تحقیق مقایسه سفال اشکانی و ساسانی

سفالگری باستانی

هنر سفال سازی نزد باستانشناسان قدر و منزلت خاصی دارد، چه همین قطعه‌های کوچک سفال که به ظاهر ناچیز به نظر می‌رسد، ما را به زمانه و زندگانی مردم آن روزگاران می‌رساند. فن سفال سازی درایران، از ابتدای تمدن تا به امروز ادامه یافته و در طی این مدت تغییرات گوناگونی به خود دیده است. به نوشته گیرشمن، در حدود ده هزار سال پیش، کسانی که درکوهستانهای بختیاری ضمن پرداختن به شکار و تهیه خوراک، به ساخت ظروف سفالی نیز اشتغال داشته‌اند. این نظریه که بیشتر باستانشناسان، آغاز صنعت سفال سازی را از ایران می‌دانند، در خور توجه است. به نوشته پروفسور پوپ در کتاب بررسی هنر ایران «مدارکی که اخیراً به دست آمده قویاً موجب اثبات فرضیه‌های چند سال اخیر است مبنی بر این که کشاورزی و شاید صنایع پیوسته به آن یعنی : کوزه‌گری و صنعت سفال‌سازی و بافندگی از فلات ایران آغاز شده است».

نقوش سفال در باستان

گل رس که ماده اولیه مورد نیاز در هنر سفالگری است انسان را قادر می‌نماید تا از آن، جهت ساخت ظروف مختلف سفالین استفاده کند. این ظروف که در ابتدای امر ساده و دست سازند بیشتر جهت رفع نیازمندیهای اولیه زندگی و تعدادی نیز بر اساس اعتقادات مذهبی در مراسم مختلف از جمله تدفین کاربرد داشته‌اند. به تدریج با اختراع چرخ سفالگری در هزاره پنجم ق.م و بعد از آن رواج لعاب به عنوان پوشش و تزیین ظروف، در دوران تاریخی عمده‌ای در تولید آثار سفالی ایجاد گردید. نقوش حیوانی- گیاهی و انسانی جایگزین نقوش ساده هندسی شدند. ساخت ظروف به شکل پیکره‌های حیوانات از قبیل بز ، کاو نر کوهاندار ، سگ و گوزن رواج یافت به این گونه ظروف که معمولا آبریزی در لبه آنها دیده می‌شود ریتوان می‌گویند. ریتون که سیر تکاملی آن تا دوره ساسانی ادامه پیدا می‌کند به عنوان ساغر و ظرف نوشیدنی پیشکشی مورد استفاده قرار می‌گرفته است. در قرون اولیه اسلامی شیوه سفالگری کم و بیش همانند دوره قبل از اسلام (ساسانی) ادامه پیدا کرد. از قرن سوم هجری در صنعت سفالگری دگرگونی و تحولی شگرف پدید آمد و هنر سفالگری از نظر فن لعاب‌دهی و نقوش و نیز استفاده از کتیبه جهت تزیین ظروف و ظروف زرین‌فام به مراحل پیشرفته‌ای رسید. به طوری که اوج این تحولات را از اواخر عصر سلجوقیان و خوارزمشاهیان می‌توان مشاهده نمود. در کنار آثار سفالی، روند تکاملی و تحولات چشمگیر صنعت زیبای آبگینه را نمی‌تواند نادیده گرفت. قدمت این صنعت زیبا و ظریف به 2500 تا 3000 سال ق.م می‌رسد و احتمال می‌رود که سازنده اولین اشیا شیشه‌ای مصریان باشند.

هنرمند سفالگر پیش از تاریخ ایران با نقاشی روی سفالینه‌ها گویی شعر می‌سرود. سفالگر نقاش با استفاده از عناصر بصری ساده، اشیاء و حیوانات و انسان را می‌نمایاند، مثلاً خطوط موّاج موازی در درون یک دایره و مستطیل، نشاندهنده آب است و مثلثی که سطح آن چهارخانه بندی شد، نشانگر کوه یا مربعی که با خطوط افقی و عمودی تقسیم و خطوط موّاج در آن ترسیم شده، احتمالاً نشانه زمین زراعتی است. جانوران منقوش روی ظروف عمدتاً عبارتند از: بز، قوچ، گوزن، گاو، پرندگان و غیره. امّا برخلاف نقاشی غارها در اینجا شکل واقعی حیوان مورد توجه نبوده، بلکه طرح خلاصه و اغراق شده آن مطرح است. زیرا که آرایش سفالینه در کار سفالگر اهمیت بیشتری دارد: او به دلخواه، شکل طبیعی را به شکل تجریدی تبدیل می‌کند تا بدین ترتیب مقاصد تزیینی خود را برآورده سازد.

در این دوره بدنه سفال لطیف و درخشان شد و در تمام تپه‌ها و دهکده‌های باستانی کم و بیش این مراحل طی شده است. می‌توان گفت که این مراحل به دوره تمدنی بستگی داشته است. مثلاً زمانی که سفالها خشن و ناصاف بود، خانه‌های مردم نیز از گل و چینه ساخته شده بود، امّا در مرحله‌ای که سفالها نازک و صیقل‌دار شد، خانه‌ها نیز با خشت و آجر ساخته شده‌اند.

مقایسه سفال اشکانی و ساسانی

در دوره اشکانیان به سبب توجه خاص به ظروف زرین و سیمین، ساخت ظروف سفالینی رو به کاهش نهاد. از ویژگیهای سفال‌گری این زمان، باید به لعاب ظروف اشاره کرد. رنگ این لعابها سبز روشن تا آبی فیروزه‌ای رنگ بود. اشیاء باقی مانده از این دوره، شامل خمره‌های بزرگ برای انبار آذوقه، تابوتهای سفالی با نقش انسان و ظروف گلدان شکل و قمقمه‌هایی که با لعاب تزیین شده‌اند.

در دوره ساسانیان با اینکه هنر صنعت و معماری رو به کمال گذاشت، ولی صنعت سفال‌سازی پیشرفت چندانی نداشت. شاید این گونه تزیینات ساده ظروف بدون لعاب، پایه‌ای شد برای به وجود آمدن ظروف با نقش افزوده (باربوتین) اوایل دوره اسلامی.

هر چند در طی ادوار تاریخی اهمیت هنر فلزکاری تا حدودی هنر سفالگری را تحت الشعاع قرار داده بعلت توجه به جنبه های اقتصادی، هنرمنداندر توسعه هنر فلز کاری به فعالیت پرداختند اما علیرغم توسعه فلزکاری ، ساخت ظروف سفالین با شکال گوناگون برای استفاده روزمره و طبقات کم در آمد ادامه پیدا کرد. از اواسط دوره اشکانیان نوآوریهائی درهنر سفالگری بوجود آمده یکی از آنها ساخت نوعی لعاب معروف به لعاب قلیائی برنگهای سبز و ابی و تیره بودکه برای پوشش ظروف سفالین و همچنین تابوت هاب سفالین مورد استفاده سفالگران قرار می گیرفت.

بررسی نقش سفالهای اشکانی و ساسانی

ظروف با تزئین لعاب پاشیده ایران در دوران اشکانی  به دو نوع تقسیم می شود

1- با لعاب پاشیده

2- سفالینه با لعاب پاشیده و نقش کنده

سفالینه های از نوع اول، با لعاب گلی پوشش و سپس با لعاب سرب و رنگهائی که از ترکیب اکسید فلزات تهیه می گیردیده بصورت لکه یا گاهی بصورت نقطه چین روی ظروف را می پوشانده است. رنگهای پاشیده در ظروف ساخت چین، اغلب از سه رنگ، سبز، آبی، و زرد کهربائی استفاده می شده ولی در ظروف پاشیده ساخت ایران علاوه بر این سه رنگ، رنگ ارغوانی نیز بکار رفته است.

سفالینه های نوع دوم، از ابداعات سفالگران ایرانی بوده که توانستند بعد از گذشت زمانی کوتاه از تقلید نوع اول به ساخت نوع دوم که تزئینی است با لعاب پاشیده و نقش کنده دست یابند. دراین نوع تزئین نقوش کنده، قبل از لعاب اصلی سطح ظرف را آرایش داده و سپس با لعاب اصلی پوشش شده است. نقوش کنده عموما شامل نقوش گیاهی، اسلیمی، خطوط پراکنده وبندرت نقش پرندگان می باشد. خمیر سفالینه با لعاب پاشیده اغلب بر نگ نخودی و قرمز بود وشکل ظروف با کف حلقه ای، بدنه محدب و یا کشیده است.سفالینه با لعاب پاشیده و نقوش کنده در اغلب مراکز سفالسازی اوایل اسلام بدست آمده ولی بطور کلی شمالشرق ایران، و مراکز چون نیشابور، تخت سلیمان، ری و جرجان را می توان از مهمترین مراکز ساخت آن دانست.

ساخت این نوع سفالینه از دوران اشکانی تا حدود سه قرن در ایران و سایر سرزمینهای اسلامی چون مصر سوریه و عراق ادامه داشته است.