از آغاز قرن دهم تا میانه قرن دوازدهم عهد صفوی (907 1148)نثر فارسی در عهد صفوی از منشیان دوره صفوی هم خواه آنان که در ایران در دستگاه صفویان بودهاند و خواه آنان که در هند در دستگاه گورکانیان و سایر امرای محلی بسر میبردند نامههای تکلف آمیزی در دست است.
از بزرگترین این نویسندگان میرزا طاهر وحید قزوینی (متوفی به سال 1120) است که منشی و مورخ دربار شاه عباس دوم و وزیر شاه سلیمان بوده است.
ازو منشآتی مانده که در پارهای از آنها با تکلفی بسیار کوشیده است سخنان پارسی بدون استعمال لغات عربی به کار برد.
میرزا طاهر وحید در شعر نیز دست داشته و از مشاهیر استادان سبک هندی بوده است.
از آثار منثور این دوره در مسایل مختلف به ذکر این چند کتاب مبادرت میشود: حبیب السیر تألیف غیاث الدین خواندمیر که از مورخان آخر عهد تیموری و آغاز عهد صفوی بوده است (متوفی به سال 941) و کتاب او تا حوادث آخر عمر شاه اسمعیل صفوی را شامل است.
تذکره شاه طهماسب صفوی به قلم شاه طهماسب اول(930-984 ) پسر شاه اسمعیل که در وقایع سلطنت خود نوشته است.
احسن التواریخ تالیف حسن بیک روملو که تا وقایع سلطنت شاه طهماسب صفوی را شامل است.
عالم آرای عباسی تالیف اسکندر بیک منشی شاه عباس بزرگ که تا پایان حیات شاه عباس صفوی (985-1038) در آن به رشته تحریر در آمده و از میان کتب دوره صفوی به حسن انشاء ممتاز است.
بهار دانش که تهذیبی است از کلیله و دمنه بقلم شیخ ابوالفضل دکنی (مقتول به سال 1013) وزیر اکبرشاه.
از شیخ ابوالفضل کتب دیگری مانند اکبرنامه در شرح سلطنت اکبرشاه و کتاب آیین اکبری باقی مانده است.
هشت بهشت در تاریخ آل عثمان از مولانا ادریس البتلیسی معاصر سلطان بایزید (886-918 ) و پسرش ابوالفضل محمد الدفتری که آن را تا وقایع سال 952 که شامل اتفاقات قسمی از دوره سلطان سلیم ثانی است نوشتند.
مجالس المومنین از قاضی نورالله ششتری (متوفی به سال 1019) در شرح احوال گروهی بزرگ از شعرا و ادبا و فضلای شیعه.
از جمله مسائلی که در این عصر مورد توجه بود تذکره نویسی است.
از کتب تذکره در این دوره یکی تحفه ثانی تألیف سام میرزا (983 .
م) پسر شاه اسماعیل صفوی است شامل شرح حال عدهای از شعرا اواخر قرن نهم تا اواخر قرن دهم.
دیگر لطایف نامه ترجمه مجالس النفائس امیر علیشیر است که به دست فخری بن امیری در سال 927 صورت گرفت.
از ترجمه این کتاب اثر معروف دیگری داریم به نام تذکره المثال یا جواهر العجایب.
دیگر مذکر الاحباب تألیف نثاری بخارایی است که شامل شعرای دوره علیشیر نوایی تا حدود سال 974.
دیگر نفایس المآثر در شرح احوال شعرای ایرانی هند عصر اکبر شاه.
دیگر خلاصه الاشعار و زبده الافکار تألیف تقی الدین کاشانی که در سال 985 تألیف شد.
دیگر تذکره هفت اقلیم تألیف امین احمد راضی که در آغاز قرن یازدهم پایان یافته و از تذکرههای معتبر فارسی است.
دیگر ریاض الشعرا تألایف علی قلی خان واله داغستانی که در قرن دوازدهم تألیف شد.
یکی از مسائل قابل توجه در ادبیات دوره صفوی کتب متعدد در لغت فارسی است.
از علل عمده این امر غیر از حاجتی که در هند به کتب لغت فارسی موجود بوده توجهی است که شیخ ابوالفضل دکنی وزیر اکبر شاه به نوشتن انشاءهای بلیغ و بازگشت به سبک نویسندگان قدیم داشته است و این سبک بعد ازو در دربار گورکانی متروک ماند.
معلوم است که این توجه، اطلاع از لغت فارسی و موارد استعمال و معانی آن را ایجاب میکرده و به همین سبب از دوره او تألیف کتب در لغت زیاد رواج یافته بوده است.
پیداست که پیش از این تاریخ نوشتن کتب در بیان لغات گاه مورد توجه قرار میگرفته اما رواج آن کم و پیش از دوره صفوی تعداد کتب لغت انگشت شمار بوده است.
از جمله کتب مهم لغت که از دوره شیخ ابوالفضل مذکور به بعد در هندوستان به وجود آمده و حقاً قابل توجه و عنایتاً نخست کتاب فرهنگ جهانگیری تألیف جمال الدین حسین انجور را باید یاد کرد که در دربار اکبر شاه و پسرش جهانگیر میزیسته است.
وی کتاب خود را در سال 1017 بانجام رسانیده و به نام جهانگیر در آورده و فرهنگ جهانگیری نامیده است.
پیش از تالیف فرهنگ جهانگیری، کتاب دیگری در لغت فارسی به دست محمد قاسم سروری کاشانی در ایران به نام شاه عباس صفوی تألیف و به سال 1008 تمام شده بود.
دیگر از فرهنگهایی که د رهند تألیف شده فرهنگ شده فرهنگ رشیدی است تألیف عبدالرشید الحسینی معاصر اورنگ زیب که کتاب خود را در سال 1064 به پایان برده و آن یکی از کتب معتبر لغت فارسی است.
دیگر کتاب غیاث اللغات تألیف محمد غیاث الدین است که در سال 1242 تمام شده.
علاوه بر این کتب دیگری هم مانند مؤید الفضلا (تألیف محمد لاد دهلوی) و بهار عجم و چراغ هدایت و جز آن در هند تألیف شده است که فعلاً توضیح بیشتری را در باب آنها لازم نمیدانیم لیکن از میان آنها خصوصاً ذکر فرهنگ برهان قاطع سودمند به نظر میرسد .این کتاب را محمد حسین بن خلف تبریزی متخلص به «برهان» در سال 1062 در هندوستان تألیف کرده و چون کتاب او مشتمل بر لغات بسیار و از دیگر کتب لغت فارسی کاملتر بوده تا کنون چند بار طبع شده است.
از آغاز قرن دهم تا میانه قرن دوازدهم عهد صفوی (907 ـ 1148)نثر فارسی در عهد صفوی از منشیان دوره صفوی هم خواه آنان که در ایران در دستگاه صفویان بودهاند و خواه آنان که در هند در دستگاه گورکانیان و سایر امرای محلی بسر میبردند نامههای تکلف آمیزی در دست است.
عیب عمده ابن کتب آنست که بر اثر نداشتن روش دقیق در جمع آوری لغات غالباً فاقد ارزش علمی کامل هستند.
در بسیاری از موارد اتفاق افتاده است که قرائتهای غلط لغات عربی یا ترکی یا فارسی وسیله ایجاد لغات جدیدی برای لغت نویسان مذکور شده است مطلب دیگر آن که در دوره اکبر شاه بلائی به زبان و تاریخ ایران روی آور شد و آن جعل کتابهاییست به اسم دساتیر و شارستان و آیین هوشنگ که همگی شامل لغات ساختگی به عنوان لغات ناب فارسی و حاوی مطالبی راجع به تاریخ ایران قدیم است که مطلقاً دروغ و به کلی ساختگی میباشد.
این کتب مجعول به نام لغات خاص فارسی کلماتی بی بن و بیاصل پدید آورده است مانند پرخیده، ایرخیده، فرنودسار، سمراد و جز آنها.
این کلمات مجعول به عنوان لغات خالص فارسی در فرهنگهای مذکور را ه جسته و در دوره قاجاری و عهد ما مورد استفاده کسانی قرار گرفت که به گمان خود خواستند «پارسی ناب» بنویسند و آن گاه این مهملات را در آثار خود به عنوان پارسی به کار برده و قطعات نامفهوم مضحکی ازین راه به وجود آوردهاند.
مطاب تاریخی مجعول کتب مذکور هم بدبختانه به کتابهای دوره قاجاری که در تاریخ ایران قدیم نوشتهاند راه جسته و در اذهان برخی وارد شده است.
در دوره صفوی مؤلفات علمی و دینی متعددی به زبان فارسی فراهم آمده است که در این جا از ذکر بعض آنها گزیری نیست.
در تفسیر قرآن: ترجمه الخواص یا تفسیر زواری از علی بن حسین زواری از علماء مشهور امامیه در قرن نوزدهم هجری، معاصر شاه طهماسب صفوی است که کتاب خود را به سال 946 به اتمام رسانید.
وی کتب متعدد دیگری نیز به فارسی تألیف و ترجمه کرده است مانند: شرح نهج البلاغه به نام روضه الانوار، ترجمه مکارم الاخلاق طبرسی به نام مکارم الکرائم، ترجمه اعتقادات شیخ صدوق به نام وسیله النجاه، ترجمه طرائف ابن طاوس طراوه اللطایف و و مجتمع الهدی معروف به قصص الانبیاء و غیره.
دیگر خلاصه المنهج در تفسیر قرآنست به فارسی از ملا فتح الله کاشانی (متوفی به سال 988) شاگرد علی بن حسین زواری وی کتب دینی دیگری هم به فارسی دارد مانند منهج الصادقین فی الزام المهالفین در تفسیر قرآن که پنج مجلد است و کتاب خلاصه المنهج اختصاری در از آن میباشد و کتاب «تنبیه الغافلین و تذکره العارفین» که شرح فارسی کتاب نهج البلاغه است.
جامع عباسی تألیف شیخ بهاء الدین محمد بن حسین عاملی معروف به شیخ بهایی معاصر شاه عباس صفویست که چون به سبب فوت مؤلف ناتمام ماند آن را مولانا نظام الدین محمد بن حسین قرشی ساوجی (متوفی به سال 1038) به فرمان شاه عباس تکمیل کرد.
این کتاب از مهمترین کتب فقهی شیعه در روزگاران اخیر شمرده شده و چندین بار بر آن شرح و حاشیه نوشتهاند.
ملا محمد باقر مجلسی (متوفی به سال 1111) از علماء ذی نفوذ آخر دوره صفوی و شیخ الاسلام ایران از اواخر عهد شاه سلیمان تا اواخر عهد شاه سلطان حسین، نیز کتب متعددی در شرح مسائل مذهبی و ا خلاقی شیعه به فارسی و عربی تألیف کرده است و از جمله آنهاست: بحارالانوار، مشکوه الانوار، معراج المؤمنین، جلاء العیون، زادالمعاد، عین الحیات و غیره.
از جمله کتب معتبر کلامی این عهد به فارسی یکی «کلمات مکنونه» است از ملا محسن فیض کاشانی (متوفی به سال 1000) شاگرد ملاصدرا به فارسی و عربی.
وی کتب دیگر در مسائل دینی داشته و شعر نیز میساخته است.
هدایت دیوان اشعار او را در حدود شش هفت هزار بیت تخمین کرده است.
شاگرد دیگر ملاصدرا یعنی عبدالرزاق بن علی بن حسین لاهیجی متخلص به فیاض نیز تألیفاتی در حکمت و کلام دارد.
مهمترین کتاب او گوهر مراد است که خلاصهییست در اصول عقاید به فارسی.