یگانه اثر از آثار باستانی شهر نوبنیاد نیشابور و مسجد جامع آنجاست. بانی این مسجد و تاریخ بنای آن در سنگ نبشته ای که اکنون بر پایه شبستانی در ضلع جنوبی نصب است طی پنج بیت شعر که بانی آنرا پهلوان علی ولد خاص بایزید و زمان بنای مسجد را سال 899 یاد نمودند. 4590 مترمربع زیر بنا و بقیه صحن مسجد را تشکیل می دهد. این مسجد چهار ایوانی است که از سه ایوان شمالی، مشرق و مغرب دارای دربهای بزرگ ورودی است.
این ایوان دااری دو گلدسته یا مناره بوده که در سالهای اخیر بخاطر جلوگیری از خطرات احتمالی توسط اوتاف نیشابور برداشته شده. چهار ضلع مسجد شبستانهای بزرگ با ستونهای محکم آجری و سقف رنگی ضربی ساخته شده بر بالای محراب ایوان جنوبی جامع نیشابوری برروی سنگ اشعاری نقش شده که حاکی از تعمیر مسجد توسط عباسقلی خان بیات حاکم نیشابور به سال 1195 هجری می باشد. در دو طرف ایوان شمالی دو سنگ نبشته از زمان شاه عباس صفوی به تاریخ 1021 ه.ق نصب است. که حاکی از بخشش و تخفیف مالیات اهالی و جلوگیری از مزاحمت سپاهیاان بر مردم عامی است. در این مسجد استفاده از آجربا اشکال بسیار زیبنده و فرم بخصوص در ایوان جنوبی بکار رفته.
آرامگاه حکیم عمر خیام
فیلسوف واقع بین و سترگ اندیش خیمه نشین دیار افتخار آفرین ادب ایران خیام در شرق آرامگاه امامزاده محمد محروق و ابراهیم قرار داشته است. این محل طی سالیان متمادی از یادها رفته وشاید اگر وجود آرامگاه امامزاده محمد محروق نبود قبر خیام نیز بطورکلی محو و نابود شده بود. در سال 1313 شمسی همزمان با برگزاری هزاره فرودسی ستون سنگی سفیدی بر خاک وی بنا گردید. در سال 1341 از طرف انجمن آثار علمی در حالیکه یکصد قبری شمال امامزاده بنای امروزی یادبود این حکیم بزرگ ساخته شده این بنای عظیم با استحکام زیاد از آهن و سنگ بصورت گنبدی رفیع با ده پایه در روی زمین با پایه های اشکال هندسی و لوزیهای بزرگ و کوچک به یکدیگر متصل شده و گنبد را تشکیل می دهد. سبک این بنا مخلوطی است از سبک معماری شرق و غزب و شاید الهامی است از اندیشه خیام و نکات هندسی و ریاضی که خیام در این علوم مقامی والا دانسته است.
در سطح داخلی پایه ها و داخل لوزیها چند رباعی از خیام با خطی خوش نقش است بر سنگ آرامگاه وی زیر گنبد این عبارت نوشته شده:
« کل شیء هالک الاد حسد»
حکیم ابوالفتح عمربن خیام نیشابوری پس از هفتادوچند سال زندگی در سال 517 ه.ق به رحمت ایزدی پیوست.
بر اطراف گنبد هرمهایی از سنگ بزرگ و آب نماهای سنگی که داخل آنها کاشیکاری شده است زیبایی و پرطراوتی را در باغ مصفای آرامگاه زنده می کند. در قسمت غرب آرامگاه مجموعه ای از کتابخانه و موزه و مهمانخانه وجود دارد که هم اکنون در اختیار انجمن اثار ملی است.
بقعه امامزاده محمد محروق:
این بقعه در 5 کیلومتری مشرق نیشابور واقع شده و مدفن یکی از اولاد امیرالمؤمنین علی علیه السلام که کودکی کم سال و نامش محمدبن زیدبن علی ابن الحسین علیه السلام است. و به مناسبت این که جسدش سوزانده شده به محروق معروف است. در کتاب نبشابور شهر فیروزه از قول سید احمد یزدی اردکانی صاحب شجره الاولیاء آمده است که محمد نام مادرش ام ولد مسابه عاتکه در نیشابور شهید شده. مقبره اش اینجاست و نبیره امام سجاد(ع) می باشد و به امامزاده محمد محروق معروف است. در سلسله نسب وی نوشته شده اند. محمد بن الحسین بن زیدبن علی بن حسین بن علی ابن ابیطالب(ع) و آرامگاه وی در تلاجزد علیاست. این بقعه شامل گنبدی رفیع با کاشیهای لاجوردی و سبز و زرد و ایوانی بزرگ در ضلع شمال چهار غرفه دو حرم، یک مسجد و شش حجره است.
ایوان بزرگ شمالی و غرفه های دو طرف آن دارای تزئینات کاشیکاری بصورت معرق و الوان است. که کاشیهای غرفه ها جدیداً نصب شده.
تزئینات ایوان بزرگ عبارت است از کاشیهای ریزرنگی شش ضلعی در ازاره ایوان و کاریهای ازاره و کتیبه کمربندی و کاشیهای معرق بالای ایوان می باشد. کتیبه ایوان که با خط ثلث در زمینه کاشی لاجوردی وو زرد و سفید مزین است. پس از آیه الکرسی نام شاه طهماسب صفوی را ذکر نموده که به احتمال قوی زمان اتمام این بقعه بوده است حرم دیگری بین امامزاده محروق و امامزاده ابراهیم متصل به حرم اصلی است. و نام سازنده آن امام قلی نجار است. این دو درب جزء بهترین و نفیس ترین آثار و منبت کاری دوره صفوی است.
صندوق چوبی روی قبر امامزاده محروق با طول 5/4 وعرض 5/3 صندوق اصلی آن نیست و ضریح شاهزاده حسین قزوین است که 1343 به این محل حمل شده.
قدمگاه نیشابور:
در 14 کیلومتری مشرق نیشابور و کنار جاده شوسه نیشابور- مشهد بنایی و جود دارد. زیارتگاه زوار امام هفتم شیعیان که از این راه عبور می نمایند می باشد. این بنا در فاصله 200 متری شمال جاده و در آبادی قدمگاه و در باغی مصفا واقع شده که بوسیله چهار رشته قنات آبیاری می شود.
در کتاب آثار باستانی خراسان نام یکی از این چهار رشته قنات اسپریس ذکر شده که احتمالاً نام اصلی این آبادی بوده است.
در داخل بقعه قدمگاه اثر دو پا برروی سنگ سیاه دیده می شود. که در شاه نشین جنوبی بقعه به طرف چپ دیوار نصب گردیده و اکنون عموم مردم اثر قدم را منسوب به حضرت رضا(ع) می دانند. و معتقدند که در سال دویست هجری که حضرت از مدینه عازم مرو بوده اند در این آبادی اثر قدم حضرت برروی سنگ ظاهر شده و معلوم نیست از سال دویست هجری تا اوایل قرن یازدهم این سنگ در کجا بوده که در سال 1020 ه.ق شاه عباس کبیر دستور ساختن این بقعه را با احترام سنگ صادر نمود. در هر صورت مشخصات بنای فعلی شیوه معماری صفویه را نشان می داد و کتیبه دو بدنه گنبد حاکی از تعمیر بنا توسط شاه سلیمان صفوی در سال 1091 هجری است. مقبره شیخ عطار نیشابوری ابوحامدمحمد شیخ فریدالدین نیشابوری در فاصله 6 کیلومتر مشرق نیشابور واقع شده و بنایی است هشت ضلعی با گنبد کاشیکاری شده که زیبایی خاصی دارد. ساختمان مقره عطار را مرحوم امیرعلی شیرنوائی همدرس و ندیم و مشاور حسین بایقرا گورگان توفیق اتمام یافته و این بنا جزء ابنیه خیره امیرعلی شیر نوائی است. در کتاب تذکره دولتشاهی این اثر وی ذکر گردیده است.
ورودی این بنا از ضله شمال شرقی است این بنا از خارج دارای 4 غرفه است با کاشیهای سبز، زرد، آبی تزئین شده. نمای داخلی بنا از گچ پوشیده شد و دارای چهار شاه نشین است. در زیرگنبد چند بیت شعر برروی گچ نوشته شده. آرامگاه کمال الملک. محمدغفاری معروف به کمال الملک در داخل باغ عطار و نزدیک آرامگاه شیخ عطار با سبک جدید بصورت مشبک و شکل زیبایی در سال 1341 توسط انجمن آثار ملی ساخته شده. دارای شش ایوان است که به طرف داخل انحنا دارد. روی این ایوان را کاشیهای معرق لاجوردی سفید زینت بخشیده. برروی این سنگ تاریخ 891هجری ذکر شده.
در اشعار روی این سنگ کشته شدن عطار را در زمان هلاکوخان ذکر کرده است که درست نیست. مقربه بصورت فعلی احتمالاً از آثار شاهزاده سلطان حسین میرزانیرالدوله کاروانسرای نیشابور در داخل شهر نیشابور حاشیه خیابان اصلی رباطی وجود دارد که سبک ساختمان را نشان می دهد که در دوره صفوی ساخته شده. این رباط چون در سالهای پیش در اختیار ژاندارمری نیشابور بوده تا حدودی از انهدام و خرابی آن جلوگیری شده. این کاروانسرا بصورت چهارضلعی می باشد که حدود آن 70 متر است. و هر ضلع آن یک ایوان دارد که اطراف ایوان 24 حجره و چهارده گوشه. چهار گوشه دیده می شود. قسمتی از این بنا در سال 1356تعمیر شده.