تحقیق شعر پروین

مقدمه:

یکی دیگر از بدیع ترین و دلاویزترین شکوفه های ادب فارسی و یکی از منادیان محبت و مردمی و تقوی در عصر حاضر پروین اعتصامی است. پروین اعتصامی مسمات به رخشنده شاعره ایرانی دخت مرحوم یوسف اعتصامی (اعتصام الملک آشتیانی طاب ثراه) در (25 اسفند 1285 ه . ش/1906 م) در تبریز متولد گردید. در کودکی به پدر به تهران آمد و بقیه عمر خود را در این شهر گذرانید. ادبیات عربی و فارسی را نزد پدر آموخت و دوره مدرسه اناثیه آمریکایی تهران را به پایان رسانید. در تیرماه 1313 با پسرعموی پدر خود ازدواج کرد و او را شوهرش به کرمانشاه برد. لیکن این وصلت نامناسب بیش از دو ماه و نیم نپایید و به خانه پدر بازگشت و تقریباً نه ماه بعد رسماً تفریق کردند. پدر پروین قبل از ازدواج با طبع دیوان پروین شاعره عزیز ما موافقت نمی نمود، زیرا احتمال می داد که در این مورد سوء تعبیر شود و طبع دیوان را تبلیغی برای بدست آوردن شوهر کند. اما بعد از آنکه کار ازدواج پروین پایان یافت و احتمال سوء تعبیرات از میان رفت در سال 1324 به طبع و نشر دیوان وی اقدام کرد.

محیط اجتماعی و زندگانی پروین در آن روزگار با محیط اجتماعی و زندگانی پروین در آن روزگار با محیط اجتماعی امروز ایران تفاوت بسیاری دارد. پروین با فرهنگ آن عصر تبریز تربیت شده و اصولاً حضور زن در اجتماع آن عصر بیشتر به خواب و رؤیایی تعبیرناشدنی شباهت داشت و تعلیم و تربیت منحصر به مکتب خانه های آن زمان و انحصاراً مخصوص جنس مذکر بود ولی پروین ادبیات فارسی و عربی را نزد پدر دانشمندش مرحوم یوسف اعتصافی آموخت و زنی متفاوت از زنان عصر خود بود چون از کودکی در محفل دانشمندان که در خانه پدرش منعقد می شد شرکت داشته و از هر خرمنیب خوشه ای برچیده بود. در آشفته بازار فقر فرهنگی آن زمان شادروان یوسف اعتصامی با آوردن معلمان خصوصی خانم پروین را دختر صاحب کمال و تحصیل کرده بار آورد و پروین در جلسه های خانه پدر که بزرگان علم و ادب در آنجا جمع می شدند با ادبیان فارسی و عربی و ترکی آشنا می شد و دریغ است که دانشمند محترم (دکتر محمد جواد شریعت) اندیشه (سوء تعبیر شوهریابی) را به یوسف اعتصامی، برای دخترش پروین نسبت می دهد. زیرا بنا به تصریح تاریخ پروین در سال (1285 خرداد ماه متولد و در سال 1320) وفات یافتهع است که آن سال ها معادل (1328 – 1360 قمری) است و دقیقاً در هنگام ازدواج (1/4/1313 به تصریح دهخدا برابر 9/3/1353 قمری و 22/6/1934 میلادی) 25 سال داشته است. در حالی که نخستین شعر پروین با عنوان (ای مرغک) در شماره اول سال دوم «بهار» به تاریخ شعبان 1339 هجری چاپ شده است با توجه به تطبیق تقاویم ]11=1328-1339[ پروین هنگام سرودن این شعر فقط یازده سال داشته است. این قطعه شعر گویای تلاش روح بی قرار پروین برای کسب (استقلال شخصیت) اوست.

ای مرغک خرد ز آشیانه                        پرواز کن و پریدن آموز

تا کی حرکات کوکانه                         در باغ و چمن چمیدن آموز

رام تو نمی شود زمانه                            رام از چه شدی رمیدن آموز

مندیش که دام هست یا نه                 بر مردم چشم دیدن آموز

شود روز به فکر آب و دانه                     هنگام شب آرمیدن آموز

از لانه برون محسب زنهار

آیا نمی توان باور کرد که این مرغک خود پروین اعتصامی است و آیا خانمی با این حال نبوغ خداداد و پدرش با آن فرهنگ و شعور می توانند به فکر (شوهریابی باشند؟)

پروین تنها تکدرخت باغ شعر امروز بود تنها آمد و با نبوغ خود تنها زیست و از آن باجی که دنیا از نبوغ او گرفته بود باز هم در اعماق اجتماعی که می‌شناخت به تفکر پرداخت و با آن عمر کوتاه (35 سال) نتیجه عمر و نبوغ خود را به رایگان به مردم میهم خود بخشید و رخت به سرای آخریت کشید. پروین محصول عمر یوسف اعتصامی است که برای رهایی زنان از قید بردگی چنان گذشت – آن همه مجاهدت کرد و رساله (تربیت نسوان) را نوشت.

یکی از ممیزات شعر پروین این است که به کلی از تصنع لفظی و معنوی دور است و مطلقاً با ساختگی ها که در منظومات دیگران دیده می شود آشنا نیست، و از بیان صریح عقیده خویش در مظاهر مختلفه بیم ندارد. در قصائد و تمثیلات و موضوعات تعاونی و اجتماعی همه جا این برتری و امتیاز نمایان است. هر خواننده باذوق و هر ادیب دانشمندذ در نخستین مراجعه ملتفت می شود که این سخنان لطیف مولود فکری است آزاد و حساس و پرداخته طبعی است مبتکر و مستقل که از خوشامدگویی گریزان است و عزت نفس تا حدی است که از درخت جهان نیز سایبانی نمی طلب. پروین بیش از آنچه در تصورها گنجد دارای روح بزرگ و افکار و فضیلت اخلاقی می باشد. مقام و منزلت ادبی پروین بی شامخ و ارجمند است. گذشته از مقام ادبی، پروین به فضائل حمیده و فضایل پسندیده آراسته و ممتاز بود. اخلاق او – پروین پاک طینت، پاک عقیده، پاکدامن، خوش خو، خوش رفتار، نسبت به دوستان مهربان، در مقام دوستی متواضع و در طریق حقیقت و محبت پادیار بود. کمتر سخن می گفت و بیشتر فکر می کرد. در معاشرت، سادگی و متانت را از دست نمی‌داد. هیچ گاه از فضائل ادبی و اخلاقی خود سخنی به میان نمی آورد و همین سادگی و سکوت پروین گاهی کوته نظران را در فضیلت ادبی و اخلاقی او به شبهه می انداخت. روی هم رفته پروین مظهر کمال و اخلاق بود. او همچو فرشته پاک به دنیا آمد و چون فرشته پاک از دنیا رفت. قلب شاعر مرکز اسرار حق و حقیقت است و پروین چنین سروده:

کس در جهان مقیم به جز یک نفس نبود

                                                کس بهره از زمانه به جز یک زمان نداشت       

آسوده خاطر، این ره بی اعتبار را

                                                پروین، کسی سپرد که بار گران داشت

علی رغم بحثهای استادان، واژه هایی چون (دلو، چاه، گربه، باد بروت، بام، غار، دیوار، نخ، سوزن، تیر، ماهی خوار، گنجشک، تیز، دیگ، نخود، لوبیا، ماش، عدس) در شعر پروین فراوان است که در نظر استادان دانشگاه واژه هایی شعری نیستند.

استاد محترم، دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی – با آن بیان علمی و پاسخ جانانه ای دارند که نقل می شود: ممکن است فردا یا همین امروز عصر، عقیده دیگری داشته باشم ولی در این لحظه با اطمینان خاطر می توانم بگویم، شعر حادثه ای است که در زبان روی می دهد و در حقیقت گوینده شعر، با شعر خود، عملی را در زبان انجام می دهد که خواننده، میان زبان شعری او، زبان روزمره و عادی – یا به قول ساختگران چک: زبان اوتاماتیکی – تمایزی احساس می کند، این تمایز می تواند علل بسیاری داشته باشد، عللی شناخته شده و عللی غیرقابل شناخت. اتفاقاً شعر حقیقی، شعر ابدی، همان شعری است که علت تمایز آن از زبان مبتذل و معمول، در تمام ساعات، قابل تعلیل و تحلیل نیست. نمونه این شعر حافظ:

                        زهد من با تو چه سنجد که به یغمای دلم

                                    مست و آشفته به خلوتگه راز آمده ای

تمایز این زبان، از زبان مبتذل روزمره در توازن دو مصراع و برابری آنها با وزن: آنهایی که زبان امروزی آذربایجان را می دانند و بارها «حیدربابایه سلام» شادروان شهریار را خوانده اند همیشه از این شعر استاد لذت برده اند که می فرماید:

«وقتی که بعد از سالها به زادگاهم برگشتم، سنگ فرش کوچه ها سرمی کشیدند و من خیره می نگریستند و بعد دوباره آرام و خاموش می خوابیدند»