دانلود تحقیق آرایه‏ های ادبی قرآن و جایگاه آنها در ترجمه

پیش از آن که المعتزّ باللّه‏ عباسی (متوفی 296) کتاب البدیع را بنویسد و برای نخستین‏بار محسّنات بدیعی و آرایه‏های ادبی را به عنوان یک علم مطرح کند، در میان عرب‏ها توجه خاصی به زیبایی‏های کلام می‏شد و اگر چه این زیبایی‏ها تعریف نشده بود، اما به هر حال در نظم و نثر به کار می‏رفت.

یک نمونه آن قرآن کریم است که از این نظر شاهکاری بزرگ به شمار می‏رود و به طوری که خواهیم دید انواع صنعت‏های بدیعی به گونه‏ای چشمگیر در آن به کار رفته است.

المعتزّ با نوشتن کتاب خود، برای نخستین بار این علم را پایه گذاری کرد و اصطلاحات خاص آن را پدید آورد.

البته پیش از او نیز محسنات بدیعی به کار می‏رفته و اصطلاح «بدیع» در میان اهل شعر و بلاغت رواج داشته است؛ مثلاً جاحظ (متوفی 255) را می‏بینیم که از بدیع در شعر شاعران یاد می‏کند، آن هم به گونه‏ای که گویا پیش از او اهل ادب این اصطلاح را می‏شناخته‏اند.1 خود المعتزّ تعریف «مطابقه» را که یک صنعت بدیعی است از خلیل بن احمد و تعریف «مذهب کلامی» را که آن نیز یکی از صنایع است از جاحظ نقل می‏کند.2 کاری که المعتزّ کرد این بود که با نوشتن کتاب البدیع به این مطالب متفرقه نظم خاصی داد و آن را به عنوان یک علم، فصل‏بندی کرد.

او خود در آغاز کتاب اذعان کرده است که دانشمندان جدید آنچه را او در کتاب خود آورده، بدیع نامیده‏اند.3 المعتزّ در این کتاب از هفده نوع صنعت بدیعی نام برده است.

پس از المعتزّ، این علم نیز مانند همه علوم دیگر سیر تکاملی خود را ادامه داد.

قدامه بن جعفر با نوشتن کتاب نقد الشعر سیزده نوع و ابو هلال عسکری در کتاب الصناعتین هفت نوع دیگر بر آن افزودند.

همچنین افرادی مانند ابن رشیق قیروانی در کتاب العمده و ابن سنان خفاجی در کتاب سرّ الفصاحه و عبدالقاهر جرجانی در اسرار البلاغه و دلائل الاعجاز و ابن ابی الاصبع در بدیع القرآن و سکاکی در مفتاح العلوم و یحیی بن حمزه علوی در الطراز کار را دنبال کردند و در نتیجه صنایع بدیعی به حدود صد نوع رسید.4 ذکر این نکته در این جا ضروری است که در زمان متقدّمان کلمه «بدیع» به تمام انواع علومِ مربوط به فصاحت و بلاغت اطلاق می‏شد و گاهی هم از آن به «بیان» یاد می‏شد، و میان علومی که ما امروز آنها را به معانی و بیان و بدیع می‏شناسیم، تداخل وجود داشت.

مثلاً عبدالقاهر جرجانی در دو کتاب اسرار البلاغه و دلائل الاعجاز گاهی از علوم بلاغت به عنوان بدیع و گاهی به عنوان بیان یاد می‏کند.

درباره جرجانی گفته‏اند که او بنیانگذار علوم بلاغت بوده و همان‏گونه که المعتزّ در محسنات بدیعی مؤسس بود، جرجانی نیز در موضوعاتی مانند استعاره و تمثیل و مجاز نوآوری داشته است.

خود وی در جایی تصریح می‏کند که اساس بلاغت را او وضع کرده است.5 ضمنا فخررازی این دو کتاب جرجانی را تلخیص و تنقیح کرده و آن را نهایه الاعجاز فی درایه الایجاز نامیده است.6 تقسیم بندی علوم بلاغت به علم معانی و بیان و بدیع از ابتکارهای سکاکی (متوفی 626) است که با نوشتن کتاب مفتاح العلوم دست به این کار زد.

این تقسیم‏بندی مورد پذیرش محققان پس از وی نیز قرار گرفت و هم اکنون به همان سبک جریان دارد.

ابن خلدون، سکاکی را واضع علوم بلاغت می‏داند،7 در صورتی که چنین نیست، بلکه همان گونه که گفتیم المعتزّ و جرجانی واضعان آن هستند و سکاکی تنها این سه علم را از هم تفکیک کرده است.

این موضوع در زمان یحیی بن حمزه یمنی (متوفی 799) هم معروف بوده است.

او در مقدمه کتاب خود می‏گوید: «نخستین کسی که علم بیان را پایه گذاری کرد عبدالقاهر جرجانی بود که دو کتاب اسرار البلاغه و دلائل الاعجاز را نوشت».

آن گاه تأسف می‏خورد که هیچ کدام از این دو کتاب را ندیده است.8 پس از سکاکی روش او دنبال شد و خطیب قزوینی کتاب او را تلخیص کرد و سعدالدین تفتازانی تلخیص خطیب را دوبار با نام‏های المطوّل و المختصر فی شرح تلخیص المفتاح شرح کرد.

امروزه کتاب متداول میان طلاب این علم، همین دو کتاب تفتازانی است.

سخنوران فارسی زبان نیز به پیروی از اساتید علوم بلاغت عربی در این زمینه کار کردند و کتاب‏های پر ارجی مانند ترجمان البلاغه ، تألیف محمد بن عمر رادویانی، از سخنوران قرن پنجم،9 و حدائق السحر فی دقایق الشعر، تألیف رشید الدین وطواط (متوفی 573) و کتاب المعجم فی معاییر اشعار العجم تألیف شمس‏الدین محمد بن قیس رازی از مؤلفان قرن ششم، به رشته تحریر درآمد.

این کتاب‏ها نمونه‏هایی از کتب مربوط به علوم بلاغت در زبان فارسی هستند.

در این کتاب‏ها هر چند که اصطلاحات از عربی وام گرفته شده ولی مثال‏هایی که به کار رفته غالبا از شعر فارسی است و کم و بیش از قرآن و اشعار عربی نیز مثال آورده شده است.

مطلبی که ذکر آن در این جا خالی از فایده نیست این است که بعضی از شاعران عرب و عجم شعرهای بلندی ساختند و در هر بیت آن یک یا چند صنعت بدیعی را به کار بردند.

این‏گونه شعرهای بلند را «بدیعیه» می‏گویند.10 ظاهر این است که بدیعیه سرایی در شعر فارسی جلوتر از شعر عربی بوده است.

نخستین بدیعیه عربی که بسیار استوار و مشتمل بر همه یا بیشتر صنعت‏هاست مربوط به صفی الدین حلی از شعرای قرن هشتم است که شیعی مذهب بود.

او بدیعیه خود را که مشتمل بر یکصد و پنجاه نوع صنعت بدیعی است، در مدح پیامبر اسلام(ص) در وزن بسیط در 145 بیت سرود که با این مطلع آغاز می‏شود: واقر السلام علی عرب بذی سلم ان جئت سلعا فسل عن جیره العلم نام این بدیعیه «الکافیه البدیعه فی مدح خیر البریه » است که متن آن در انوار الربیع سید علی خان آمده و جداگانه نیز چاپ شده است.

گویا پیش از این بدیعیه، بدیعیه‏های عربی دیگری نیز وجود داشته که در این حد جامع نبوده‏اند.11 بعدها نیز به پیروی از حلی بدیعیه‏های بسیاری نوشته شده است که علامه امینی از 35 بدیعیه نام می‏برد.12 در میان شاعران فارسی زبان نیز بدیعیه سرایی وجود داشته که از جمله آنها قصیده رائیه قوامی مطرزی از شعرای قرن ششم در مدح قزل ارسلان به نام «بدایع الاسحار فی صنایع الاشعار» است که 83 صنعت را در بر دارد و با این مطلع آغاز می‏شود: وی ملک را ثنای صدر تو کار ای فلک را هوای قدر تو یار و با این بیت پایان می‏یابد: سال و مه جز طرب مبادت کار روز و شب جز سخا مبادت شغل بر این قصیده شرح‏هایی نیز نوشته شده که از جمله آنها شرحی است که توسط محمود بن عمر نجاتی نیشابوری انجام گرفته است.13 پس از مطرزی بدیعیه‏های دیگری نیز در فارسی سروده شد که بدیعیه سلمان ساوجی و اهلی شیرازی که هر کدام در جای خود کاری بدیع و شگفت‏انگیزند، از جمله آنها به شمار می‏روند.

بعضی از ادبای عرب و فارس کارهای شگفت دیگری نیز انجام دادند؛ از جمله این که قصیده‏ها یا خطبه‏هایی بدون الف یا بدون نقطه پدید آوردند که بعضی از آنها به حضرت امیرالمؤمنین(ع) نسبت داده شده است.

واصل بن عطا که خود مخرج حرف راء نداشت به گونه‏ای سخن می‏گفت که از این حرف کمتر استفاده شود.14 از جمله این کارهای حیرت‏انگیز کتابی است به نام سواطع الالهام در تفسیر قرآن کریم که همه قرآن را در بر می‏گیرد.

در این کتاب از اول تا آخر از حروف بی‏نقطه که به آن حروف مهمله می‏گویند، استفاده شده است.

این کتاب توسط شخصی به نام ابوالفضل فیضی که از شیعیان هندوستان بوده نگارش یافته و نسخه‏های خطی متعددی از آن وجود دارد که اخیرا با تحقیق و همت آقای دکتر مرتضی آیت اللّه‏زاده شیرازی در شش جلد چاپ شده است.

سخنوران فارسی زبان نیز به پیروی از اساتید علوم بلاغت عربی در این زمینه کار کردند و کتاب‏های پر ارجی مانند ترجمان البلاغه، تألیف محمد بن عمر رادویانی، از سخنوران قرن پنجم،9 و حدائق السحر فی دقایق الشعر، تألیف رشید الدین وطواط (متوفی 573) و کتاب المعجم فی معاییر اشعار العجم تألیف شمس‏الدین محمد بن قیس رازی از مؤلفان قرن ششم، به رشته تحریر درآمد.

او بدیعیه خود را که مشتمل بر یکصد و پنجاه نوع صنعت بدیعی است، در مدح پیامبر اسلام(ص) در وزن بسیط در 145 بیت سرود که با این مطلع آغاز می‏شود: واقر السلام علی عرب بذی سلم ان جئت سلعا فسل عن جیره العلم نام این بدیعیه «الکافیه البدیعه فی مدح خیر البریه» است که متن آن در انوار الربیع سید علی خان آمده و جداگانه نیز چاپ شده است.

صنایع بدیعی در قرآن در قرآن کریم که معجزه جاویدان پیامبر اسلام(ص) و در اوج فصاحت و بلاغت است، آرایه‏های ادبی و محسنات بدیعی فراوانی به کار رفته و نکته‏های ظریف و لطیفی در آن وجود دارد که چشم و گوش هر خواننده و شنونده‏ای را نوازش می‏دهد.

درباره صنایع بدیعی قرآن کتاب‏های بسیاری نوشته شده است و اساسا تمام کتاب‏های مربوط به فصاحت و بلاغت و بدیع به قرآن نظر دارند و مثال‏هایی که می‏آورند معمولاً از آیات قرآنی است.

از جمله می‏توان از الاعجاز والایجاز نوشته ابومنصور ثعلبی و سرّ الفصاحه نوشته ابن سنان خفاجی و اسرار البلاغه و دلائل الاعجاز عبدالقاهر جرجانی و الطراز یحیی بن حمزه علوی و به خصوص کتاب بدیع القرآن ابن ابی الاصبع نام برد.

کتاب اخیر مفصل‏ترین کتاب پیرامون آرایه‏های ادبی و صنایع بدیعی قرآن است که در آن از حدود 100 نوع صنعت بدیعی در قرآن با ذکر مثال‏های متعدد یاد شده است.15 صنایع بدیعی قرآن گاهی آن چنان در اوج عظمت قرار دارد که انسان را دچار شگفتی و حیرت می‏کند، به ویژه آن که به‏کارگیری این زیبایی‏ها بدون هیچ گونه تکلفی صورت گرفته و سخن در عین روانی و شیوایی مشحون از این زیبایی‏هاست.

یک نمونه آن آیه 44 سوره هود است: «وقیل یا ارض ابلعی ماءک...» که با وجود این که مجموعا 17 کلمه است، ابن ابی الاصبع 21 نوع از انواع بدیع را از آن استخراج کرده است.16 اکنون ما در این جا از میان انواع صنایع بدیعی که در قرآن وجود دارد به ده نوع آن به عنوان نمونه اشاره می‏کنیم: 1 ـ تجنیس تجنیس یا جناس عبارت است از آوردن دو کلمه مشابه در یک جمله که هر کدام معنای خاصی داشته باشد و آن انواع و اقسامی دارد که در این مقال فرصت پرداختن به آنها نیست.

در قرآن کریم انواع جناس به کار رفته است.

آیات زیر را می‏توان به عنوان نمونه ذکر کرد: اثّاقلتم الی الارض ارضیتم بالحیوه الدنیا (توبه / 38) که قرار گرفتن «الارض» در کنار «ارضیتم» جناس تغایر است.

ان ربّهم بهم (عادیات / 11) لکنّا کنّا مرسلین (قصص / 45) که از باب جناس تحریف است.

وهم یحسبون انهم یحسنون صنعا (کهف / 104) که از باب جناس تصحیف است17.

وهم ینهون عنه وینأون عنه (انعام / 36) که از باب جناس مشابه است.18 2 ـ اعنات یا لزوم مالایلزم در این صنعت، گوینده یا نویسنده به چیزی ملتزم می‏شود که لزومی ندارد؛ مانند این که ملتزم شود در نوشته یا شعر خود حرف خاصی را به کار نبرد و یا در سجع یا قافیه حرف پیش از رویّ را هم رعایت کند؛ مثلاً کلمه «گلشن» را می‏توان با کلمه «مسکن» قافیه کرد، ولی شاعر ملتزم می‏شود که آن را با کلماتی مانند روشن و جوشن قافیه کند.

دیوان لزومیات ابوالعلاء معری از این باب است.

در قرآن کریم که آیات آن در موارد بسیاری دارای سجع‏اند، این صنعت بارها به کار رفته است، از جمله: فاذا هم مبصرون...

ثمّ لایقصرون (اعراف / 201-202)؛ والطور وکتاب مسطور (طور / 1-2)؛ فی سدر مخضود و طلح منضود (واقعه / 28-29)؛ اقرء باسم ربک الذی خلق خلق الانسان من علق (علق / 1-2).19 ابن ابی الاصبع مثال‏های دیگری نیز آورده است: فلا اقسم بالخنّس الجوار الکنّس (تکویر / 15-16)؛ واللیل وما وسق والقمر اذا اتّسق (انشقاق / 17-18)؛ فاما الیتیم فلا تقهر واما السائل فلا تنهر (ضحی / 9-10)؛ امرنا مترفیها ففسقوا فیها (اسراء / 16).20 شرف الدین طیبی آیه شریفه «وعلی امم ممن معک» (هود / 48) را نیز از باب اعنات دانسته که در آن هشت میم در کنار هم قرار گرفته است21 (البته با توجه به این که تنوین و نون ساکن وقتی به میم می‏رسد قلب به میم می‏شود).

3 قلب و آن صنعت جالبی است و انواعی دارد که لطیف‏ترین آن قلب مستوی است که جمله را اگر از آخر هم بخوانیم همان است که از اول خوانده می‏شود.

مثال از قرآن: وربّک فکبّر (مدّثّر / 3)؛ کلّ فی فلک (یس / 40) 4 التفات و آن عبارت از این است که گوینده، کلامی را به صورت غایب و حکایت حال دیگران بگوید و بلافاصله سخن را متوجه مخاطب کند و جمله را به صورت خطاب قرار دهد و یا به‏عکس، از خطاب به غیبت منتقل شود.

این صنعت یک صنعت بدیعی معنوی است و در جلب توجه خواننده یا شنونده تأثیر زیادی دارد.

این صنعت شایع‏ترین صنعت بدیعی است که در قرآن به کار رفته و بعضی از دانشمندان درباره آن کتاب‏هایی نوشته‏اند.

از جمله این کتاب‏ها اسلوب الالتفات فی البلاغه القرآنیه تألیف دکتر حسن طبل را می‏توان نام برد، که مؤلف مسئله التفات را در آن، مورد بررسی و تحقیق قرار داده و موارد آن را که بسیار است برشمرده است.

مثال از قرآن: مالک یوم الدین.

ایاک نعبد (حمد / 4-5) که جمله نخست به صورت غایب و جمله بعدی به صورت خطاب است.

از جمله مثال‏هایی که ابن المعتزّ برای التفات آورده این آیه شریفه است: حتی اذا کنتم فی الفلک وجرین بهم بریح طیّبه (یونس / 22) که در این جا التفات از خطاب به غیبت است.22 ابن ابی الاصبع پس از نقل تعریف و مثال‏های التفات می‏گوید: «در کتاب عزیز از باب التفات نوعی بسیار جالب آمده که آن را مثالی در شعر نیافتم و خداوند مرا به یافتن آن نوع راهنمایی نموده و آن عبارت از این است که متکلم در کلام خود، نخست دو موضوع را بیاورد سپس خبری درباره موضوع اول بیان دارد و آن را رها کند و خبری درباره موضوع دوم بیاورد، آن گاه از خبر درباره موضوع دوم باز گردد و به خبر درباره موضوع اول بپردازد.

مانند قول خدای تعالی: «ان الانسان لربه لکنود وانه علی ذلک لشهید (عادیات / 6-8) که از وصف پروردگار منصرف شده و به وصف انسان پرداخته و گفته است: «وانه لحبّ الخیر لشدید» و این نوع التفات خوب است که «التفات ضمائر» نامیده شود».23 5 ـ ترصیع این واژه در لغت به معنای نشاندن جواهر در چیزی مانند تاج یا شمشیر یا عصاست و در اصطلاح بدیعی به آوردن چند جمله در کنار هم که الفاظ آن قرینه یکدیگر و از لحاظ وزن و حروف رویّ مطابق هم باشد ترصیع گویند.

مثال از قرآن: انّ الابرار لفی نعیم وانّ الفجار لفی جحیم (انفطار / 13-14) انّ الینا ایابهم ثم انّ علینا حسابهم (غاشیه / 25-26) یحیی بن حمزه علوی آیه «ان الابرار لفی نعیم...» را از باب ترصیع نمی‏داند و می‏گوید: «ابرار» با «فجار» مطابق نیست.

در حالی که این مقدار اختلاف در ترصیع قابل اغماض است و می‏بینیم صاحب ترجمان البلاغه برای ترصیع از شعر فارسی این مثال را می‏زند: زره نگاشته از مشک بر گل بادام24 گره گذاشته از قیر بر صحیفه سیم در حالی که «قیر» با «مشک» و «صحیفه سیم» با «گل بادام» مطابقت کامل ندارد.

6 ـ لف و نشر این صنعت بدین گونه است که دو یا چند لفظ پشت سر هم گفته می‏شود سپس صفت یا قیدی برای هر کدام از آنها آورده می‏شود که اگر به ترتیب باشد، لف و نشر مرتب و اگر بدون ترتیب باشد لف و نشر مشوش خوانده می‏شود.

مثال از قرآن: و من رحمته جعل لکم اللیل والنهار لتسکنوا فیه ولتبتغوا من فضله (قصص / 73).

در این آیه جمله «لتسکنوا» مربوط به «لیل» و جمله «لتبتغوا» مربوط به «نهار» است.

7 ـ تسجیع و آن به کار بردن سجع در عبارت است، به این صورت که آخر دو یا چند جمله از نظر حرف رویّ یکسان باشد، همان گونه که همسانی آخر شعرها را قافیه می‏گویند.

این صنعت بیشتر در نثر به کار می‏رود، هر چند در شعر نیز در غیر آخر آن به کار برده می‏شود و آن هنر مضاعفی است.

در قرآن مجید صنعت تسجیع فراوان به کار رفته و آخر آیات معمولاً دارای سجع است، ولی اصطلاحا به سجع قرآن فاصله گفته می‏شود.

بعضی از اشاعره گفته‏اند که در قرآن سجع نیست و آن را ناپسند می‏دارند25 در حالی که این سخن درست نیست و در قرآن در فواصل آیات آشکارا و به طرز روشنی سجع رعایت شده است.

مثال واضح آن این است که می‏بینیم در سوره طه که آخر آیات با الف ختم می‏شود، از موسی و هارون به صورت «هارون و موسی» نام برده می‏شود: قالوا آمنّا بربّ هارون وموسی (طه / 70) ولی در سوره شعراء که آخر آیات با نون ختم می‏شود، موسی قبل از هارون می‏آید: قالوا آمنا برب العالمین.

رب موسی و هارون (شعراء / 47-48).

خفاجی پس از رد سخن رمانی و باقلانی که سجع را عیب می‏دانستند می‏گوید: اگر سجع به این صورت باشد که لفظ تابع معنی باشد این عین بلاغت است و فواصل هم همین حالت را دارد، و اگر سجع به این صورت باشد که معنی تابع لفظ باشد یعنی جمله همراه با تکلّف باشد البته این عیب است.26 روشن است که در سجع یا فواصل آیات هیچ‏گونه تکلفی وجود ندارد و لفظ تابع معنی است.

مثال سجع در قرآن: الرحمن، علم القرآن، خلق الانسان، علّمه البیان، الشمس والقمر بحسبان، والنجم والشجر یسجدان (الرحمن / 1-5).

همچنین مثال‏هایی که برای ترصیع آوردیم، همگی صنعت تسجیع هم دارند.

8 ـ تصدیر یا ردّ العجز علی الصدر این صنعت به این صورت است که واژه‏ای که در آغاز جمله یا شعر آمده است عینا یا با تفاوت اندکی در آخر آن تکرار شود.

به گفته ابن رشیق قیروانی، به کار بردن این صنعت باعث عظمت و شکوفایی و رونق و زیبایی کلام می‏شود.27 مثال از قرآن: قال انی لعملکم من القالین (شعراء / 168)؛ ولقد استهزی‏ء برسل من قبلک فحاق بالذین سخروا منهم ماکانوا به یستهزءُون (انعام / 10)؛ انظر کیف فضّلنا بعضهم علی بعض وللاخره اکبر درجات واکبر تفضیلا (اسراء / 21)؛ وهب لنا من لدنک رحمه انّک انت الوهّاب (آل عمران / 8).28 9 ـ تکرار حرف این صنعت چنان است که یک حرف از میان حروف، چندین بار در جمله تکرار می‏شود و باعث پیدایش موسیقی خاصی در کلام می‏گردد.

مثال از قرآن: ان احسنتم احسنتم لانفسکم وان اسأتم فلها (اسراء / 7) کلا اذا بلغت التراقی وقیل من راق وظنّ انه الفراق (قیامت / 26-28) وعلی امم ممن معک وامم سنمتعهم ثمّ یمسّهم منا عذاب الیم (هود / 48) فاذکروا اللّه‏َ کذکرکم آبائکم (بقره / 200) 10 ـ ابداع به گفته ابن ابی الاصبع، ابداع آن است که هر لفظی از الفاظ کلام به تنهایی و به تناسب استعداد کلام و مفاد معنایش، متضمّن یک یا دو بدیع باشد، به گونه‏ای که در یک بیت یا یک جمله تعدادی از انواع بدیع تحقّق یابد و کلمه‏ای از آن، خالی از یک یا دو نوع بدیع یا بیشتر نباشد.29 نمونه روشن و بارز این صنعت آیه 44 از سوره هود است که در اوج فصاحت و بلاغت قرار دارد.

همان‏گونه که پیش از این گفتیم در این آیه که 17 کلمه دارد، به شمارش ابن ابی الاصبع 21 نوع صنعت بدیعی به کار رفته است.

البته منظور از بدیع در این جا معنایی است که متقدمان از آن اراده می‏کردند و شامل بیان هم می‏شود.

متن آیه شریفه چنین است: وقیل یا ارض ابلعی ماءک ویا سماء اقلعی وغیض الماء وقضی الأمر واستوت علی الجودی وقیل بعدا للقوم الظالمین (هود / 44).

صنایعی که در این آیه به کار رفته عبارتند از: مناسبت تام، مطابقت لفظی، استعاره، مجاز، اشاره، ارداف، تمثیل، تعلیل، صحت تقسیم، احتراس، انفصال، مساوات، حسن نسق، ائتلاف، ایجاز، تسهیم، تهذیب، حسن بیان، تمکین، انسجام و ابداع.30 گفته شده که این آیه فصیح‏ترین آیه قرآن است.

البته تمام آیات قرآنی دارای فصاحت و بلاغت آن هم در حد اعجاز هستند، ولی روشن است که فصاحت و بلاغت آیات با یکدیگر فرق دارد و همان گونه که قیافه‏های آدمیان در عین حال که همگی زیبا و موزون هستند دارای تفاوت‏های بسیارند، آیات قرآن نیز، هم از نظر اشتمال بر معارف و هم از نظر علوم بیانی تفاوت‏هایی دارند.

کی بود تبت یدا مانند یا ارض ابلعی در کلام ایزد بی چون که وحی منزل است درباره این آیه و نکات فراوان آن بحث‏های زیادی شده است.

آلوسی نقل می‏کند که استاد او رساله‏ای درباره این آیه نوشته و صد و پنجاه مزیّت برای آن برشمرده است.31 در تواریخ آمده است که بعضی از دانایان قریش تصمیم گرفتند که با قرآن معارضه کنند و مانند آن را بیاورند وقتی به این آیه رسیدند به یکدیگر گفتند که این کلام به کلام بشر شباهت ندارد و دست از معارضه برداشتند.32 نظیر آن درباره ابن مقفع هم نقل شده است.

عروضی سمرقندی سخن منصفانه‏ای درباره همین آیه از ولید بن مغیره نقل می‏کند، سپس می‏گوید: «چون دشمنان در فصاحت قرآن و اعجاز او در میادین انصاف بدین مقام رسیدند، دوستان بنگر تا خود به کجا رسند».33 این بود نمونه‏هایی از محسنات بدیعی که در قرآن کریم به کار رفته است.

اکنون این پرسش مطرح می‏شود که آیا محسنات بدیعی و آرایه‏های ادبی قرآن قابل ترجمه به زبان‏های دیگر هست یا نه؟

در پاسخ این سؤال می‏گوییم محسنات بدیعی دو گونه‏اند: محسنات لفظی و محسنات معنوی.

شک نیست که محسنات لفظی مانند تجنیس، قلب، لزوم مالایلزم، ترصیع و تسجیع و مانند اینها به هیچ وجه قابل ترجمه به زبان‏های دیگر نیست و نمی‏توان آنها را به زبان دوم انتقال داد.

البته این کار مخصوص قرآن هم نیست و در هر زبانی که این صنایع به کار برده شود، اغلب اوقات قابل ترجمه به زبان دیگر نخواهد بود.

اما محسنات معنوی مانند التفات و لف و نشر و مانند اینها قابل ترجمه‏اند و مترجم باید در ترجمه خود حتما آن را رعایت کند.

متأسفانه گاهی برخی از مترجمان این نکته را رعایت نمی‏کنند و ترجمه‏ای نااستوار و حتی غلط ارائه می‏دهند.

نمونه آن ترجمه این آیه شریفه است: هو الّذی یسیّرکم فی البرّ والبحر حتی اذا کنتم فی الفلک وجرین بهم بریح طیّبه وفرحوا بها جاءتها ریح عاصف (یونس / 22).

در این آیه صنعت التفات به کار رفته و ملاحظه می‏کنید که دو جمله اول آیه به صورت خطاب است ولی جمله‏های بعدی، از «جرین بهم» به بعد به صورت غایب است و این التفات از خطاب به غیبت است ولی مرحوم الهی قمشه‏ای آیه را این گونه ترجمه کرده است: «اوست که شما را در برّ و بحر سیر می‏دهد تا آن گاه که در کشتی نشینید و باد ملایمی کشتی را به حرکت آرد و شما شادمان و خوشوقت باشید که ناگاه باد تندی بوزد».

بدین گونه مترجم همه جملات را به صورت خطاب در می‏آورد و کلمه «فرحوا» را که جمع مذکر غایب است به صورت «شما شادمان و خوشوقت باشید» ترجمه می‏کند.

باید از این کار پرهیز شود.

مثال دیگر: یکی از محسنات معنوی تمثیل است که در کتب ادبی آن را ذکر نموده‏اند.

ابن ابی الاصبع در تعریف آن می‏گوید: «تمثیل آن است که متکلم معنایی را قصد کند و از آن نه به لفظ خاص آن تعبیر کند و نه با لفظ اشاره و یا با لفظ مترادف، بلکه به لفظی بیان نماید که از لفظ مترادف دورتر است...» سپس برای تمثیل، آیه واستوت علی الجودی (هود / 44) را مثال می‏زند و اضافه می‏کند که حقیقت معنی این است که کشتی در آن مکان نشست، ولی از لفظ اصلی به تمثیل عدول کرده چون «استواء» متضمّن معنای جلوس مستقری است که هیچ انحراف و اعوجاج و هیچ حرکت و اضطرابی ندارد و پس از این جلوس است که به سبب قرار گرفتن کشتی، دل‏های ساکنان آن آرام می‏گیرد...

و با جلوس موصوف به استواست که تمام آرامش خاطر حاصل می‏شود.34 حال با توجه به آنچه از ابن الاصبع نقل کردیم، برخی از ترجمه‏ها را مورد بررسی قرار می‏دهیم.

بعضی از مترجمان به این نکته توجه نکرده و «استوت» را به معنای «قرار گرفت» ترجمه کرده‏اند، مانند ترجمه آقای فولادوند که چنین است: «و [کشتی] برجودی قرار گرفت».

این ترجمه برای لفظ «استقرت» مناسب است نه «استوت» که در قرآن آمده است.

آقای پاینده نیز این نکته را رعایت نکرده و چنین ترجمه کرده است: «و کشتی به جودی نشست».

کلمه «نشست» معادل «جلست» می‏باشد و نه «استوت»، هر چند که ترجمه «استوت» به «قرار گرفت» از ترجمه آن به «نشست» به صواب نزدیک‏تر است.

البته ما این ترجمه‏ها را غلط تلقی نمی‏کنیم ولی بهتر بود لفظی انتخاب می‏شد که به آن نکته اشاره می‏کرد؛ مانند ترجمه آقای مجتبوی که چنین است: «و [کشتی] بر [کوه] جودی آرام گرفت».

مثال دیگر: یکی از آرایه‏های ادبی و محسنات کلامی تأکید است که گوینده برای تأکید مطلب و پافشاری بر درستی سخن، از ادات تأکید استفاده می‏کند و در کلام عربی این موضوع بسیار شایع است و وسایل گوناگونی برای تأکید وجود دارد.

در قرآن کریم نیز گاهی یک یا چند ادات تأکید در یک جمله آمده است که حتما باید در ترجمه مورد توجه قرار گیرد و تأکید مطلب به زبان دوم منتقل شود.

به عنوان مثال در آیه شریفه: اِنْ کنّا عن عبادتکم لغافلین (یونس / 29) از ادات تأکید استفاده شده است؛ ولی متأسفانه بعضی از مترجمان به آن توجه نکرده‏اند.

آقای پورجوادی آیه را چنین ترجمه کرده است: «ما از عبادت شما بی‏خبر بودیم.» و آقای جلال الدین فارسی این‏گونه آورده است: «ما از پرستش شما غافل بوده‏ایم».

البته در بعضی از ترجمه‏ها به ادات تأکید توجه شده است؛ مانند ترجمه آقای مجتبوی که به این صورت است: «براستی ما از پرستش شما بی‏خبر بودیم.» و ترجمه آقای داریوش شاهین: «براستی که ما از عبادت شما بی‏اطلاع بوده‏ایم».

این مورد یکی از لغزشگاه‏های مترجمان است که جمله را بی‏توجه به ادات تأکید ترجمه می‏کنند.

علاوه بر مثال بالا، مثال‏های دیگری هم وجود دارد، مانند آیه شریفه: انّ فی السموات والارض لآیات للمؤمنین (جاثیه / 3).

آقای پاینده آن را این‏گونه ترجمه کرده است: «در آسمانها و زمین برای مؤمنان عبرتهاست».

این در حالی است که در آیه شریفه دو نوع ادات تأکید به کار رفته است.

البته بسیاری از مترجمان آیه را دقیق ترجمه کرده‏اند؛ از جمله آقای مجتبوی که این گونه ترجمه کرده است: «هر آینه در آسمانها و زمین برای مؤمنان نشانه‏هاست» و آقای پورجوادی که چنین نوشته است: «به یقین در آسمانها و زمین عبرتهایی باشد برای مؤمنان».

مثال دیگر: یکی دیگر از محسنات کلام که گاهی برای تأکید مطلب و گاهی برای زیبایی و آهنگین بودن سخن و گاهی برای هدف‏های دیگر از آن استفاده می‏شود تکرار است، که در قرآن در موارد بسیاری آمده است و لازم است در ترجمه منعکس شود؛ اما بعضی از مترجمان به آن توجه نکرده‏اند؛ گویا که تکرار آن بی‏مورد بوده است.

برای این موضوع می‏توان این آیه شریفه را به عنوان نمونه آورد: لیس علی الاعمی حرج ولاعلی الاعرج حرج ولاعلی المریض حرج ولاعلی انفسکم (نور / 61).

ملاحظه می‏کنید که کلمه «حرج» در جملات، تکرار شده است ولی بسیاری از مترجمان در ترجمه خود فقط یک‏بار آن را آورده‏اند، مانند ترجمه آقای مجتبوی که چنین است: «برنابینا و لنگ و مریض و خودتان تنگی و گناهی نیست»، و ترجمه آقای محمدباقر بهبودی که چنین است: «بر کورانتان باکی نیست و نه بر شلانتان و نه بر بیمارانتان».

البته این ترجمه اشکال دیگری هم دارد و آن این که کور و شل و بیمار را به ضمیر جمع مخاطب اضافه کرده که در قرآن نیست.

همچنین آقایان مکارم، پورجوادی، داریوش شاهین و چند تن دیگر به تکرار واژه «حرج» توجه نکرده‏اند.

ولی بعضی از مترجمان در ترجمه خود آن را رعایت کرده‏اند، مانند آقای فارسی که چنین ترجمه کرده است: «گناهی بر نابینا نیست و نه بر لنگ گناهی است و نه بر بیمار گناهی است»، و آقای پاینده که چنین آورده است: «نه برای کور مانعی هست و نه برای لنگ مانعی هست و نه برای بیمار مانعی هست».

یکی دیگر از آیاتی که در آن کلمه‏ای تکرار شده، این آیه است: والسابقون السابقون اولئک المقربون (واقعه / 10-11).

این تکرار برای تأکید در مدح است، ولی آقای قمشه‏ای آن را چنین ترجمه کرده است: «آنان که مشتاقانه بر همه پیشی گرفته‏اند»، که تکرار «السابقون» در این ترجمه منعکس نشده و به جای آن کلمه «مشتاقانه» افزوده شده که در آیه نیست.

ولی بسیاری از مترجمان به این نکته توجه داشته‏اند؛ از جمله آقای مجتبوی که آیه را این‏گونه ترجمه کرده است: «و پیشی گیرندگان آن پیشی گیرندگان، ایشانند نزدیک داشتگان».

آیه دیگر: هیهات هیهات لما توعدون (مؤمنون / 36).

در این آیه برای نشان دادن دوری بسیار مطلب، کلمه «هیهات» تکرار شده است، ولی در ترجمه آقای فولادوند این تکرار نیامده: «وه چه دور است آنچه وعده داده شده‏اید».

البته ایشان با افزودن واژه «وه» توانسته تأکید مطلب را برساند، ولی بهتر این بود که مانند خود قرآن کلمه تکرار می‏شد، همان‏گونه که در ترجمه آقای مجتبوی آمده است: «چه دور است دور آنچه وعده داده می‏شوید.» و ترجمه آقای خرمشاهی: «بعید اندر بعید است آنچه به شما وعده داده‏اند».