اهمیت تجاری تبریز و دلائل شکل گیری بازار:
تبریز، مرکز منطقه تاریخی آذربایجان و چهارمین شهر بزرگ ایران، بزرگترین بازار تاریخی سرزمین ما را در خود جای داده است. پس از تسلط کامل حکومت مرکزی بر آذربایجان ، و گسترش امپراتوری اسلامی، از یک سو تا شمال آفریقا و از سوی دیگر تا مرز هندوستان تجارت رونق یافت و راههای پر رفت و آمد موجب شکوفایی و قدرت یافتن قلعه کوچک تا روی شد که بعدها نام تبریز را به خود گرفت.
و در مدتی کوتاه به شهری چنانررونق تبدیل شد که حدود سه قرن بعد ناصر خسرو از آن به عنوان شهری آباد و بارویی به طول شش هزار پا یاد کرد.
با رونق یافتن جاده ابریشم، تبریز چنان ارزشی یافت که غازان خان آن را به پایتختی برگزید.
پس از دوره ایلخانیان ، تبریز یکی از دوره های درخشان حیات خود را در زمان حکومتهای آق قویونلو و قره قویونلو تجربه کرد. دوباره پایتخت شد و آثار با ارزشی چون مسجد کبود، میدان صاحب آباد و مسجد پادشاه در آن ساخته شد.
سلسله صفوی هم در آغاز تبریز را به عنوان پایتخت برگزید. ولی جنگ با عثمانیان موجب انتقال پایتخت به قزوین و سپس به اصفهان و مسدود شدن راههای تجاری و دست به دست شدن تبریز بین ایران و عثمانی و سرانجام رکود تبریز در این دوره شد با همه این همه توصیف شاردن از بازار تبریز حکایت از رونق قابل توجه این شهر در زمان شاه عباس می کند. در زمان قاجار با ولیعهد نشین شدن شهر و گسترش ارتباط ایران با اروپا و عثمانی، تبریز در مرکز نقل تجارت منطقه قرار گرفت و به دلایل بسیار موقعیتی مهم تر از تهران، که پایتخت بود، پیدا کرد.
این مقدمه، برای تاکید بر اهمیت تجاری شهر و دلایل شکل گیری بازاری چنین باشکوه در تبریز آورده شد. به یک تعبیر همه چیز در تبریز بر اثر نفوذ بازار شکل گرفته است. حتی بافت شهر به صورت شعاعی از بازار منشعب شده است.
پس از هر سانحه ای اعم از زلزله، سیل یا غارت و تخریب ناشی از جنگ بازار شهر با سرعتی باور نکردنی دوباره ساخته شده و اعتبار گذشته خود را بازیافته است.
3-3-2-3- بازار تبریز، به مثابه بزرگترین مجموعه آجری جهان:
بازار تبریز ، به مثابه بزرگترین بازار آجری جهان، که می توان آن را یک تک بنا نیز به حساب آورد، با وسعتی حدود سی هکتار و پنج و نیم کیلومتر راسته در فاصله سالهای 1255تا 1275 ساخته شده و مجموعه ای بی نظیر از تمام تکنیکهای سازه طاقی در آن به ؟ شده است. در واقه بازار تبریز دانشگاهی است که می توان سازه آجری را در آن آموخت و پیچیده ترین و هوشمندانه ترین بازار با آجر از پوشش ساده و با عظمت تیمچه حاج کاظم تا کاربندی تیمچه بزرگ امیر را در آن سراغ کرد.
الگوهای بازار:
راسته:با ترکیب چند حجره با یک معبر، ابتدایی ترین شکل بازار به وجود می آید. این ؟از بازار را در شهرهای کوچک یا مراکز محلات شهرهای بزرگ می توان جستجو کرد. در بازار تبریز نیز عمده ترین الگوی فضایی، ترکیب حجره و معبر حرکتی است. حدود 2800 حجره در دو طرف راسته ای به طول حدود 5/5 کیلومتر استخوان بندی اصلی بازار را تشکیل می دهند.
سرا: سرا یک کاروانسرای درون شهری با تغییراتی است که به دلیل عملکرد آن پذیرفته شده است. سراها شترخان ندارند، چرا که کاروانها پس از حمل بار خود به این سراها از ؟خارج شده و در کاروانسراهای بیرون شهر اقامت می کرده اند.
به همین دلیل، ؟برای خوابیدن کاروانیان در سرا ها وجود ندارد. این فضا نقش انبار را بازی می کنند و کالا یا درون حجره ها، یا به صورت روباز در حیاط سرا انبار می شود. حجره ؟عمده فروش دور تا دور حیاط سرا و در راسته های کوتاه ورودی آنها، که کالای ؟ را در آن سرا انبار می کنند. قرار می گیرد. علاوه بر این، سرا به عنوان فضای ؟بازار و برف انداز، که نیاز بسیار جدی بازارهای مناطق سردسیر است، نیز عملکرد دارد.
در بازار تبریز حدود 22 سرا چنین وظایفی را به عهده داشته و دارند، سه سرای حاج حسین قدیم، میانه و جدید و سرای میابوالحسن محورعمده حرکت کالا را عمود بر محور حرکت مشتری در بازار شکل داده اند. گفتنی آنکه بسیاری از تولیدیها یا ؟ هم در طبقه بالای سراها جای مناسبی برای خود یافته اند.
تیمچه: تیمچه ها در بازار محل استقرار واحدهای عمده فروشی اند که اغلب مربوط به یک صنف اند.در حالی که راسته ها در اساس به خرده فروشیها تعلق دارند. تیمچه ها مسقف اند و بسته به توانایی اقتصادی سازنده یا صنفی که در آن جای داشته زیبا و پرتزئین ساخته شده اند. رایج ترین الگوی تیمچه ها هشت ضلعی، هشت و نیم هشت و نگینی بوده اما انواع پیچیده ترین چون ترکیب چلیپا با هشتی یا انواع ساده تری چون مستطیل نیز استفاده می شده است. در مجموع 19 تیمچه در بازار تبریز به فعالیت مشغول اند.
دالان: دالانها نوعی تیمچه محسوب می شوند که در عین صنفی بودن از اهمیت کمتری در مقایسه با تیمچه ها برخوردارند. دالان خونی در کنار سرای حاج حسین جدید، که به عطار ها اختصاص دارد و دالان خان نمونه های مشهور دالان در تبریزند. 15 دالان در بازار تبریز وجود دارد.
سبزه میدان: در حاشیه بازارها فضاهای باز میدان مانندی شکل گرفته که کالاهای فاسد شدنی چون میوه و سبزیجات در آنها ارائه می شوند. این میدانها، که به سبزه میدان مشهورند، معمولا یکی از ورودیهای مهم بازار را شکل می دهند. در بازار تبریز میدان صاحب آباد نقش سبزه میدان را ایفا می کند. البته بازاری به نام بازار دروازه گجیل نیز چنین وظیفه ای را به عهده دارد.
مجموعه ها: الگوهایی که در بالا ذکر شد در ترکیب با هم مجموعه حاج شفبع در شمال بازار تبریز، که به فروش فروش اختصاص دارد.
نمونه این مجموعه هاست. انواع پیچیده تر، از یک سرا و تعدادی تیمچه و راسته تشکیل شده اند که نمونه خوب آن در بازار تبریز مجموعه امیر است که شامل یک سرا و دو تیمچه و دو راسته به نامهای بازار امیر و پشت بازار امیر است. مجموعه ها می توانند انواع ترکیبها را داشته باشند. مثلا مجموعه دودری شامل سه تیمچه و یک سراست. یا مجموعه حاج شیخ از سه تیمچه و یک دالان شکل گرفته است.
فضاهای خدماتی بازار: بازارهای تاریخی قلب شهر و بنابراین، محل انواع فعالیتهای اجتماعی، سیاسی ک فرهنگی و حتی ورزشی بوده اند. از همین رو، کالبد مورد نیاز این فعالیتها در بازارها شکل می گرفته و در واقع با وجود آنها بازار کامل می شده و نقش واقعی خود را در شهر بازی می کرده است. مهمترین فضاهای غیر تجاری بازار عبارتند از:
مساجد از مهمترین ابنیه بازارند. در برخی از آنها به صنف خاصی تعلق دارند و مراجعان آن به چند تیمچه و بازار محدود می شود مساجدی چون مسجد جامع کارکردی شهری دارند 17 مسجد در داخل کالبد اصلی بازار تبریز وجود دارد.
حسینیه: در الگوی بسیاری از بازارهای مناطق کویری این تکیه ها وجود دارند، ولی بازار نبریز تکیه ندارد. البته نوع مراسم عزاداری ماه محرم شهر تبریز متفاوت است. روز عاشورا همه دسته ها عزادار؟ به سمت بازار می آیند. و در تیمچه ها و راسته ها به عزاداری ؟ تیمچه مظفز به مهمترین مکان عزاداری در بازار تبریز است. باید ؟ که در هیچ نقطه ای از تبریز هم تکیه وجود ندارد. تکیه حیدر در شرق بازار نیز تنها نامی بازمانده از گذشته است و گرنه عملا فضایی ؟در آن وجود ندارد.
حمام میرزا مهدی در نزدیک مسجد جامع از حمامهای زیبای بازار است. در حال حاضر ، چهار حمام در داخل مجموعه بازار به فعالیت مشغول اند که به دلیل معیارهای بهداشت، نمی توان به دوام آنها امیدوار بود.