مقدمه
طبیعت مظهر هستی و تجلیگاه آیات الهی است. زنبور عسل با ساختمان ظریف وجودی و رفتار دقیق و حساب شده انسان را بسوی اثبات وحدانیت و قدرت خالق هستی بخش رهنمون می سازد.
نقش بس حساس و تعیین کننده این حشره مفید در حفظ و تعادل دینامیکی طبیعت و محیط زیست و تولید فرآورده هائی مثل عسل، موم، ژله رویال در صنعت زنبورداری و بسیاری از صنایع دیگر از جمله داروسازی، شمع سازی، قالب سازی، ریخته گری، نساجی، واکس سازی، کاغذ سازی منشاء خدمات ارزنده ایست که به لحاظ اهمیت خاص آن سوره ای به همین نام در قرآن کریم آورده شده است.
امروزه نقش زنبور عسل در عمل گرده افشانی و افزایش محصولات کشاورزی و حفظ فلور گیاهی محیط زیست به مراتب با اهمیت تر و بالاتر از نقش مستقیم آن در تولید عسل و سایر فرآورده های جنبی دیگر آن است.
متأسفانه عدم آگاهی از اهمیت زنبور عسل در عمل گرده افشانی نزد عموم کشاورزان و دامداران کلیه توجهات دست اندکاران بخش دولتی و خصوصی را بسوی محصولات آن یعنی عسل و موم و غیره معطوف داشته است. درحالیکه نقش عظیم زنبور عسل بطوریکه اشاره گردید در رابطه با حفظ فلور گیاهی، محیط زیست و جنگل و افزایش محصولات کشاورزی است که در چرخه درآمدهای سرشار غیرمستقیم حاصل از اضافه تولیدات گوشت و لبنیات را نیز نباید از یاد برد.
دیگر نقش زنبور عسل در معالجه بعضی از بیماریهاست همانگونه که در سوره نحل تحت عنوان «فیه شفا للناس» تعبیر گردیده است.
خلاء موجود در زمینه تحقیقات مربوط به زنبور عسل، عدم تمرکز تحقیقات انجام شده، دوری بخش تحقیق و اجزاء وجدانی تولیدکنندگان این صنف از بخش تحقیق و رسالت خطیر و حساس تحقیقات در ایجاد حرکتی سازنده می تواند راهگشای حل مشکلات و سیاستگزاری صحیح در این زمینه باشد.
1)خواص غذایی، دارویی و درمانی گرده زنبور عسل
تعاریف فراوانی از خواص شگفت انگیز گرده برای مصرف در تغذیه انسان شده است. بی شک گرده به علت داشتن پروتئین بالا و مقادیری از مواد معدنی، ویتامین ها و چربی ها، یک ماده مغذی است و همان طور که به همراه شهد، یک ماده مغذی در تغذیه انسان و حیوانات نیز مطرح باشد.
گرده برخی از گیاهان سمی است و نیز برخی اشخاص نسبت به مصرف گرده یا برخی گرده ها حساسیت دارند. به طور کلی گرده باید به طور تمیز و عاری از آلودگی به مواد آفت کش جمع آوری شود. در بسیاری از کشورهای اروپایی، آمریکایی، روسیه و غیره زنبورداران توسط تله های مخصوص، به جمع آوری بارهای گرده زنبوران کارگر گرده جمع کن اقدام می کنند.
لذا در کشورهای مذکور، گرده نیز به عنوان یکی از محصولات زنبورداری مطرح است. از قدیم مصرف گرده در تغذیه انسان ها مطرح بوده است. اما در سال های اخیر، برخی از مردم با قرارگرفتن تحت تاثیر تبلیغات شرکت های فرآوری مواد غذایی که برای سودجویی، گرده را به عنوان یک ماده غذایی و دارویی خارق العاده معرفی کرده اند، به خوردن گرده روی آورده اند. ورزشکاران حرفه ای از گرده نیز همچون خاویار و برخی مواد دیگر به عنوان غذاهای نیروزا استفاده می کنند.
در تغذیه انسانی، مصرف گرده فقط به مقدار یک قاشق چایخوری به همراه عسل در چهار نوبت از شبانه روز توصیه شده است.
اما اثبات شده است که گرده علاوه بر کامل بودن از نظر تمامی مواد غذای یکم نیاز و پر نیاز: یعنی، مطرح بودن به عنوان یک غذای کامل حاوی مواد ضد باکتری (آنتی بیوتیک) و برخی هورمون های جنسی نیز هست.
خواص درمانی و پیشگیری کننده ذیل برای گرده عنوان شده است که این خواص از محتوای غذایی و دارویی گرده منشاء می شود.
1-پیشگیری و درمان التهاب غده پروستات که درصد بالایی از مردان بالای 40 سال رایج است.
2-پیشگیری و درمان بیماری های عصبی، از جمله افسردگی
3-افزایش وزن و به دست آوردن حالت طبیعی در دوره نقاهت بیماری های مختلف
4-عمل کردن گرده به عنوان یک آنتی بیوتیک و بالطبع اثر آن روی بهبود برخی از بیماری های عفونی جزیی
5-موثر بودن در درمان ناتوانی های جنسی و افزایش نیروی جنسی افرادی با نیروی جنسی اندک
6-کاهش فشار خون
7-درمان ورم روده بزرگ و معده و تنظیم حرکات روده
8-کاهش تب
9-تنظیم سوخت و ساز
10-نرم کردن پوست
11-کاهش قند خون و موثر در کنترل بیماری دیابت
خواص دارویی و درمانیبره موم
بره موم ماده رزینی (صمغی) چسبناکی است که زنبور عسل آن را جمع آوری می کند و از آن ها معمولاً برای جسباندن اجزای داخلی کندو به هم استفاده می کند. اما اگر جعبه های کندو نزدیک هم باشند، زنبورها آن ها را نیز با بره موم به هم می چسبانند. در داخل کندو، زنبوران کارگر از بره موم برای بستن درزها و سوراخ ها و مرمت نقاط غیرصاف و شکسته و چسباندن قاب ها به هم و قاب ها به جداره داخلی جعبه کندو استفاده می کنند. چسباندن قاب ها به جداره جعبه و بستن درز بین جعبه و سقف آن یا درز بین طبقات با بره موم توسط زنبوران ماده چنان است که زنبوردار در هنگام باز کردن درب کندو و یا جابه جایی طبقات مجبور است از یک اهرم مخصوص استفاده کند.
زنبور عسل بره موم را با جمع آوری گویچه های صمغی و چسبناک از روی پوست و جوانه برگ برخی از درختان جمع آوری می کنند. نام بره موم (propolis) از Pro (یونانی) به معنی «در جلوی» و Polis (یونانی) به معنی «شهر» مشتق شده است. به طور ساده، بره موم ماده ای است که زنبورهای عسل از آن برای مستحکم کردن و درزگیری کندو یا شهر خودشان استفاده می کنند. اولین کاری که زنبورهای عسل پس از استقرار در یک کندوی جدید یا یک حفره در تنه درختان، ساختمان ها و غیره (در حالت وحشی) می کنند، عبارت از مالیدن یک لایه نازک بره موم به سطح داخلی کندو و یا حفره ای که در آن مستقر شده اند. این لایه آنقدر نازک است که با چشم انسان دیده نمی شود. زنبورها همچنین دیواره های داخلی حجرات 6 ضلعی مومی را قبل از قراردادن تخم یا شهد در آن ها با لایه نازکی از بره موم می پوشانند. احتمالاً علت آن است که بره موم حاوی آنتی بیوتیک های طبیعی است و جمعیت را از خطر ابتلا به بیماری های باکتریایی و قارچی دور نگه می دارد.
زنبور عسل از بره موم برای چسباندن هر چیز به هم استفاده می کند. همچنین از مخلوط بره موم و موم برای پر کردن سوراخ ها و درزهای نامطلوب استفاده می کند. چنان چه موجودی بزرگ: مثل، یک موش وارد کندو شود و زنبورها نتوانند آن را با روش های معمولی از کندو خارج کنند، ابتدا با نیش زدن آن را می کوشند و سپس آن را با بره موم، مومیایی می کنند تا جسدش فاسد نشود و عامل شیوع بیماری نشود. بسیار اتفاق می افتد که زنبوردار در اولین بازدید بهاره پس از برداشتن درب کندوها، جانوران مومیایی شده را در گوشه های کف کندوها مشاهده می کند.
جداسازی بره موم (Removing propolis)
وقتی درب کندو به سختی به دیواره ها چسبیده باشد، نشانه این است که زنبورها بره موم زیادی برای چسباندن قاب ها به هم و غریه به کار برده اند. در هنگام باز کردن درب کندوهایی که با بره موم به دیواره ها چسبیده شده اند، اگر دقت کافی به عمل نیاید و با زور و فشار شدید اهرم اقدام به باز کردن آن ها شود، ممکن است تخته دیواره کندو بشکند. لذا باید با دقت و حوصله اقدام به زدودن بره موم به کار رفته شود. پس از برداشتن درب کندو، بره موم داخل جعبه و روی قاب ها را می توان به سادگی با کاردک مخصوص تراشید. پس از مدتی کار، تیغه فلزی کاردک با مقدار زیاد بره موم آغشته می شود که می توان با وارد کردن در آب جوش آن را تمیز کرد. وسایل پلاستیکی آغشته بله بره موم را باید تراشید و آن ها را با آب جوش تمیز کرد.
بره موم به عنوان ماده التیام دهنده زخم ها
مشهور است که بره موم قابلیت التیام زخم ها را دارد، اما همچون دیگر داروها، قدرت التیامی ادعا شده برای بره موم کمتر از قدرت التیامی واقعی آن است. برخی از زنبورداران تمام بره موم ایجاد شده در کندوهای خود را می تراشند و هر روز صبح قدری از آن را می خورند. روش مصرف بره موم، ریختن آن در بشقاب حاوی غلات صبحانه ای است. به احتمال قوی خوردن بره موم هیچ ضرری ندارد و شاید خواصی هم داشته باشد. در گذشته از بره موم به عنوان یک ماده ضد عفونی کننده در جراحی ها استفاده می شد. اما با روی کار آمدن داروها و مواد ضدعفونی کننده جدید، از شهرت بره موم کاسته شد. در سال های اخیر، به علت گرایش مجدد مردم به استفاده از داروهای سنتی، بره موم نیز دوباره به عنوان یک ماده ضدعفونی کننده، به خصوص در کشورهای اروپای شرقی مورد توجه قرار گرفته است. البته عمده تجارت بره موم مربوط به آمریکا می شود.
شرکت کامویتا (Camvita) یک تولید کننده مهم فرآورده های بره موم در زلاند نو است. این شرکت فرآورده های مختلفی را که ماده اصلی آن ها بره موم است، با بسته بندی های قشنگ وارد بازار می کند که از جمله این محصولات می توان از تنتور بره موم، ضماد بره موم، خمیردندان بره موم و کپسول بره موم نام برد.
از این فرآورده ها به عنوان مواد ضدعفونی کننده طبیعی یاد شده و ادعا می شود که استفاده از آن ها برای درمان گلودرد، سرماخوردگی، اختلالات دهان و لثه، فساد لثه (در صورت استفاده از خمیرداندن بره موم)، برخی از اختلالات پوستی، افزایش مقاومت بدن در مقابل بیماری های عمومی، درد زخم های معده، عفونت های جزیی و اختلالات قارچی پوست، موثر است. از بره موم همچنین برای جلا دادن سیم های ویولون استفاده شده است.
3) خواص غذایی، دارویی و درمانی شاه انگبین (Royal Jelly)
شاه انگبین که نام های دیگر آن ژله رویال، ژله سلطنتی یا ژله شاهانه است، ماده ای است که زنبورهای ماده برای تغذیه ملکه وتغذیه لارو ها در 2 تا 3 روز اول دروه لاروی می سازند. لاروها در مابقی دوره لاروی و در روزهای اول پس از تبدیل شدن به زنبور، توسط کارگران با گرده تغذیه می شوند. در برخی از کشورها، زنبورداران شاه انگبین را از کندوها استخراج می کنند و با قیمت بسیار بالا در فروشگاه های غذاهای دارویی عرضه می کنند. شاه انگبین یک مایع شیر مانند است که با بریدن حجره های ملکه از شان و خارج کردن لارو و درون آن ها قابل تخلیه و استخراج است و در شرایط مناسب به مدت طولانی قابل نگه داری است.
برای تولید شاه انگبین در حدّ قابل برداشت و عرضه به بازار، روش های خاصی برای ایجاد انبوه حجره های ملکه باید به کار گرفته شود. تولید تجارتی این ماده مستلزم پرورش انبوه ملکه است. معمولاً مقدار تولید این ماده از هر 100 حجره ملکه حدود 28 گرم است و به همین دلیل به قیمت فوق العاده گران عرضه میشود. ادعا شده است که شاه انگبین درمان هر دردی است. معمولاً آن را به صورت مخلوط با عسل و گاهی بره موم عرضه می کنند. گفته شده است که شاه انگبین مقاومت بدن را در مقابل بیماری ها بالا می برد و طول عمر را زیاد می کند!
توجه: آن چه مسلم است، همچون دیگر محصولات زنبور عسل، مثل، عسل، گرده و بره موم، مصرف شاه انگبین برای بدن سودمند است. حال ادعاهای اغراق آمیز در مورد آن صحیح است یا نه، معلوم نیست و تنها چیزی که ما می دانیم این است که بسیار گران است. البته هیچ ماده ای در جهان وجود ندارد که از لحاظ تمامی مواد غذایی مورد نیاز بدن انسان ، از تمام مواد دیگر ارزشمندتر باشد . تمام غذاهای قابل مصرف توسط انسان و حیوانات از شش گروه مواد غذایی تحت عناوین : آب ، کربوهیدرات ها ، پروتئین ها ، چربی ها ، ویتامین ها و مواد معدنی ، تشکیل می شوند . برخی از مواد : مثل ، مواد ضد اکسایش ( آنتی اکسیدان ها ) ، آنتی بیوتیک ها ، هورمون ها ، آنزیم ها ، مواد رادیواکتیو و غیره نیز وجود دارند که جزء شش گروه غذایی فوق محسوب نمی شوند ، ولی ساختمان شیمیایی آن ها به میزان کم و بیش از همان عناصری تشکیل شده است که شش گروه مواد غذایی را تشکیل می دهند دسته اخیر به عنوان مواد غذایی مطرح نیستند اما خواص مخصوص به خود ، از جمله ، خواص ، تسریع کنندۀ واکنش های شیمیایی ، تنظیم کننده فرایندهای حیاتی ، ضد اکسایش و غیره را ممکن است دارا باشد .
آنچه باعث می شود که یک غذای خاص بتواند خواصی غیر از خواص غذایی خود را نشان دهد ، وجود مقادیری کم و بیش از مواد غیر غذایی فوق الذکر در آنها است و. عوام بر حسب تجربه می دانند و قبول دارند که یآن گونه غذاها خواصی مخصوص دارند که بیشتر به خواص شفابخش بودن آنها توجه دارند ، اما نمی دانند که چرا این گونه غذاها دارای چنان اثراتی هستند . به هر حال بر حسب تجربه ، در مواردی خاصی از بیماری ها و ناخوشی ها ، از غذاهای خاص استفاده می کنند . مثلا سیر ، پیاز ، شلغم ، عسل و بسیاری از گیاهان داروییرا دارای خاصیت شفابخشی برای برخی از بیماری ها می پندارند . همچنان که دود اسپند را وسیله ای برای جلوگیری از « چشم و نظر بد » می شناسند .