندگان، قدرت انتخاب برای مشتری به خصوص در راسته بازارها، تقویت بعد معنوی و اسلامی و تشریک مساعی و نوع دوستی به واسطه مجاورت با مساجد و به خصوص مسجد جامع، تأمین آسایش و امنیت مردم و به خصوص زنان، به دلیل احساس مسؤولیت فروشندگان در قبال خریدار، احساس انس و الفت به رسم برادری میان فروشنده و خریدار، که شاید همه به این دلیل است که فضای بازار، ارزش هایی را به مردم عرضه می داشت، و کماکان این ارزش ها در بازارهای قدیم وجود دارد.
یکی دیگر از عناصر عمومی بافت قدیم، حمام یا گرمابه بوده است.
وجود گرمابه های بسیار، در محلات مختلف، نشان از اهمیت دادن ایرانیان به پاکیزگی دارد که البته پس از اسلام، بیشتر مشهود شده است.
«کارکرد گرمابه به نظافت تن محدود نمی شده است.
گرمابه، محل گردهم آیی اقشار مختلف اجتماعی است.
مکان هایی هم جهت تعامل هر چه بهتر آنان در نظر گرفته شده بود، به همین خاطر است که مردم و به خصوص زنان، ساعت ها با رغبت در حمام به گفت و گو می پرداختند، و مراسمی چون حنابندان، حمام عروس و حمام زایمان و غیره را انجام می دادند» .
(16) به این ترتیب در گذشته، حمام هم به بعد جسمانی انسان ها توجه داشته است، و هم به روح انسان.
در ساخت حمام، مسائل اعتقادی هم از نظر دور نمی ماند، و به «دلیل عدم استفاده از آب غصبی، حتی اگر حمام در کنار قنات هم بود، چاهی را جهت استفاده از آب آن حفر می کردند» .
میدان نیز یکی از عناصر عمومی شهرهای تاریخی به شمار می آید که به عنوان مثال، میدان نقش جهان اصفهان را در زمره ی میادینی می شمارند که «نقش جمع کردن خانه ها یا عناصر شهری و محله ای را داشته است.
این میدان، از نظر کالبدی، جزیی از ساخت فضایی شهر به شمار می رود، و از نظر اجتماعی، این مجموعه در روح و روان شهروندان جای داشته، و تکیه گاه شهروندان ایرانی بوده است.» به نظر برخی کارشناسان شهرسازی، این که میدان نقش جهان با 520 متر طول و 152 متر عرض، یعنی یک و نیم کیلومتر بدنه، فقط در چهار نقطه شکسته می شود؛ نهایت تواضع و خویشتن داری معمار این میدان در برابر هیجان های غیر اصولی را نشان می دهد، و در سایه ی همین اصول است که معماری، تکوین می یابد، و به ارث می رسد، تفکر پیشینیان، سرمایه های فکری بعدی می شوند، و این، جز با یک جریان مداوم، پیوسته و با اصول مدون شده، امکان پذیر نیست.
باید ارتباط میان اجزاء و عناصر شهر، اعم از مادی و غیر مادی، که با تغییر یکی، یک یا چند عنصر دیگر، دست خوش تغییر می شود، نیز مورد توجه قرار گیرد تا از دخالت های نابه جا در بافت قدیم خودداری شود.
حال با توجه به این که بافت قدیم، معمولا برای شهرداری ها یک مانع جدی در تغییر و تحول به شمار می آید؛ اما از نقطه نظر دانشگاهی، یک کتاب پژوهشی محسوب می شود؛ یعنی همان طور که طرح یک پرسش و رسانیدن آن به پاسخ، کاری است که در یک کتاب اتفاق می افتد، همین خصوصیت، در مجموعه بناهای تاریخی هم وجود دارد.
این خصوصیت، روندی را که برای رسیدن از یک سؤال به یک جواب در زمان خودش طی کرده است، به ما می نمایاند، و روشن می کند.
یعنی هر اثر هنری، حرف هایی برای گفتن دارد، آن هم حرف هایی که دست نخورده، و قابل اطمینان است؛ اما نکته ی قابل توجه آن است که تنها صاحبان بینایی، قدرت خواندن این کتاب را دارند.
هر بیگانه و غریبه ای راه به این مجموعه پیدا نمی کند.
مسائل و مشکلات بافت قدیم آن چه مسلم است براساس مسائل و مشکلاتی که در بافت های قدیم شهری وجود دارد؛ رغبت چندانی از طرف مردم برای سکونت در این نواحی به چشم نمی خورد.
چهره های دوگانه شهری، از نظر تراکم جمعیتی، نمایان گر این موضوع است.
از بزرگ ترین معضلات این بافت، فرسودگی ساختار کالبدی آن ها، عدم دسترسی و وجود کوچه های قهر و آشتی (21) است که عرض آن ها به یک متر هم نمی رسد.
البته کوچه های پرپیچ و خم و بن بست ها و گذرهای مسقف با سقف های کوتاه و دالان های تاریک و دراز و راه روهای زیرزمینی، از ویژگی های عمده محلات قدیمی است که نقش تأمین امنیت را نیز ایفا می کرده است.
به طور کلی می توان به مواردی چون تنگی معابر، فرسودگی بافت، کمبود کاربری های مورد نیاز؛ مانند فضای سبز، پارکینگ، اماکن ورزشی، آموزشی و فرهنگی، فروشگاه های چند منظوره و ...
که به عنوان مانعی برای جذب جمعیت به شمار می روند، اشاره کرد.
همه ی این موارد، زمینه را برای فرسوده شدن بافت و نهایتا تعویض جمعیت، فراهم کرده است.
باید توجه داشت که کارنامه شهرسازان امروزی نیز حتی در زمان خودشان، بدون اشکال نیست، و بی هویتی سیمای بافت جدید شهرها از معضلاتی است که همه ی دست اندرکاران و مسؤولان با آن، دست به گریبان اند، و اذعان دارند فضاهای شهری اغلب شهرها برای عملکردهای مورد نظر، نامناسب اند.
علت این نابه سامانی را برخی در تقلید از طرح های جامع و تفصیلی کشورهای دیگر که شاید هیچ وجه اشتراکی با کشور ما ندارند می دانند.
اینان معتقدند: «ایشان به طرح فضای کالبدی وارداتی به صورت «کلیدی» که می تواند همه ی درها را باز کند نگاه می کنند، و در رابطه با این نظریه، به هر نوع تصرف و مداخله در شکل و محتوای آن رأی مخالف می دهند، بدون آن که به مشکلات اجرای این طرح ها، در همان کشورهای اروپا و امریکا توجه نمایند، و یا به مسائل فرهنگی و محلی کشور خود بیندیشند» .
مشکل دیگری که وجود دارد، ناآگاهی مردم نسبت به مسائل شهری، و مشارکت نداشتن آن ها، یا «حمد و ستایش سازندگان بزرگ یا بزرگان سازنده است که به آن، عادت داده شده اند» .
در حالی که در پیشرفت معماری و شهرسازی، بیش از رشته های دیگر، به عامه فهیم احتیاج هست؛ چرا که کار معمار و شهرساز، وقتی می تواند به خود صورت حقیقت گیرد که جامعه، آن را خواستار باشد.
چگونگی تغییر و تحولات بافت قدیم دخالت در بافت قدیمی از زمان انقلاب صنعتی و ورود اتومبیل به داخل بافت های شهری و رشد جمعیت شهر بیشتر شد، و تقریبا همه ی کشورهای دنیا را تحت تأثیر قرار داد، با این تفاوت که کشورهای توسعه یافته، رشد فزاینده جمعیت را نداشتند، و هم چنین اتومبیل هایی را طراحی کردند که سازگار بیشتری با بافت های تاریخی آن ها داشته باشد.
در این میان، همه ی شهرهای ایران، کم و بیش دچار تغییر و تحولاتی شدند؛ اما این تحولات در شهرهای مهاجرپذیر و صنعتی مانند اصفهان چندین برابر بیشتر بوده است.
به طوری که یکی از مسؤولان سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، در توصیفی که از اصفهان دارد چنین می گوید: «اصفهان تا چند دهه ی پیش یک موزه بزرگ تاریخی - فرهنگی بود که انسان ها نیز در آن زندگی می کردند؛ اما امروزه یک شهر صنعتی شده است که از قضا تعدادی آثار تاریخی را نیز در خود جای داده است» .
تخریب یا تحولات بافت قدیم با نظریات متفاوتی مواجه است، برخی، اعتقاد دارند بافت قدیم از دو بخش فرسوده و باارزش تشکیل شده است، و به همان نسبت که بر حفظ و نگه داری بخش باارزش تأکید دارند، بر تخریب بخش فرسوده، اصرار می ورزند..
عده ای دیگر، بافت قدیم را حاوی پیشینه ی تاریخی و فرهنگی می دانند که تخریب آن به معنای از بین بردن آن تاریخ، و نهایتا بی هویتی است.
اما گروهی معتقدند که تخریب آثار هم در صورتی که ذهن جامعه بیدار باشد، باعث بی هویتی کامل نمی شود، و خاطرات آن همیشه زنده است؛ زیرا گذشته، هرگز نمی میرد؛ بلکه پیوسته، جزء هستی است.
به نظر می رسد این دسته از کارشناسان، به نقش کلیدی تاریخ توجه دارند، و می گویند: تاریخ، باید نقش مهمی را بازی کند، و عوامل وجودی فراموش شده شهرهای ما را آشکار کند؛ چرا که اصولا یکی از وظایف تاریخ این است که ما را یاری کند تا فضای وسیع تری از بینش و حواس زندگی کنیم.
اما باید توجه داشت که یکی از ابزارهای لازم برای تاریخ و مورخان که به این وظیفه، جامه عمل بپوشانند، وجود همین بناهای تاریخی و قدیمی است.
این اختلاف نظرها به دستگاه های دولتی مربوطه، مانند شهرداری و سازمان میراث فرهنگی و جهانگردی نیز نفوذ یافته است.
آنان برای به نتیجه رساندن اعتقاد خود، با یکدیگر رقابت می کنند؛ چنان که در اصفهان، جهت تعریض خیابان حکیم، اقدام به تخریب حمام خسروآقا کردند، و پس از اعتراض سازمان های دیگری چون میراث فرهنگی، و دوستداران میراث کهن، تصمیم به بازسازی این بنای تخریب شده، براساس ویرانه های باقی مانده، و مطابق با طرح های موجود آن گرفتند!
البته مردود شمردن تغییر و تحول در بافت های قدیمی، منطقی نیست؛ اما باید به ارتباط صحیح، میان سنت و مدرنیته تأکید داشته باشیم و بدانیم، همین ابنیه ی دوره ی صفویه که در زمان ما قدیمی به شمار می آید، در عصر شاه عباس، نوین بوده است، و باید در کنار بناهای تاریخی آن زمان که در دوره ی سلجوقیان ساخته شده بود از جمله مسجد جامع قرار گیرد؛ اما سعی بر آن بوده است که میان این دو بافت قدیم و جدید، ارتباط منطقی و اصولی برقرار شود؛ نه این که مانند عصر حاضر با ساختن برج جهان نما، بنا به تعبیری «خاری بر چشم نقش جهان بنشانیم» .
به نظر می رسد برای این که هر گونه دخالت در بافت قدیم، تابع اصول و قوانین انسانی باشد باید نظام این بافت را جست و جو کنیم و باید خود، سابقه ی زندگی در این بافت را داشته باشیم.
باید با انسان های آن بافت، الفت داشته باشیم، و با شأن انسانی آن بافت، تماس برقرار کنیم، و بالاخره به کار اجرایی خود، روند انسانی ببخشیم.
«در ایجاد ارتباط و پیوند میان سنت و مدرنیته در معماری و شهرسازی، از تأثیر احساس بر زندگی انسان نباید غافل بود؛ تأثیری که اگر چه ممکن است تعیین آن در برخی زمان ها آسان نباشد؛ اما به خصوص در شکل دادن فرهنگ کنونی ما واجد اهمیت و معنای فراوان است.
توجه به فرهنگ و سنن، در شهرسازی دنیا مورد توجه قرار گرفته است، به ویژه با به وجود آمدن تفکر پست مدرنیسم، اغلب معتقدان به این مکتب، نسبت به شیوه های جدید شهرسازی، اظهار عدم تمایل می کنند.
«عده ای از معماران متعهد عصر حاضر در هند، می کوشند تا معماری معاصر را به گونه ای تغییر دهند که هم دارای محتوای فرهنگی و تاریخی، و هم پاسخ گوی نیاز قرن بیست و یکم باشد» .
راج روال در سال 1364 نوشت: «تلاش نسل ما، ایجاد ارتباط بین معماری گذشته هند و دوران معاصر، با حفظ زنجیره آن است» .
نتیجه عناصر و اجزای شهرهای تاریخی و بافت قدیم، حاوی اطلاعاتی است که نقش فرهنگی این عناصر را در ارتباط با دیگر نقش ها بر ما آشکار می سازد، و مشخص می کند که گذشتگان ما بدون تفکر، اقدام به ساخت و ساز نکرده اند، و برای هر گونه معماری؛ توجیه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و حتی سیاسی وجود داشته است.
در این میان، نقش مردم و خواسته های اعتقادی و فرهنگی بسیار کلیدی بوده است، و ضمن این که از تجربیات پیشینیان خود استفاده می کردند، از خلاقیت و ابتکار هم دور نبوده اند.
ارتباط میان اجزاء و عناصر شهری در ساخت و سازهای گذشته، بیشتر مورد توجه قرار می گرفته است، و هر گونه تحولی، بدون در نظر گرفتن اجزای دیگر، مورد نظر نبوده است.
امروز نیز جهت حفظ فرهنگ، باید معماری سنتی را بررسی کرد، و عناصر و عوامل آن را شناخت، و با زبان و بیان معاصر به آن پرداخت.
وجود عناصر تاریخی در بافت قدیم، مزایایی فراتر از انتقال فرهنگ دارد که با بحث و بررسی دانشجویان و محققان در این زمینه، و ترغیب مردم در مشارکت در حفظ این بناهای تاریخی، به مزایای عدیده آن دست خواهیم یافت.
پیشنهادها 1.
وجود مدیریت مرکزی، و واگذاری اختیارات و اقدامات محلی.
تشکیل تیم های کارشناسی که متشکل از متخصصانی چون شهرسازان، اقتصاددانان، جغرافی دانان، جامعه شناسان، مورخان و ...
باشد.
ایجاد نمایشگاه های صنایع دستی و کارگاه های صنایع کوچک، در این محلات، و استفاده از آن ها جهت بازدید دانش آموزان و دانشجویان رشته های مختلف، و حتی گردشگران داخلی و خارجی.
4.
ایجاد کاربری های جدید و به روز شدن محله ها از نظر رفع نیازهای امروزی که مردم، و به خصوص قشر جوان را ترغیب به باقی ماندن در این محله ها می کند؛ مانند تأسیس ویدئو کلوپ، ساندویچ فروشی، کتابخانه، باشگاه ورزشی، مشاغلی در ارتباط با رایانه و ...
5.
محدود کردن رفت و آمد اتومبیل در بخشی از محله ها که ارزش تاریخی دارند.
6.
اختصاص بخشی از کتب مقاطع مختلف آموزشی به اهمیت بافت قدیم و یادگیری حفاظت و نگه داری آن، و بحث هایی پیرامون هویت تاریخی ایرانیان.