تحقیق مطبوعات

پیشگفتار

وقتی که تاریخ را ورق می زنیم با دوران هایی برخورد می کنیم که نقاط عطفی در تاریخ زندگانی بشر محسوب میشوند و به عنوان منشا تحولات عظیم فرهنگی قرار می گیرند. پیدایش مطبوعات در زمره این دوران ها میباشد.

اندیشه مندان علوم ارتباطات، تاریخ تمدن بشری را از تاریخ روزنامه نگاری و ارتباطات اجتماعی جدا نمی دانند. تاریخ تمدن از دیدگاه پروفسور مولانا، همانا تاریخ مسیر افکار و عقاید بشر است و تاریخ روزنامه نگاری نیز انتشار و نفوذ آگاهی های فکری به شمار میرود، چرا که از طریق وسایل ارتباط جمعی بوده که بشر متمدن توانسته است اندیشه های برآمده از تفسیر و تعبیر خود را از محیط پیرامونی به اعضای مختلف جامعه انسانی منتقل کند و جامعه بشری را به پیشرفت های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی برساند. این امر را می توان به راحتی با مطالعه تاریخ بشری دریافت و مشاهده کرد که چگونه رشد مطبوعات در افزایش آگاهی مردم از مسایل پیرامونی خویش تاثیر گذار بوده و تحولات شگرفی را رقم زده است.

با این حال باید اذعان نمود که تحولات اجتماعی و اقتصادی قرن هجدهم و نوزدهم در تکامل و پیشرفت مطبوعات بسیار اثر گذار بوده است. رویدادهای این قرون به شکلی اجتناب ناپذیر، بستر رشد مطبوعات را فراهم آورده است. انقلاب کبیر فرانسه مطبوعات را در مبارزه علیه استبداد و کسب آزادی به صورت یک سلاح مهم سیاسی درآورد و این امر موجب گشت تا در رژیم های دموکراسی آزادی گرا، به مطبوعات در کنار ارکان سه گانه مقننه قضائیه و مجریه، عنوان رکن چهارم دموکراسی داده شود. رواج مطبوعات مسلکی در اواخر قرن هجدهم و اوایل قرن نوزدهم، نشانه نقش ویژه آنها در مبارزات سیاسی این دوره است.

در این برهه از زمان، به سبب توسعه مدارس و دادن حق رای در انتخابات به مردم، مطبوعات فعالیت وسیع تری پیدا کردند. و از جانب دیگر توسعه صنعتی کشورهای غربی باعث افزایش جمعیت شهرها و دگرگونی وضع اجتماعی گردید. عواملی همچون افزایش فعالیت های صنعتی، مهاجرت توده ای روستائیان به شهرها موجب گشت تا پیوند اجتماعی افراد در این جوامع بزرگ بر خلاف پیوند لفظی مستقیم در جوامع کوچک و فشرده به صورت پیوند و ارتباطات ثانویه درآید. پیوندی که برای انجام آن، ظهور پدیده ای را به نام مطبوعات و وسایل ارتباط جمعی می طلبید که البته این طرز زندگی و این نوع روحیه با نتایج اجتماعی زید و رو کننده خود، در سرنوشت مطبوعات نیز تاثیر قاطع گذاشت. در واقع مطبوعات به عامل اصلی ارتباط اجتماعی تبدیل گردید. در چنین جوامع گسترده ای، مطبوعات وظیفه یافتند که به عنوان مهمترین وسیله ارتباطی به زبان همه مردم تبدیل شوند، افراد پراکنده را آگاه سازند و بین آنها پیوند ایجاد کنند و در مجموع همان نقش را که بیان شفاهی در روابط مستقیم انسانی بازی میکند، بر عهده بگیرند.

با گذشت زمان و با مشاهده نقش مطبوعات در زمینه های مختلف اجتماعی، دیگر جوامع نیز به این پدیده ظهور روی آوردند. در این میان بی شک ایران زمین نیز نمی توانست نسبت به این امر بی اعتنا بماند. یادآوری این مطلب لازم است که هر یک از کشورها در زمانی اقدام به استفاده از مطبوعات نمودند که به ظرفیت و آمادگی برای پذیرش این تکنولوژی ارتباطی رسیدند. کشور ایران نیز به مثابه بخشی از جامعه جهانی که نمی توانست از پذیرش این فن آوری بی نصیب بماند در برهه ای از زمان شروع به بهره برداری از مطبوعات نمود و نقش آن را در بسیاری از وقایع و حوادث تاریخی همچون نهضت مشروطه مشاهده کرد. این مجموعه به آن است تا نحوه ورود ایران به قافله تمدن، شیوه بهره گیری از مطبوعات و نیز سیر تحول مطبوعات را در دوره های مختلف تاریخی به اجمال بازگو و بررسی نماید.

فصل اول: زمینه های ظهور مطبوعات

پیش از آغاز بحث پیرامون تاریخ مطبوعات، بررسی تحول دو عامل مهم که در پیدایش مطبوعات نقش بسزایی داشته اند (تهیه کاغذ و صنعت چاپ)، ضروری به نظر میرسد.

تهیه کاغذ اولین تحول بزرگ در توسعه ارتباطات اجتماعی و سرفصل صنعت چاپ و روزنامه نگاری محسوب میشود. هر چند پیش از پیدایش کاغذ، بشر از همان ابتدای اختراع به منظور انتقال دانش و مکتوبات ارزشمند خود، از پوست حیوانات، برگ درختان و کتیبه های سنگی سود می برده است؛ لیکن اختراع کاغذ بود که ابزار نوینی را برای توسعه اطلاعات و اخبار در سراسر جهان در اختیار گذاشت و کشورهایی که به این صنعت جدید دست یافتند توانستند آثار علمی و اجتماعی خود را به طور منظم و آسان و در گستره ای وسیع بین جوامع انتشار دهند.

مورخان بر این اعتقادند که در سال 105 میلادی صنعت تولید کاغذ در چین اختراع شد. و در قرن بعد به سایر نقاط آسیا و اروپا راه پیدا کرد. در حدود سال 750 میلادی در سمرقند و در حدود سال 900 میلادی در بغداد کاغذ ساخته شد. ولی در اروپا اولین بار اسپانیایی ها و ایتالیایی ها در اوایل قرن دوازدهم میلادی به تهیه کاغذ پرداختند.[1] نکته جالب در اینجاست که صنعت کاغذ سازی موقعی در سمرقند رواج یافت که ایرانی ها به کمک خاندان عباسی، حکومت بنی امیه را سرنگون ساختند و نفوذ خویش را در عرصه های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی در تمدن اسلام توسعه دادند. در حقیقت نفوذ ادبی و سیاسی ایرانی ها از آغاز خلافت عباسی (750 میلادی) با توسعه صنعت کاغذ سازی، انقلاب فرهنگی بزرگی در خاورمیانه به وجود آورد و توسعه تمدن ایران و اسلام در قرون بعدی مرهون این آمیزش تاریخی است.[2] صنعت کاغذ سازی که در این دوره منحصر به ایران و اعراب بود موجب شد آثار علمی و فلسفی و ادبی ایرانیان و دنیای اسلام توسعه یافته و راه خود را به اروپا و کشورهای اروپایی بگشاید.

با تولید کاغذ، صنعت کتاب سازی در ایران رواج یافت و ایرانیان توانستند از این طریق قسمت مهمی از آثار ادبی و هنری ایران را در خاورمیانه، آفریقا و اروپا منتشر کنند و تغییرات مهمی در گسترش عقاید سیاسی و اجتماعی طبقات مختلف آن زمان به وجود آورند.

در حالی که شناخت و توسعه فن کاغذ سازی در ایران به سرعت انجام شد، صنعت چاپ در ایران به کندی راه پیدا کرد. فن کاغذ سازی از طرف شرق آسیا به ایران آمد ولی معرفی فن چاپ در ایران محصول تمدن غرب و اروپا بود. در سال 1639 میلادی، یعنی 190 سال بعد از آنکه گوتنبرگ در آلمان ماشین چاپ حروف متحرک را اختراع کرد، اولین ماشین چاپ وارد ایران شد و در جلفای اصفهان نصب گردید.[3] در این مورد، اندیشه مند دیگری معتقد است که صنعتگران اصفهانی،‌بدون آنکه ماشین چاپ را دیده یا نقشه های آن را در دست داشته باشند، صرفاً بر اساس توصیفی که از نحوه چاپ ماشین های گوتنبرگ شنیده اند، دوباره ماشین چاپ را با حروف مجزا اختراع کردند.[4] به هر صورت، واقعیت هر چه که بوده، قطعات این ماشین در جلفای اصفهان به یکدیگر متصل شد و اولین اثر خود را به صورت کتابی مذهبی چاپ کرد.

برقراری ماشین چاپ از کارهای درخشان دوره سلطنت شاه عباس کبیر به شمار میرود چرا که محیط مناسبی در اصفهان ایجاد کرد و ادامه آن ناحیه را تشویق کرد که به هنر، اقتصاد و شهرنشینی پایتخت و نواحی آن کمک کند.[5]

در سال 1670 دومین ماشین چاپ توسط گروه ارامنه وارد جلفا شد و شروع به کار کرد. در اواخر سلطنت صفویه و سالهای بعد در زمان نادرشاه تا آغاز سلسله قاجاریه چندین ماشین چاپ کوچک دیگر توسط میسیون های مذهبی و اروپایی ها در نقاط مختلف ایران و مخصوصاً سواحل جنوب خلیج فارس دایر شد ول عمر آنها کوتاه بود و به علت اختلالات داخلی و جریانات سیاسی و مذهبی که اغلب با اغتشاشات و تشنجات موجود در استان های مختلف همراه بود، رنسانس سیاسی و اقتصادی که با تشکیل حکومت صفوی به مدت دویست سال در ایران رواج پیدا کرد نتوانست به طور کامل ادامه پیدا کند. با خاتمه حکومت صفوی، رابطه ایران با غرب توسعه نیافت و ظهور نادر شاه دولتی بود که سیاست قرن هجدهم ایران را متوجه امور داخلی و جنگ های مداوم با همسایگان شرقی و غربی ساخت و نوآوری های نادرشاه، با زوال او از میان رفت. و توجه ایرانیان به صنعت و علوم اروپا در این مدت، چندان رونق نیافت.

ظهور سلسله قاجاریه، بخصوص زمان سلطنت فتحعلی شاه نقطه عطفی در تاریخ چاپ و روزنامه نگاری در ایران محسوب میشود. چرا که در زمان شاه مذکور نه تنها روابط ایران با کشورهای اروپایی رو به توسعه گذاشت بلکه علاقه دولت ایران و بخصوص شاهزاده عباس میرزا به آشنایی از فنون و علوم نظامی و اداری اروپا و باعث شد صنعت چاپ بار دیگر مورد توجه قرار گیرد. به منظور بهره گیری از تمدن جدید اروپا، عباس میرزا عده ای محصل ایرانی را که تا حدی به زبان و فرهنگ غرب آشنایی داشتند عازم اروپا نمود. از جمله این دانشجویان، میرزا صالح بود که بعدها به میرزا صالح شیرازی معروف و در دربار فتحعلی شاه مشغول کار شد که نه تنها زبان انگلیسی را آموخت بلکه از فن چاپ و روزنامه نگاری هم بهره گرفت.[6]

به هر حال، صد و هشتاد سال پس از چاپ کتاب زبور در جلفا، اولین ماشین چاپ به همت عباس میرزا، در بحبوحه جنگ های ایران با روسیه وارد شهر تبریز شد. فتح نامه، اولین کتابی است که در این چاپخانه چاپ شد و دومین کتاب به نام جهادیه، در سال 1233 قمری از زیر چاپ بیرون آمد.[7]

در حدود 1824 میلادی، چندین چاپخانه در تبریز و تهران مشغول به کار کرد. در یکی از چاپخانه های تهران، که تحت نظر میرزا صالح شیرازی اداره می شد بعدها مرکز چاپ اولین روزنامه ایران گردید. یکی از اعضای میسیون های مذهبی آمریکا به نام جاستین پرکینز که در حدود سال 1830 میلادی در تهران اقامت داشت در کتاب خاطرات خود از آشنایی ایرانیان به فن چاپ و آموزش آن در تهران یاد کرده است می نویسد: مخصوصاً میرزا صالح شیرازی در توسعه این صنعت بسیار فعال است و بدین ترتیب بسیاری از افکار و عقاید اروپایی توسط این گونه وسایل در بین امرای دولتی و درباری نفوذ میکند.[8]