تحقیق مدل های برنامه ریزی آموزش و پرورش

مدلهای برنامه ریزی آموزش و پرورش

منظور از این مبحث آشنایی مقدماتی با پاره ای از مدلهای برنامه ریزی آموزش و پرورش است.

مدل چیست و برای چیست؟

- مدل به زبان ساده، الگویی است به مقیاس کوچک از واقعیت که بر اساس پیش فرضهایی بنا شده است.

- مدلهای برنامه ریزی معمولاً به صورت فرمولهای ریاضی ساخته می شوند که در آنها ارتباط بین متغیرها یا عوامل مختلف کاملاً مشخص شده است.

- در مدلهای برنامه ریزی آموزش و پرورش مدل سازی به دو منظور انجام می شود.

1- پیش بینی کننده آینده           

2- تشریح و شناخت ارتباطات عوامل دست اندرکار

مدلهای پیش بینی آینده: میزان صحت و قابلیت این مدلها محدود است. مدلهای پیش بینی آینده در شرایطی که تغییر و تبدیل تند و شدید بنا شد و امور کم و بیش به روال و روند گذشته پیش روند، همچنین در فواصل زمانی نسبتاً کوتاه قابل استفاده است. در شرایطی که جامعه در حال تغییر و دگرگونی سریع و شدید باشد و در فواصل زمانی زیاد، چندان قابل اعتبار نیست، مثل پیش‌بینی جمعیت در آینده.

برنامه ریزی فقط به پیش بینی آینده نیاز ندارد، بلکه باید عواملی را که در بوجود آمدن آینده پدیده مورد نظر دخالت دارند را بشناسد و چگونگی تاثیر و نفوذ آنها را بداند، بنابراین به مدلهایی نیاز دارد که به تشریح عمل و نفوذ عوامل دست اندر کار بپردازد.

مثلاً برای پیش بینی جمعیت به مدلهایی نیاز دارد که میزان تولد و تناسل مرگ و میر و مهاجرت دخالت دارند را مشخص کند و تغییرات آنها را اندازه گیری کند و بر اساس آن، جمعیت آینده را پیش بینی کند. این مدلها را مدلهای تشریح کننده می نامند.

- در برنامه ریزی آموزش و پرورش به مدلهایی نیاز است که هم به تشریح و شناخت عوامل دست اندر کار و چگونگی نفوذ آنها بپردازد، هم به پیش بینی آینده کمک کند.

طبق بررسی چیریکوز و ویلر تا سال 1968 فقر زیادی در برنامه ریزی آموزش و پرورش وجود داشته است.

انواع مدلهای برنامه ریزی آموزش و پرورش

جانستون مدلهای برنامه ریزی آموزش و پرورش را تا سال 1974 به 123 مدل مختلف اشاره کرده و آنها را از دو دیدگاه مختلف تقسیم بندی کرده است.

دیدگاه اول: مربوط به سطح آموزش و پرورش است.

1- سطح واحد آموزشی

2- سطح سیستم یا پاره سیستم آموزشی

3- سطح سیستم آموزشی در ارتباط با توسعه اقتصادی

دیدگاه دوم: مربوط به مبنای ریاضی مدلهاست.

1- سطح واحد آموزشی: این مدل برای توسعه یک واحد آموزشی یا یک گروه متشکل از چند موسسه مشابه آموزشی ساخته شده اند، مثل مدلهای برنامه ریزی یک مدرسه یا یک بخش از امور آموزشی مثل ایجاد ساختمان- تهیه وسایل و تجهیزات، تامین حمل و نقل و ... است.

2- سطح سیستم یا پاره سیستم آموزشی: این مدلها برای تمام سیستم آموزش و پرورش یا بخش عمده ای از آن تخصیص دارند. مثل مدلهایی که برای برنامه ریزی آموزش و پرورش یک بخش- یک استان و یا یک دوره آموزشی مثل دوره ابتدایی، راهنمایی، ... در سطح کشور انجام می‌شود.

3- سطح سیستم آموزشی در ارتباط با توسعه اقتصادی: این مدل برنامه ریزی برای سیستم آموزش و پرورش برای تامین نیروی انسانی مورد نیاز توسعه اقتصادی می پردازد.

در این مدل برنامه ریزی مدل برنامه ریزی ابتدا هدفهای توسعه اقتصادی تعیین می شود، پس ترکیب مشاغل نیروی کار هر بخش تعیین می شود و سطح آموزش مورد نیاز برای مشاغل مشخص می گردد. برنامه ریزان باید تصویری از جمعیت نیروی کار شاغل در هر یک از طبقات شغلی مثل طبقه صنعت، کشاورزی- مدن، بازرگانی و ... در سال پایه در اختیار داشته باشند و این افراد را آموزش دهند و هر طبقه بعد از آموزش، وارد بازار کار در جامعه شود و موجب گسترش توسعه اقتصادی شود.

انواع مدلهای برنامه ریزی آموزش و پرورش از نظر مبنای ریاضی

به طور کلی، مدلهای برنامه ریزی آموزش و پرورش را از دیدگاه مبنای ریاضی آنها می توان به چهار دسته تقسیم کرد:

1- مدلهای بسته[1]

2- مدلهای زنجیر مارکو[2]

3- مدلهای رگرسیون[3]

4- مدلهای ریاضی[4]

مدلهای بسته

مدلهای بسته مبنای آماری پیچیده ای ندارند و از این نقطه نظر بسته نامیده می شوند که دامنه انعطاف متغیرهای مربوط محدود است؛ زیرا، معمولاً، متغیرها با ضرایب ثابت و از پیش معلوم شده با یکدیگر مربوط اند. به عبارت دیگر، این مدلها فاقد عوامل و عناصر احتمالاتی هستند و مفروضات ثابت و مشخص و معلوم شده ای را بین عوامل مختلف به یقین تلقی می کنند.

مثلاً بر اساس تشریحی که جانستون به عمل آورده است، اگر بخواهیم با کمک مدلهای نوع بسته تعداد شاگردان گروه سنی به خصوصی را در سال معین پیش بینی کنیم، ممکن است یکی از دو مدل ساده زیر را مورد استفاده قرار دهیم:

(مدل 4)                                                                            

(مدل 5)                            

متغیرهای این دو مدل عبارت اند از:

سال مورد پیش بینی                                                                                             = t 

تعداد شاگردان گروه سنی a                                                                     = a

تعداد شاگردان در کلاس g                                                                                  

میزان یا نسبت مدرسه روها در گروه سنی a                                                      

تعداد جمعیت گروه سنی a                                                                               

میزان ارتقا، یعنی نسبت شاگردانی که از کلاس1- g به کلاسg ارتقا پیدا می‌کنند.  میزان خالص انتقال، یعنی تعداد شاگردانی که از واحدهای دیگر به کلاسg منتقل می شوند. Ig مفهوم مدل شماره 4 این است که تعداد شاگردان گروه سنی a در سال t مساوی است.با میزان مدرسه روها در گروه سنی a ضرب در تعداد جمعیت گروه سنی a در سال مورد نظر.

مفهوم مدل شماره 5 این است که تعداد شاگردان کلاس g در سال t مساوی است با تعداد شاگردانی که از کلاس پایین تر ارتقا می یابند؛ به علاوه مردودین سال قبل، به اضافه انتقالیها.

بدیهی است نتیجه دو فرمول فوق در صورتی یکسان خواهد بود که افراد گروه سن a لزوماً در کلاس g نام نویسی کنند.

خصوصیت بارز مدلهای بسته را با توجه به چگونگی نقش ضریبهای P و R در دو فرمول فوق می‌توان دریافت. شخصی‌که فرمولهای فوق‌را به کار می‌برد باید اعدادی‌برای‌نسبت‌مدرسه‌روها، نسبت ارتقا پیدا کنندگان یا قبولیها، و نسبت انتقال یابندگان معلوم کند و در فرمول بگذارد. بدین ترتیب، پارامترها یا ضرایب مزبور بر اساس قضاوت و تشخیص برنامه ریز از پیش تعیین می‌شوند و به هر صورت در تعیین آنها ریاضیات احتمالات نقشی ندارد.

یکی از راههای جالب و مفید استفاده از مدلهای بسته این است که آنها را به شیوه شبیه واری یا مانندسازی[5] به کار بندیم. منظور از شیوه مانند سازی، به عبارت ساده این است که ببینیم پدیده مورد نظر در صورت تغییر عوامل مختلف مربوط، چه شکلی پیدا می کند؛ یعنی، به جای اینکه پارامترها یا ضریبها را ثابت نگاه داریم، ارزش آنها را بر اساس پیش فرضهای مختلف تغییر دهیم و ببینیم چه نتیجه ای به دست می آید؛ مثلاً در دو فرمول فوق، تعداد شاگردان هر کلاس تاجع جمعیت سنی مربوط و نسبت مدرسه روها در گروه سنی مورد نظر می باشد. چون عوامل مزبور تحت تاثیر شرایط مختلف نامعینی قرار دارند، می توانیم به جای آنکه برای هر پارامتر یا ضریب، یک عدد انتخاب کنیم، بر اساس مفروضات موجود اعداد مختلفی در نظر بگیریم و نتیجه هر یک را جداگانه بسنجیم و عواقب تصمیمات مختلف را به صورت شبیه و نمونه مشاهده کنیم. چون استفاده از کامپیوتر، این قبیل محاسبات را بسیار آسان و سریع می سازد، تلفیق مدلهای بسته با روش شبیه واری یا مانند سازی رونق فراوان یافته است.

مدلهای زنجیر مارکو

مدلهای زنجیر مارکو بر مبنای فرضیه آماری زنجیر مارکو ساخته شده اند ولی از بسیار جهات، نتیجه شبیه به مدلهای بسته تولید می کنند.

مدلهای رگرسیون

مدلهای رگرسیون بر اساس این نظریه ساخته شده اند که اگر دو عامل به یکدیگر بستگی داشته باشند، تغییر یکی یا تغییر دیگری قرین خواهد شد. هر قدر ارتباط دو عامل مزبور به یکدیگر نزدیکتر و قویتر باشد، ضریب همبستگی تغییرات آنها بزرگتر و به حداکثر همبستگی، یعنی یک، نزدیکتر خواهد شد. پس اگر روند گذشته نشان دهد که بین تغییر یک عامل و تغییرچند عامل دیگر همبستگی معنی داری وجود دارد، می توان تصور کرد که در آینده نیز همبستگی مزبور حفظ خواهد شد و اگر ضریب همبستگی مزبور را بدانیم، می توانیم اندازه تغییر عامل وابسته را از اندازه و تغییر عوامل مستقل مرتبط با آن اندازه گیری و پیش بینی کنیم.مدلهای رگرسیون انواع مختلفی دارد و متداولترین آنها رگرسیون ساده و رگرسیون مرکب می‌باشد.

رگرسیون ساده شامل ارتباط بین دو متغیر است و به شکل معادله 6 نشان داده می شود.

(معادل 6)                                                                                     

در این نوع رگرسیون،y  متغیر وابسته و x متغیر مستقل خوانده می‌شود و b ضریب رگرسیون است که اندازه آن طبق معادل 7، بستگی به ضریب همبستگی بین x و y و انحراف استاندارد آن دو دارد.

(معادله 7)                                                                                    

که در آن:

ضریب رگرسیون                                                                                       =b

ضریب همبستگی بین x و y                                                                                =r

انحراف استاندارد متغیر وابسته                                                              =Sy

انحراف استاندارد متغیر مستقل                                                                         =Sx

اگر مقادیر عددی a و b در معادله شماره 6 معلوم شود، اندازه y را می توان از اندازه x معلوم کرد؛ مثلاً؛ برای پیش‌بینی تعداد شاگردان گروه سنی6 ساله می توان از مدل رگرسیون ساده‌ای نظیر مدل فرضی شماره 6 استفاده کرد.

(مدل فرضی 6)                                                                 

که در آن:

تعداد شاگردان گروه سنی 6 ساله در سال t                                                       

تعداد متولد شدگان سال (6-t)                                                               

ضریب رگرسیون                                                                                      

مقادیر عددی a و b از مقایسه تعداد شاگردان گروه سنی 6 ساله و تعداد متولدین شش سال قبل در ادوار گذشته در یک کشور فرضی محاسبه شده اند.

رگرسیون مرکب، ارتباط یک متغیر را با دو یا تعداد بیشتری متغیر به شکل معادله شماره 8 نشان می دهد.

(معادله 8)                                                            

در معادله شماره 8 ، متغیر y را متغیر وابسته، و متغیرهای 1x و 2x ... xn را متغیرهای مستقل می نامند، 1b و 2b ... bn نیز ضریبهای رگرسیون می باشند. بدین معنی که هر یک از آنها رابطه بین متغیر وابسته را با یکی از متغیرهای مستقل، در شرایطی که دیگر متغیرهای مستقل ثابت باشند، نشان می دهد. منظور از متغیر وابسته متغیری است که اندازه آن وابسته به دیگر متغیرهاست و می‌خواهیم آن را از اندازه متغیرهای دیگر که آنها را متغیرهای مستقل می نامند، تخمین بزنیم.

مثلاً، اگر بخواهیم نمره آزمون پیشرفت تحصیلی دانش آموزی را با توجه به سن و نمره هوش او تخمین بزنیم می توانیم از معادله ای مانند معادله شماره 9 استفاده کنیم.

(معادله 9)                                                                        

نمره آزمون پیشرفت تحصیلی شاگرد (متغیر وابسته)                                           =K

سن شاگرد (متغیر مستقل اول)                                                              = S

بهره یا ضریب هوش شاگرد (متغیر مستقل دوم)                                     = H

ضریب رگرسیون پیشرفت تحصیلی روی سن شاگرد (اگر بهره هوش ثابت باشد). =1b

ضریب رگرسیون پیشرفت تحصیلی روی بهره هوش شاگرد (اگر سن ثابت باشد) = 2b

اگر مقادیر سه متغیر فوق (H, S, K) در مورد گروهی از شاگردان معلوم باشد، با کمک آن می توان ضرایب ثابت (1b و 2b و a) را محاسبه کرد. فرض کنیم.

27= a                            5/2 = 1b                                  3/0= 2b

در این صورت، بنا بر معادله شماره 9، نمره پیشرفت تحصیلی شاگردی که سنش 12 سال و بهره هوشش 110 است، در حدود 90 تخمین زده می شود.

استفاده از مدلهای رگرسیون متضمن پیش فرضهایی است که پذیرش آنها در بعضی موارد معقول و منطقی به نظر نمی رسد. یکی از پیش فرضهای مهم رگرسیون این است که شرایط زمان محاسبه ضرایب یا به عبارت دیگر، روابطی که بین متغیر وابسته و متغیرهای مستقل در گذشته وجود داشته است، در آینده نیز به همان ترتیب باقی بماند. این پیش فرض در برنامه ریزیهای آموزشی چندان معقول به نظر نمی رسد؛ زیرا نیازهای اجتماعی و نیروی انسانی مرتباً در حال تغییر و دگرگونی است.

پیش فرض دیگر رگرسیون مرکب این است که اثر متغیرهای مستقل، به قراری که در معادله شماره 8 نشان داده شده است، روی هم جمع می شود. این پیش فرض نیز اکثراً جای بحث دارد؛ زیرا متغیرهای مزبور در عمل کاملاً مستقل از یکدیگر نیستند و اثر مجموع آنها، بیشتر اوقات کمتر از مجموع اثرهای تک تک آنهاست.

هر چند اندازه یک متغیر وابسته را می توان بر اساس اندازه چند متغیر مستقل، با کمک فرمولهایی نظیر فرمولهای رگرسیون، اندازه گرفت و تخمین زد، ولی در این نوع اندازه گیری به محدودیتهای[6] متغیرهای مزبور توجه نمی شود؛ مثلاً اگر بخواهیم بودجه سرمایه ای و بودجه جاری آموزش و پرورش را در سال t تخمین بزنیم، باید متوجه باشیم که مجموع آن دو از رقم کل اعتبارات آموزش و پرورش افزونتر نشود. به عبارت دیگر، ارقام دو متغیر مزبور محدودیتی دارد که در فرمول رگرسیون به آن توجه نمی شود.

مدلهای ریاضی[7]

مدلهای ریاضی این مزیت بارز را بر مدلهای رگرسیون دارند که محدودیتهای متغیرها را در نظر می گیرند؛ مثلاً، یک مدل برنامه ریزی خطی[8] ممکن است به شکل مجموعه معادله های 10 تا 12 باشد.

(معادله 10)                                                        

(معادله 11)                                 

(معادله 12)                                                         

در معادله 10 رابطه بین متغیر وابسته (Y) و متغیرهای مستقل نشان داده شده است. مجموعه معادله 11 معرف شرایط و محدودیتهایی است که روی ترکیبهای مختلف و ممکن متغیرهای مستقل وجود د دارد. معادله 12 معرف دامنه تغییرات یا مقادیری است که هر یک از متغیرهای مستقل می توانند داشته باشند.

با حل کردن توام مجموعه فرمولهای 10 تا 12، هم می توان حداکثر و حداقل اندازه متغیر وابسته (Y) را اندازه گرفت، هم شرایط و اندازه های متغیرهای مستقل را برای بدست آوردن حد مطلوب[9] متغیر وابسته معلوم کرد.

انواع مدلهای برنامه ریزی آموزش و پرورش از نظر دامنه عمل

مدلهای برنامه ریزی آموزشی تک موسسه ای

هدف مدلهای برنامه ریزی آموزشی تک موسسه ای این است که ترکیب مناسب فرادادهای[10] یک موسسه آموزشی نظیر یک دانشگاه را برای به دست آوردن نتیجه مطلوب معلوم کند، تعداد شاگردان و ترکیب آن را در رشته های مختلف برای آینده تخمین بزند، و نیاز به هیئت آموزشی، کادر اداری، تجهیزات، ساختمانها و تاسیسات، اعتبارات مالی و غیره را مشخص سازد.

یکی از مدلهای جالبی که از نوع بسته محسوب می شود و توسط سیسون[11] به سال 1968 ساخته شده است، نشان می دهد که چگونه می توان با تغییر دادن عوامل، و منابع مختلف یک موسسه کیفیت آموزش را به سطح مطلوب رسانید. ولی اکثریت مدلهایی که برای برنامه ریزی در سطح موسسه آموزشی تهیه شده اند از نوع مانندسازی هستند. از آن جمله می توان از مدلهایی که توسط کاسکی،[12] جودی[13]و سالمون[14]و همکارانش تهیه شده اند، نام برد. این قبیل مدلها فقط برای موقعیتهای یا واحدهای آموزشی خاصی ساخته شده اند و قابلیت استفاده از آنها در سایر موسسات محدود است. هدف این قبیل مدلها این است که نتایج خط مشی ها و سیاستهای مختلف آموزشی را در تخصیص منابع به عوامل مختلف نشان دهد و عواقبی که محتملاً حاصل خواهد شد پیش بینی کند و بدین ترتیب، به برنامه ریزی در اتخاذ تصمیم و انتخاب راهبرد مناسب کمک کند. قابلیت استفاده و اعتبار این قبیل مدلها برای موسسات و موقعیتهای به خصوصی که برای آنها ساخته شده ا ند، بسیار زیاد است.

میزان استفاده از تئوری آمار مارکو و همچنین اصول رگرسیون در این سطح از برنامه ریزی تاکنون بسیار محدود و ناچیز بوده است. ولی‌مدلهایی‌که بر اساس برنامه‌ریزی خطی ساخته شده‌اند، به طوری که مک نامارا[15] آنها را بررسی کرده، بسیارند.

مدلهای برنامه ریزی در سطح نظام آموزشی

هدف این قبیل مدلها این است که تعداد شاگردان و عوامل اجرایی لازم از قبیل تعداد معلمان اعتبارات و تاسیسات و غیره را برای توسعه تمام سیستم یا بخش عمده ای از سیستم آموزش و پرورش، مانند تعلیمات ابتدایی، تعلیمات متوسطه، یا تعلیمات دانشگاهی، در یک کشور یا در یک منطقه از کشور، پیش بینی کند و مشخص سازد.

مدلهایی که در این سطح تهی شده اند یا از نوع بسته هستند مانند مدل آسیایی توسعه آموزش و پرورش، یا از نوع مانند سازی هستند مانند مل یونسکو و مدل رایزمن و تفت[16]یا برداشتی بر اساس تئوری آماری زنجیر مارکو دارند، مانند مدل تونستاد[17] که مورد استفاده این تئوری را در برنامه ریزی آموزشی کشور نروژ نشان می دهد، و مدل جانستون و فیلیپ[18] که کاربرد عملی این برداشت را در برنامه ریزی آموزشی استرالیا نمایان می سازد یا از نوع رگرسیون هستند مانند مدل کارس[19]، مدل بنکس و هوهنشتاین[20]و مدل فاکس[21]