به مجموعه فعالیت های منظم که از تعیین هدف شروع می شود و با انتخاب روش ها و وسایل متناسب با هدف ادامه پیدا می کند و سپس به اجرا در می آید و ارزشیابی می شود برنامه ریزی گفته می شود . به عبارت دیگر برنامه ریزی عبارت است از طرح ریزی برای دست یابی به هدف معین .
مراحل برنامه ریزی
1-شناخت وضع موجود :
برنامه ریزان قبل از هر چیز باید امکانات ، توانائیها و محدودیت ها را بشناسند و با تکیه بر اطلاعات بدست آمده تصمیمات معقول و منطقی اتخاذ نمایند .
2-تعیین هدف :
پس از بررسی وضع موجود انتظارات و خواسته هایی برای برنامه ریزان طرح می شوند این انتظارات وقتی که به صورت واضح و با توجه به امکانات و محدودیت ها بیان شوند هدف های مورد نظر را تشکیل می دهند .
3-پیش بینی روش ها و وسایل :
تعیین هدف ها اهمیت زیادی دارد ولی اگر برای تحقق آنها روش ها و وسایل مناسب در نظر گرفته نشود بهترین هدف ها بی نتیجه می ماند .
4-آزمایش قبل از اجرا :
برنامه تهیه شده به صورت آزمایشی در چند نمونه محدود اجرا می شود که به منظور اعتبار بخشی به برنامه و کسب اطمینان انجام می گیرد (1)
5-اجرا :
در این مرحله برنامه به طور کامل اجرا می شود .
6-ارزشیابی :
نقاط قوت و ضعف برنامه ضمن اجرای آن خود را نشان می دهند . (1)
انواع برنامه ریزی در آموزش و پرورش .
1-طرح ریزی آموزش و پرورش :
به برنامه ای اطلاق می شود که هدفی کاملاً مشخص و قابل اندازه گیری و ارزشیابی داشته باشند و محدوده زمانی اجرایی آنها معلوم باشد .
2-برنامه ریزی نیروی انسانی :
شامل برنامه ریزی برای تربیت عموم کارکنان است . و مستقیماً با برنامه ریزی اقتصادی مربوط است .
3-برنامه ریزی آموزش :
کلیه ابعاد و ارکان آموزش و پرورش را در می گیرد .
سطوح برنامه ریزی آموزشی :
1-سطح فراسوی کلان :
برنامه ریزان آموزشی همگام با سیاستگذاران و مدیران کشور هدف های کلی آموزش و پرورش را در ارتباط با نیازهای نهاد ها و سازمان های دیگر جامعه تعیین می نمایند . که این هدف ها بر اساس توسعه کشور تعیین می شوند .
2-سطح کلان :
هدف های کلی آموزش و پرورش به هدف های دوره های تحصیلی تجزیه می شوند . (1)
3-سطح خرد :
ابعاد مختلف یادگیری در این سطح تعیین می شوند. 1
نگرش های اساسی به برنامه درسی :
1-دیدگاه رشد وتوسعه فرآیندهای ذهنی عقلی :
در این دیدگاه برنامه درسی از جهت خدمت به رشد و توسعه فرآیندهای ذهنی نگریسته می شود. مدافعان این دیدگاه بر این باورند که مهم ترین نقش یا کارکرد مدارس عبارتند از : الف: کمک به دانش آموزان از این که چگونه یاد گرفتن را بیاموزند . ب : فراهم آوردن فرصت های یادگیری برای دانش آموزان به منظور تقویت انواع مهارت ها و توانایی های ذهنی
1-منطق گرایی عملی :
طرفداران آن معتقدند که کارکرد و نقش اصلی مدرسه عبارتند از تقویت و رشد قوای ذهنی دانش آموزان در آن دسته از موضوعات درستی بالای یادگیری دارند . در بیان تفاوت این دیدگاه با دیدگاه قبلی می توان گفت : دیدگاه قبلی طرفدار برنامه درسی فرآیند محور بوده و بدین ترتیب با عدم توجه به محتوا ارزش و اصالت آن را در برنامه مورد تردید قرار می دهد اما دیدگاه منطق گرایی عملی بر محتوا تاکید داشته ومعتقد است مدارس مکان های خاصی هستند که رسالت آنها به عنوان نهادهای اجتماعی نباید بروز واکنش برای پاسخگویی به هر گونه شکل اجتماعی یا هوس ها و احساسات شخصی و گروهی باشد .
2-تحقق خود :
در این دیدگاه دانش آموزان محور و منبع اطلاعات و تصمیمات برنامه درسی است . و معلمان در مدرسه برنامه های درسی خود را با هماهنگی و هم فکری دانش آموزان تهیه کنند عناصر مورد توافق برنامه درسی عبارتند از : اهداف ، محتوا ، مواد آموزشی ، راهبردهای یاددهی ، یادگیری ، زمان ، فضا ، ارزشیابی می باشند .
سطوح هدف ها : دیدگاه های مختلفی در این زمینه وجود دارد.( 1)
« کراتول » هدف های کلی ، رفتاری و هدف های تدریس را مطرح می کند . « داویس » مقاصد آموزشی هدف های عمومی و هدف های ویژه را طرح می نماید . در یکی از نشریات یونکسو مراحل زیر پذیرفته شده .
هدف های آرمانی :
که فیلسوفان و ایدئولوگهای جامعه ارائه می دهند .
مقاصد آموزشی :
کلیات آنها از هدف های آرمانی کمتر و میان مدت و به طور مستقیم به هدف های آموزشی مربوط می شوند .
هدف های جزئی :
وظایف ویژه مختص فرایند یاددهی – یادگیری را بیان می کنند .
ماهیت یادگیری و تعیین هدف ها
یادگیری منبع دیگر هدف است . نخستین عنصری که تحت تأثیر دیدگاه یادگیری برنامه ریز قرار می گیرد هدف برنامه درسی است .
سه خانواده نظریه های یادگیری
1-نخستین خانواده نظریه های یادگیری به پیوند محرک و پاسخ تاکید می کند این خانواده یادگیری همه نظریه های یادگیری تقویت و شرطی شدن را در برمی گیرند و نکته اساسی تجربه است .
2-دومین خانواده نظریه های یادگیری نظریه میدان است که نظریه های میدان – گشالت میدان شناختی – میدان ادراکی را در بر می گیرد . و کل اهمیت ویژه ای دارد .
اگر یادگیری مجموعه ای از دانش و اطلاعات هدف اصلی برنامه درسی باشد یادگیری تسلط یاب مناسب ترین روش است .
محل تحقق هدف ها
الف : فرد از همه جا فرا می گیرد : فرد با محیط به طور دایم ارتباط متقابل دارد و از همه جا فرا می گیرد .
ب : غنای تجربه ها موجب یادگیری عمیق است : هر چه تجربه های یادگیری غنی تر باشد .
ج : دیدن بیش از شنیدن مؤثر است : مشاهده واقعیت ها و پدیده ها در یادگیری و نیل به هدف ها تأثیر زیادی دارد .
د : پژوهشگری شیوه مؤثر تحقق هدف ها است : مواجه شدن با مسأله و تلاش برای حل آن مهارت و روحیه پژوهشگری و تحقیق را در فرد بوجود می آورد.(1)
تعریف محتوا :
محتوا عبارت است از مجموعه مفاهیم ، مهارت ها و گرایش هایی که از سوی برنامه ریزان انتخاب و سازماندهی می شود در عین حال محتوا آثار حاصل از فعالیت های یاددهی یادگیری معلم و شاگرد را نیز در بر می گیرد .
در انتخاب و سازماندهی محتوا نباید لزوماً ساختار محتوا و سازماندهی آن را با ساختار منطقی دانش انطباق دهیم بلکه ساختار منطقی دانش یکی از عوامل مؤثر بر انتخاب و سازماندهی محتواست و وسیله ای که در تحقق رشد و تربیت یادگیرنده ایفای نقش می کند .