دانلود مقاله هیدرولوژی اقلیم منطقه سبزوار

پیشگفتار آگهی از کم و کیف منابع آب کشور و چگونگی تحولات آتی در تقاضا برای آب و خدمات وابسته به آب، از پیش شرط ‌های اصلی و اساسی برای برنامه‌ریزی و مدیریت معقول منابع آب محسوب می‌شود.

افزایش و تشدید تقاضا برای آب و خدمات مربوط به آن، تنزل کنترل کیفیت منابع آب سطحی زیر زمینی و هم چنین تخریب محیط زیست که بر اثر شهرنشینی و صنعتی شدن و تحول در کاربرد اراضی ایجاد گردیده و شتاب می‌گیرد، منابع آب موجود هر کشور را حت فشارهای فزاینده قرار داده و مدیریت معقول و منطقی آن بسیار دشوار و پیچیده تر از سابق نموده است.

بحران آب در سطح بین‌الملل از مدتهای قبل به طور جدی توسط سیاست گذاران و متخصصین آب را به خود جلب نموده است.

اثرات نامطلوب زیست محیطی در اثر تجمع گازهای گلخانه‌ای در جو سبب گرم شدن زمین و تغییر توزیع زمانی و مکانی بارش گردیده و منطق گرم و خشک با کاهش قابل توجه منابع آب رو به رو خواهند شد که متعاقب آن فاصله زمانی بین وقوع و شدت خشکسالی‌ها و سیلابها تغییر می‌یابد به طور کلی اثرات متقابل توسعه و محیط زیست افزایش جمعیت و ضرورت حفظ امنیت غذایی چالش‌های مهمی‌در عرصه مدیریت عرضه و تقاضای آب کنترل آلودگی منابع آب، مدیریت مقادیر جدی و بحرانی و مدیریت آبهای مشترک به وجود آوره است.

برای رویارویی و دستیابی به راه کارهای مناسب جهت غلبه یا مهار بحران آب نیاز به آمار و اطلاعات از وضعیت موجود و روند گرایش مسلط حاکم می‌باشد.

ارزیابی منابع آب از می‌توان یکی از مهمترین اقدامات دانست که برای افزایش آگاهی و شناخت درباره شرایط منابع آب کشور انجام می‌پذیرد.

از این رو نتایج این گونه بررسی‌ها در برنامه‌ریزی و مدیریت درست منابع آب فوق‌العاده مؤثر و سودمند است .

ارزیابی منابع آب در سطح ملی با توجه به حجم اطلاعات و آمار جمع‌آور شده با تکیه بر اطلاعات محدود و شیوه‌های قدیمی‌پردازش اطلاعات مشکل بوده و قطعاً جوابگوی حل معضلات موجود نمی‌باشد و ضرورت ایجاد سامانه نوین بانکهای اطلاعات و تحلیل‌های منطقه‌ای را ایجاب می‌کند.

با توجه به گسترش روزافزون جمعیت، به ویژه در شهرها که تغییر در الگوهای اقتصادی را به بار می‌آورد و همچنین بروز تغییر در روند مصارف عمومی‌کشور، نیاز به ذخیره‌سازی و مهار آب ها از طریق سدسازی در ابعاد فزاینده‌ای محسوس‌تر می‌‌گردد.

(45) با توجه به اینکه بارش میانگین سالیانه جهان 840 میلی‌متر و بارش میانگین سالیانه ایران 260 میلی متر پس ایران حدود 30 درصد بارش جهانی را داراست ، و هم چنین بارش متوسط قاره آسیا 732 میلی متر که ایران 33 درصد بارش آسیا را داراست.

(29) با این وجود اختلاف ریزش در سطح کره زمین موجب گردیده تا دانشمندان کشورها را به، پرآب، کم آب و آنهائی که با بحران آب مواجه هستند طبقه‌بندی کنند.

در شرایط کنونی 26 کشور جهان به طور شدید دچار کم آبی هستند، که از جمله 9 کشور در خاورمیانه و چند کشور در افریقای شمالی مانند: مصر، سودان، لیبی .

.

را می‌توان نام برد، به گونه‌ای که بحران آب چالش بزرگ این کشورها در قرن 21 خواهد بود، برای جلوگیری از خونریزهای احتمالی بر سر آب و استفاده بهینه از منابع و تقسیم عادلانه این مایه ‌حیاتی به گفتگوی تمدنهای بشری نیاز مبرم داریم.

(13) شرایط هیدروژئوگرافی مناطق مختلف ایران ( از نظر پراکندگی مناطق مرطوب، نیمه خشک و خشک) از یک طرف و محدود بودن میزان آب و زمین مستعد در دسترس از طرف دیگر ایجاب می‌کند که به منظور برخورداری از اقتصادی خودکفا و مستقل، سدهای زیادی ساخته شود، در این راستا باید از ذخیره‌سازی آب برای گسترش زمین‌های تحت کشت و افزایش تولیدات کشاورزی و دامی‌در سطح کاملاً گسترده و مناسب در سطح شهرستان سبزوار و دیگر نقاط کشور استفاده شود.

بطور کل احداث یک سد برای تحقق اهداف تعیین شده‌ای در چهار چوب نیازهای اجتماعی انجام می‌گردد، که بدین ترتیب اهمیت مخازن آبی جهت جمع‌آوری آبهای سطحی به منظورهای مختلف مانند کنترل سیلاب و تنظیم آب جهت مصارف شرب، کشاورزی و صنعتی تولید انرژی برق بر کسی پوشیده نیست.

منابع آب زیرزمینی نقش عمده‌ای در توسعه کشاورزی، صنعتی و بهداشتی سطح شهرستان سبزوار و کشور ایران دارد، و بهره‌برداری بیش از پیش ، این منابع ارزشمند را به معرض خطر جدی قرار داده است.

دو خطر بزرگ بهای زیرزمینی را تهدید می‌کند، استخراج بی‌رویه به دلیل سهولت دستیابی به این منابع که باعث پائین آمدن سطح ایستایی در آبخوان و نابودی ذخائر آب زیرزمینی شده و تبعات خطرناکی مانند نشست زمین را بدنبال دارد.

دومین خطر، آلودگی شدید در نتیجه توسعه شهرها و ایجاد صنایع و استفاده از کودهای شیمیائی می‌باشد.

اگر چه سفره‌های آب زیرزمینی خود به صورت یک فیلتر در تصفیه آب، نقش ایفا می‌کنند، تغذیه مصنوعی آبخوان به مثابه یکی از اشکال توسعه منابع آب خطرات ناشی از بهره‌برداری بیش از حد و آلودگی آنرا به طور مؤثر کاهش می‌دهد.

ارزیابی پروژه های تغذیه مصنوعی ایجاد شده در کشور و سطح شهرستان به جهت عقلانی و اقتصادی نبودن این پروژه‌ها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

متأسفانه هنوز در کشور به صورت عملی ارزیابی این پروژه‌ها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

متأسفانه هنوز در کشور به صورت علمی‌ارزیابی این پروژه انجام نگرفته است و به همین دلیل زمینه برای طرح ادعاهای مبالغه آمیز در خصوص ارائه راندمان‌های بالای تغذیه مصنوعی و‌ آبخوان دارای فراهم شده است.

ولی از آنجایی که هر ساله به میزان قابل توجه شاهد افت آبهای زیرزمینی در سطح کشور و شهرستان سبزوار می‌باشیم چاره جز این چیست؟

(45) در پایان از زحمات بی‌دریغ و خالصانه ‌استاد بزرگوار و ارجند جناب آقای دکتر احمدی استاد راهنمایم کمال تشکر و امتنان را دارم.

چرا که بدون راهنمائیهای ایشان موفق به گردآوری چنین مقوله‌ای نمی‌شدم و همچنین از دوست عزیزم سرکار خانم طاهره شاه محمدی و الهام شاکری که در جمع‌آوری این مطالب به من کمک کردند خالصانه تشکر می‌کنم.

از همکاری کتابخانه وزرات نیرو و مسئول کتابخانه‌های وزرات برنامه و بودجه و شرکت سهامی‌آب استان تهران و در نهایت از زحمات پدر و مادر عزیزم که در این مدت مرا یاری کرده‌ان سپاسگذارم.

این پایان‌نامه برای اخذ مدرک کارشناسی به رشته تحریر درآمده و خالی از اشکال نبوده، انشاءالله که به دیده اغماض بنگرید.

فاطمه امیر احمدی تیرماه 1384 ه.

ش.

1-1- انگیزه و انتخاب موضوع: سخن را با نام خدا آغاز می‌کنیم که بخشنده و مهربان است و مرگ و زندگی بدست اوست.

خداوند بنای جهان را بر آب نها، آب الفبای آبادانی است، بدون آب یعنی مرگ بشر اولیه در هر جای کرده زمین پا نهاد و ساکن شد بی وجود آب نبود، آبادیها، شهرها مراکز خدماتی و صنعتی و فرهنگی همه و همه که در کنار هم جمع شده و به شکل منسجم و شکیل در آمده‌‌اند از وجود پربرکت این مایه حیاتی بوده مرکزی ایران است.

شهری گرم و خشک، شهری که میزان بارندگی میانگین آب برابر میانگین بارش جهان است.

شهری کم آب که از قدیم با این مشکل روبرو بوده، من تصمیم بر آن شد در این عرصه گامی‌هر چند کوچک بردارم و به مشکلت این شهر بهتر واقف شوم و از کم و کیف آن بیشتر اطلاع حاصل نمایم، مدتی این مسئله فکرم را به خود مشغول کرده بود ولی به دلیل مشغله کاری فرصت پیدا نمی‌کردم، تا اینکه پایان نامه ‌ فرصتی شد باری شروع این کار ، با جان و دل، مسائل و تعلیم هیدرولوژی اقلیم سبزوار را انتخاب و وارد میدان شدم.

در پایین متذکر شوم مشکل و کمبود آب، ب آبی، تخریب قنات‌ها و پرکردن آنها توسط افراد بی‌اطلاع و در نهایت خشکی قناتها و کم شدن آب چشمه‌ها و افت آبهای زیرزمینی، خرابی چاههای عمیق و کمبود و نبود وسایل فنی و موتوری و ترسیدن سوخت به موقع مقرر و مشکلات دیگر را آن سبب انتخاب این مطالب برای موضوع می‌شد.

بعد از انتخاب واحد پروژه عازم شهرستان مشهد شدم.

در این سفر وسیله نقلیه ما در شهرستان سبزوار خراب شد و بناچار مدت 24 ساعت در این شهر ماندیم در این مدت تا حدودی مرد این شهرستان را آشنا شدیم و خیابانهای ساده اما بدور از تجملات آنجا را مشاهده کردیم.

و همچنین از مردم آنجا در مورد کم آبی و مشکلاتی که داشتند شنیدیم در این سفر فکر مرا مشغول به خود کرده بود و بعد از برگشت آن سبب انتخاب این مطلب برای این موضوع شد.

2-1- طرح مسئله: بعد از اینکه انتخاب موضوع مشخص شد، بر آن شدم که چگونه و به چه شیوه‌ای مسئله را مطرح نمایم.

مطرح کردن مسئله آب، به تنهائی مرا راضی نمی‌کرد و واقعیت امر هم همین است.

تا اینکه به سراغ یکسری مطالب که پیش زمینه و پیش نیاز آب بوده رفتم، مواردی که کمیت و کیفیت آب بدانها بستگی دارد، بدون وجود آن عوامل، مواردی چون، تشکیل، ایست، حرکت، تخریب و ریزشی انجام نمی‌گیرد.

لذا در طرح مسئله نکاتی چند در مورد موقعیت جغرافیایی و زمین‌شناسی دشتهای سبزوار آب و هوا و ژئومرفولوژی (اشکال مختلف سطح زمین و فرآیندهای تغییر دهنده ‌ آن ) نکاتی که لازم بود به رشته ‌ تحریر درآمد.

بعد به اصل موضوع یعنی آبهای سطحی و زیر زمینی شهرستان پرداخته شد، اکثر رودخانه‌های دائمی‌و فصلی شهرستان مورد توجه خاص قرار گرفت، و به منشأ آبگیری و آبدهی و حوضه آبریز آنها اشاره شد.

حوضه های این شهرستان از نظر موقعیت و چگونگی بهره‌برداری بصورت جداگانه بررسی دقیق انجام گرفت.

طرحهای تغذیه مصنوعی و سدهای ساخته شده و مکانهائی که باید سد ساخته شود و مراکز جاذب جمعیت مورد شناسائی، و پیشنهادات لازم ارائه شده.

3-1- فرضیه‌ها: شهرستان سبزوار ، با بارش اندک و تبخیر زیاد، مسئله تأمین آب و نگهداری و حفاظت از آن خیلی مهم است، لذا نکاتی طرح و پیشنهاد می‌گردد.

1- طرح آبخوانداری در سطح دشتهای – سبزوا، جوین و داورزن 2- طرحهای تغذیه مصنوعی توسط رودخانه‌های فصلی و موقتی، اگر در سطح شهرستان سبزوار انجام پذیرد کمک بسیار فراوانی به سفره‌های آب زیرزمینی خواهد شد.

شهرستان سبزوار بویژه دشت جوین فاقد امکانات تفریحی و ورزشی است با ساختن سد بر روی رودخانه های جنوبی دشت جوین.

به مواد مثبت زیر خواهیم رسید.

1- تغذیه و تقویت سفره‌های زیرزمینی دشت جوین 2- جلوگیری از به هدر رفتن آبهای اضافی در فصلهای بارانی که به آب نیاز کمتری می‌باشد.

3- ذخیره آب و استفاده برای کشاورزی در فصول کم آب بویژه تابستان 4- خود سد بعنوان یک مرکز تفریحی و ورزشی می‌توان مورد استفاده قرار گیرد.

5- مخزن سد همیشه دارای آب است و لذا می‌توان به پرورش و تکثیر آبزیان بویژه ماهی پرداخت، که یکی از مقرون به صرفه‌ترین تأمین پروتئین میباشد.

در پایان به نظر نگارنده منطقه جوین بر اثر آفت زیاد آبهای زیرزمینی (به دلیل استفاده بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی به جهت بالا بردن آبدهی غیرمجاز چاههای عمیق) تمدید ممنوعیت حفر چاههای عمیق الزامی‌است.

4-1- مطالب مورد مطالعه: مطالبی که در این مدت مورد مطالعه قرار گرفت، اکثراً رابطه تنگاتنگ با مسائل آب شهرستان سبزوار وارد، و در بحثهای ژئومرفولوژی و زمین شناسی منطقه و تأثیر آب و هوا بر روی این عوامل، موضوع آب هیچگاه فراموش نشد.

چون خود این مسائل تأثیر مستقیم بر منابع آب سطحی و زر زمینی خواهند داشت.

بدون مطالعه ژئومرفولوژی و زمین شناسی یک منطقه نمی‌توان به لایه‌های آبدار و نفوذ پذیر و غیر قابل نفوذ پی برد، و نتایجی بدست آورد.

حوضه‌های آبریز دشت سبزوار- جوین، داروزن از نظر آبهای زیرزمینی کاملاً مورد مطالعه قرار گرفت، مطالعه در زمینه سرچشمه رودها آبدهی و آبریز آنها، تعداد چاههای عمیق و علت افزایش آنها ، تعداد قناتها و چشمه‌ها و علت کاهش آنها و دلیل افت آب در سطح شهرستان مورد عنایت خاص قرار گرفت، و از سوئی مطالعه، کیفت آب (آب شرب، کشاورزی، صنعتی ) در دشتها فوق بررسی گردید.

حداکثر ظرفیت مجاز بهره‌برداری از منابع آب زیرزمینی در سطح شهرستان سبزوار، علل شوری آب مسئله تهاجم آبهای شور زیرزمینی به سفره آب شیرین و ارزیابی منابع آب در سطح سه دشت مذکور مورد مداقه قرار گرفت، طرحهای عمرانی، تغذیه مصنوعی، و ساختن سدها از جمله موارد دیگری است که مورد توجه نگارنده بود.

در نهایت نتایج قابل قبول از آنها اخذ در پایان هر فصل قید گردید.

5-1- روش تحقیق: در این مقوله تحقیق به سه صورت انجام گرفت 1- روش تحقیق کتابخانه‌ای و با استفاده از نقشه و تفسیر آن 2- مطالعه و تحقیق میدانی 3- روش تحقیق به صورت پرسش و پاسخ مستقیم از اهالی اهل فن که این خود نیز یک نوع مطالعه میدانی محسوب می‌شود.

1-5-1- در روش تحقیق کتابخانه‌ای مراجعه مستقیم به کتابخانه‌های وزارت برنامه و بودجه، کتابخانه وزارت نیرو که مرجع‌های بزرگی در تهران محسوب می‌شوند، سروآب، سازمان هواشناسی و گیتاشناسی و سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، اداره منابع طبیعی استان، جهاد سازندگی اداره ‌ آبیاری و هواشناسی سبزوار داشتم، مطالبی فیش برداری شد و به اضافه یکسری تب و نقشه‌های که در کتابخانه شخصی خودم موجود بود و یا کتبی که از دیگر ان به امانت گرفتم به جمع‌بندی مطالب و تفسیر آنها پرداختم.

2-5-1- در روش تحقیق و مطالعه میدانی، شخصاً بطور مستقیم وارد عمل شده و مطالب و مواردی که نیاز داشتم و در منابع از آنها ذکری نشده بود به تحقیق و تفحص پرداختم .

نکات مهم را یادداشت و در پایان نام گنجاندیم.

در این روش خیلی چیزها که برایم زلال و شفاف نبود حل شد و به نتایج خوبی رسیدم، که یک آنها قید شده است.

3-5-1- و در روش تحقیق به صورت پرسش و پاسخ از اهالی محل و اهل فن و سازمانها و ارگانهای وابسته به آب مراجعه و اطلاعات خواسته شده را اخذ و فیش برداری کرده و در پایان نامه از آنها استفاده نمودم.

1-2- موقعیت و وسعت: منطقه‌ مورد مطالعه با وسعت تقریبی 000/493/1 هکتار شامل یک برگ از نقشه‌های توپوگرافی ایرای سری 551K با مقیاس 000/250: 1 به شماره Nj40-15 به نام سبزوار است که در عرض شمالی 00، 36 تا 00 ،37 (درجه) و طول شرقی 00، 57 تا 30 ، 58 (درجه و دقیقه) واقع شده است.

به طور کلی منطقه مورد مطالعه، اراضی اطراف سبزوار، جنوب اسفراین و قسمتی از اراضی غرب نیشابور را شامل می‌شود.

نقشه شماره 1 موقعیت منطقه مورد مطالعه را نشان ‌می‌دهد.

محدوده اجرای طرح از دو بخش دشتی و کوهستانی تشکیل شده است.

پست‌ترین قسمت محدوده، اراضی حاشیه رود کال شور سبزوار واقع در منتهی الیه ضلع جنوب غربی است که 823 متر از سطح دریا ارتفاع دارد و بلندترین نقطه ، قله کوه نظرگاه واقع در رشته کوههای جعنای است که 3825 متر از سطح دریا دارد.

این کوه به شکل رشته‌ای از غرب به شرق کشیده شده است.

در بخش شمالی و تقریباً در همین امتداد رشته کوه بینالود از این منطقه گذر می‌کند.

دست‌های حاصلخیز جوین – سلطان آباد، اسفراین- صفی آباد در میان این دو رشته گوه گسترده شده و عرصه تولید محصولات زراعی است.

در بخش جنوبی و در اراضی مشرف به دامنه‌های جنوبی کوهستان جغتای دشت سبزوار قرار دارد .

وضعیت توپوگرافی این شهرستان از شمال شرق کوههای شاه جهان و از سمت شمال غرب کوههای هر داده و در سمت غربی و جنوب غربی و جنوب زمینهای هموار پیرامون کویرهای شاهرود، کاشمر احاطه نموده است.

کوههای همایی در حقیقت حد طبیعی منطقه را تشکیل می‌دهند و در سمت مشرق شهرستان سه رشته کوه بنام جته، شامکان و سنگرد قرار دارد که به بهترین وجه حد طبیعی منطقه را مشخص می‌کنند این قلمرو طبیعی /21100 کیلومتر مربع وسعت دارد که در استان خراسان درجه متوسط از نظر وسعت را دارا می‌باشد.

رشته‌ کوههایی که سبزوار را در احاطه کرده‌اند بیشتر به صورت رشته‌های منفرد و ناهمواریهای پراکنده‌ای هستند که محور چین خوردگیهای (انحنای قوسی) آنها متوجه شمال است.

رسوبات نسبتاً جوان در پیدایش دخالت داشته ولی این رشته بعلت وجود گسلهای بزرگ نظم دو رشته کیت دااغ و آلادغ را ندارند.

ناهمواریهای این قسمت رسوبی، درونی و هلالی شکل می‌باشد که توسط گسلهای زیادی در جهات مختلف قطعه قطعه شده و از جنوب شاهرود تا مغرب نیشابور امتداد دارد.

مهمترین کوهها یکه موجب جدا شدت چاله‌های آلاداغ از کویر سبزوار شده‌اند در جهت شمال غربی و جنوب شرقی عبارتند از : رشته کوه جغتای جوین و کوه شور در شمال سبزوار این رشته از دشت نیشابور تا دره‌ سفلی 2-2- آب و هوا بر اساس نقش میانگین هم باران سالانه متوسط ریزش‌های جوی منطقه از 150 تا 3000 میلیمتر و در ارتفاعات نظرگاه تا 500 میلیمتر در سال متغیر است.

نقشه شماره 3 میانگین همبارش سالانه‌ منطقه سبزوار را نشان می‌دهد.

توزیع بارندگی‌ها به طور عمده در فصل زمستان صورت می‌گیرد.

این وضعیت در نمودارهای شماره 2 و 3 و 6 منحنی‌های آمبروترمیک ایستگاههای سبزوار، جغتای و چکنه برای نمایش و دوره‌های خشک و مرطوب ارائه گردیده است.

توزیع ماهانه‌ بارندگی‌ها در ایستگاه سبزوار در نمودار شماره‌5 و پراکنش فصلی آن در نمودار 6 و 7 درجه گردیده است.

آمار بارندگی ایستگاه سبزوار ریزش بیش از نیمی‌از بارش در فصل زمستان نشان می‌دهد.

با توجه به اطلاعات موجود در نقشه توزیع جغرافیایی میانگین تراز شده سالانه‌دمای هوا در دوره ده ساله (1363-1353) که با نقشه شماره 4 مشخص گردیده است، دامنه تغییرات دما بین 5/2 تا 5/17 درجه سانتیگراد متغیر است.

به علاوه خطوط هم دمای 10 و 5/7 درجه نیز به صورت لکه‌ای و به صورت سلولهای بسته در ارتفاعات نظرگاه و چکنه واقع در غرب و شمال شرقی منطقه دیده می‌شود.

دامنه‌ تغییرات تبخیر در محدوده اجرای طرح نیز بر اساس نقشه شماره 5 ، از 2400 تا 3000 میلیمتر در سال متغیر است و از شرق به غرب و از شمال به جنوب روند افزایشی دارد.

مقدار تبخیر سالانه از تشتک کلاس A در ایستگاه هواشناسی ینگجه برابر 2545 میلیمتر گزارش شده است.

برخی از پارامترهای جوی ایستگاه‌های منطقه در جدول شماره 4 ذکر شده‌اند.

(4) جدول شماره 1-2- مقادیر پارامترهای مهم هواشناسی منطقه طرح به طور کلی اقلیم در منطقه طرح بر اساس سیستم دمارتن اصلاح شده شامل چهار شکوب اقلیمی‌(فراخشک، خشک بیابانی، نیمه خشک و مدیترانه‌ای) و دو زیر اشکوب (فراسرد و سرد) است که در مجموع 6 اقلیم مختلف در جدول شماره 5 ذکر شده اند.

نقشه شماره 6 طبقه‌بندی اقلیمی‌منطقه سبزوار به روش دومارتن اصلاح شده را نشان می‌دهد.

(5) جدول شماره 2-2- نوع و مشخصات اقلیم در منطقه طرح وضعت دوره‌های خشکی و رطوبت در ایستگاه‌های سبزوار و چکنه و جغتای با نمودارهای شماه‌2 و 3 و 4 نشان داده شده‌اند، همچنین نمودارهای شماره 5 و 6 ، توزیع ماهانه و فصلی نزولات را در ایستگاه سینوپتیک سبزوار نشان می‌دهند.

3-2- هیدرولوژی: بیش از 5/98% از منطقه‌ مورد مطالعه در حوزه آبریز کویر مرکزی شده است.

این حوزه از شمال به ستیغ ارتفاعات کور خود، آلاداغ و بینالود از حوزه‌ آبریز رودخانه اترک و کشف رود، از شرق و جنوب به تیغ ارتفاعات یال پلنگ و چهل تن و کوه جام از حوزه‌ آبریز جامرود و کویر نمک و از جنوب و جنوب غربی به بلندیهای کوه سرخ و کوههای شتری از حوزه آبریز کویر نمک محدوده اجرای طرح شناخت منطقه سبزوار واقع می‌شوند.

این سه دشت از دشتهای مهم و بزرگ استان خراسان هستند که آب زیرزمینی استحصالی از این دست‌ها قابل توجه است و در اقتصاد کشاورزی استان نقش مهمی‌ایفا می‌کنند.

در جدول شماره 6 مشخصات دشتهای فوق و منابع آبی آن ذکر شده است.

رودخانه‌های مهم منطقه و ویژگیهای آنها به نقل از ولایتی و توسلی (منابع و مسائل آب استان خراسان- 1370) عبارتند از: کالشور سبزوار: بزرگترین رودخانه فصلی منطقه‌ محدوده‌ اجرای طرح است که از دست سبزوار عبور می‌کند.

میانگین حجم جریان سالانه این رودخانه 47 میلیون متر مکعب گزارش شده است.

این رودخانه زهکش دو دشت نیشابور و سبزوار است و کیفیت آب آن نامطلوب است.

آب جاری رودخانه‌های سنگرد، کال دهنه، زعفرانیه ، نجم آباد، بفره و مهر و در مسیر به مصارف کشاورزی و شرب می‌رسد و سیلاب این کالها به کال شور می‌ریزد و در مسیر خود سفره‌آب زیرزمینی را تغذیه می‌کند.

رودخانه ‌جوین: این رودخانه که طول آن از 200 کیلومتر تجاوز می‌کند از شرق به غرب کشیده شده و کل حوزه ‌را زهکشی می‌کند.

کلیه جریانهای سطحی و زیرزمینی منطقه سرانجام توسط این رودخانه جمع‌آوری و به کویر هدایت می‌شود.

مسیر رودخانه ‌جوین به جز در مواقع پر آبی، در سایر مواقع سال خشک و آب آن شور است.

رودخانه‌ مشکان: میانگین حجم جریان سالانه آن 27 میلیون متر مکعب گزارش شده است.

حداکثر و حداقل هدایت الکتریکی آب آن به ترتیب 7175 و 850 میکروموس بر سانتیمتر گزارش شده است و در کشاورزی استفاده می‌شود.

رودخانه کمایستان: وسعت حوزه‌ آبریز این رودخانه 93 کیلومتر مربع و میانگین حجم جریان سالیانه‌ آن 22 میلیون متر مکعب گزارش شده است.

آب این رودخانه شیرین و برای شرب و کشاورزی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

رودخانه‌ قوه سو: این رودخانه از ارتفاعات قوچ خوار و دست صفی آباد واقع در جنوب شرق حوضه آبریز دشت اسفراین آغاز شده و از جنوب شرق در جهت شمال غرب جریان می‌یابد.

کلیه جریانهای سطحی و زیرزمینی حوزه توسط این رودخانه زهکشی شده و از طریق کال ابریشم به کویر خاورتوان و کویر مرکزی می‌ریزد.

کال گرماب: از دامنه‌ ارتفاعات شاه جهان، کوههای قوزی و کلارد شروع شده و پس از مشروب کردن روستاهای مسیر، به دشت صفی آباد می‌ریزد.

وسعت حوزه این کال تا ورد به دشت 270 کیلومتر مربع محاسبه شده است.

رودخانه سرخاب: کلیه جریانهای سطحی و زیرزمینی دشت صفی آباد را زهکشی کره و پس از عبور از دهنه‌اجاق وارد دشت اسفراین می‌شود.

سیلاب این رودخانه سرانجام وارد رودخانه‌قره سو می‌گردد.

کال ولایت: از ارتفاعات شاه جهان در شرق منطقه شروع و از جنوب به شمال غرب، به موازات رودخانه سرخ آب کشیده می‌شود.

جریان دائم این رودخانه به مصارف شرب و کشاورزی روستاهای مسیر می‌رسد.

سرشاخه‌های این کال که جریانی دائمی‌دارند عبارتند از: کال فرق، کال شیون، کال نهاجرود و کال آروین.

در ضمن سه رودخانه‌ بیدواز، رویین و سنخواست از دیگر منابع تامین کننده آبهای سطحی این دشت به شمار می‌روند.

(6) جدول شماره 3-2: مشخصات دشتها و منابع آب آنها 1- فراوانی نسبت به کل تخلیه در استان 2- بر حسب میلیون متر مکعب در سال 4-2- زمین‌شناسی: کهن‌ترین رخساره در نقشه زمین‌شناسی چهار گوشه 250000: 1 سبزوار به پرکامبرین با گسترش بسیار محدود تعلق دارد که سازند کهر نامیده می‌شود.

عمده گسلهای ناحیه اغلب روندی شمال غربی- جنوب شرقی دارند و بخش شرقی گسل میامی‌در ناحیه غربی منطقه واقع شده است.

نهشته‌های دوران اول (پالئوزوییک): گسترش کمی‌در منطقه دارد و از دو سازند سیب‌زار و بهرام تشکیل شده است و شامل دولومیت‌های تیره رنگ و آهکهای تیره رنگ می‌شود که شمال غرب منطقه رخنمون دارند.

نهشته‌های دوران دوم (مزوزوییک): شامل پنج واحد مجزا است (1) تریاس فوقانی – ژوراسیک تحتانی (2) ژوراسیک میانی (3) ژوراسیک فوقانی (4) کرتاسه تحتانی (5) کرتاسه فوقانی که شامل شیل، ماسه سنگ، کنگلومرا، سیلت و سیلتهای رسی، مارن، آهک آرژیلیتی و آهکهای خاکستری رنگ تا سبز خاکستری می‌شوند و در شمال و شمال شرق منطقه گسترش دارند.

نهشته‌های دوران سوم و عهد حاضر عبارتند از: 1- ائوسن: گسترش بسیار زیادی در منطقه دارد و از رخساره‌های آندزیتی، توف ولاپیلی توف، شیل، کنگلومرای قرمز و سنگ آهک تخریبی ماسه دارد و مارن تشکیل گردیده است و در کوههای جغتای و امتداد آنها به طرف شرق (کوه برج روکی) و همچنین در ارتفاعات شمال شرق منطقه رخنمون دارند.

2- الیگوسن: شامل دو واحد سنگی یکی کنگلومرا با سخت شدگی خوب به رنگ قرمز تیره و دومی‌تناوب ماسه سنگ، کنگلومرا و مارن به رنگ قرمز است که روند عمومی‌این دو واحد شمال‌ غرب- جنوب شرق است.

3- میوسن: شمال مارن و مارنهای گچ‌دار به همراه میان لایه‌های سیت و مایه سنگ به رنگ قرمز است که در دامنه شمالی رشته کوه اسفراین و دامنه‌ شمالی و جنوبی رشته کوه جغتای دیده می‌شود.

4- پلیوسن: شامل کنگلومرا است و عناصر ترکیب کننده آن شامل قلوه سنگهای الیگومیوسن، ماسه‌های خاکستری، سنگهای آتشفشانی ائوسن و آهکهای تیره رنگ دوران اول و دوم هستند.

این رخساره در شیب‌های شمالی و جنوبی کوه جغتای و اطراف روستای دهنه اجاق مشاهده می‌شوند.

5- پلیوکواترنر: کنگلومراهای با شیب کم را شامل می‌شود.

رسوبات عهد حاضر (کوآترنری): شامل پادگانه‌های آبرفتی قدیم و جدید و مخروط افکنه‌ها و کفه‌های رسی و تپه های ماسه‌ای و آبرفتهای عهد حاضر است و در منطقه گسترش فراوانی دارد و به نحو عمده اراضی دشتی و کم ارتفاع منطقه را در قسمت های جنوب، جنوب شرقی، جنوبی غربی، مرکز و شمال شامل می‌شود.

5-2- منابع اراضی و خاک: 1-5-2- منابع اراضی حدود نیمی‌از مساحت محدوده اجرای طرح را کوهها و تپه‌ها فرا گرفته‌اند و اجرای اصلی این ارتفاعات از سنگهای آهکی تشکیل شده و معمولاً خاکی خیلی کم عمق تا نیمه عمیق دارند بقیه اراضی از خاک نیمه عمیق تا عمیق با بافت سبک تا خیلی سنگین تشکیل شده‌اند که در برخی واحدها محدودیت شوری دارند.

بر اساس نقشه‌های ارزیابی منابع و مقابیت اراضی در مجموعه 9 تیپ اصلی اراضی و یک تیپ متفرقه در منطقه مورد مطالعه تشخیص داده شده‌اند که هر یک از تیپ‌ها شامل یک و یا چند واحد (در مجموعه 23 واحد) اراضی به شرح ذیل هستند.

1-5-2- تیپ کوهستان‌ها: شامل دو نوع واحد اراضی است.

واحد اراضی (1.2) کوههای بسیار مرتفع با قلل کشیده متشکل از سنگهای آتشفشانی و در بعضی قسمتها مخلوط با کنگلومرای متحجر و اکثر بدون پوشش خاکی که در دامنه‌ها خاکهای بسیار کم عمق سنگریزه‌دار دارد.

واحد اراضی (1.3) کوههای نسبتاً مرتفع با قلل مدور، متشکل از سنگهای آهکی و سلیتی و در بعضی قستها مارنی و کنگلومرای نسبتاً متحجر با رخنمونهای سنگی زیاد، خاکهای خیلی کم عمق و غیریکنواخت در دامنه‌ها و قسمتهای میانی .

تیپ‌های عمده گیاهی که در این اراضی دیده می‌شوند عبارتند از: Artemisia- Astragalus, Astragalus- Cousinia, Astragalus- Acantholimon- Agropyron Astragalus- Centaurea- Artemisia 2-5-2- تیپ تپه‌ها: متشکل از چهار نوع واحد اراضی است.

واحد اراضی (3) فلاتها و تراسهای فوقانی با پستی و بلندی متوسط تا زیاد و با پوشش خاکی کم عمق تا نیمه عمیق سنگریزه‌دار.

واحد اراضی (3.2) فلاتها و تراسهای فوقانی با پستی و بلندی کم تا متوسط و خاکهای نیمه عمیق سنگیریزه‌دار توأم با مواد آهکی در طبقات زیرین دارند.

واحد اراضی (3.3) فلاتها با پستی و بلندی و فرسایش کم تا متوسط روی مواد گچی و سنگریزه‌دار و خاکهای نیمه عمیق تا عمیق با بافت متوسط تا سنگین همراه با تجمع مواد آهکی در لایه‌های زیرین.

تیپ های گیاهی Artemisia و Atremisia- Cousinia در این اراضی دیده می‌شوند.

4-5-2- تیپ دشتهای دامنه‌ای: از سه نوع واحد اراضی تشکیل شده‌اند.

واحد اراضی (4.1) دشتهای دامنه‌ای با پستی و بلندی کم و شیب ملایم، خاک نیمه عمیق تا عمیق همراه با کمی‌سنگریزه و بافت سبک تا متوسط عموماً فاقد تکامل دارند.

واحد اراضی (4.2) دشت دامنه‌ای با شیب ملایم و بدون پستی و بلندی و فرسایش، خاکهای عمیق باغ بافت سنگین تا خیلی سنگین، همراه با تجمع آهک دارند.

واحد اراضی (4.3) دشت دامنه‌ای مسطح با شوری متوسط تا زیاد و خاکهای عمیق با بافت سنگین همراه با کریستالهای گچ در طبقات تحتانی.

تیپ گیاهی Launaea- peganum در این گونه اراضی دیده می‌شود.

5-5-4- تیپ دشتهای رودخانه‌ای: شامل دو نوع واحد اراضی است واحدهای اراضی (.2) و (5.3) که با داشتن خاک عمیق و مسطح به صورت اراضی کشاورزی مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرند.

6-5-2- تیپ اراضی پست: شامل یک نوع واحد اراضی است 6.1)).

این اراضی مسطح و پست تا کمی‌مقعر با خاک عمیق و بافت سنگین تا بسیار سنگین هستند و شوری و قلیاییت زیادی دارند تیپ گیاهی Salsola در این اراضی دیده می‌شود.

7-5-2- تیپ دشتهای سیلابی: دارای یک نوع واحد اراضی است.

(7.3) این اراضی تعداد بسیار زیادی آبراهه کم عمق موازی و خاک عمیق با بافت سنگین و شوری و قلیاییت زیاد دارند.

تیپ گیاهی این گونه اراضی Seiditzia- Salsola است.

8-5-2 تیپ واریزه‌های بادبرنی شکل سنگریزه‌دار: از نوع دو نوع واحد اراضی تشکیل شده‌اند: واحد اراضی (1-8) وایزه های بادبزنی شکل سنگریزه دار بالایی با شیب متوسط و سنگریزه بسیار زیاد و خاک کم عمق با بافت متوسط تار سبک روی تجمع سنگ و سنگریزه و سنگریزه آهکدار واحد اراضی (8.2) واریزه‌های بادبرنی شکل سنگریزه دار پایینی با شیب کم و خاک نیمه عمیق تا عمیق سنگریزه‌دار و بافت سبک روی تجمع سنگ و سنگیزه و مواد آهکی.

دو تیپ گیاهی Salsola- peganum , Launaea- peganum روی این‌گونه اراضی مستقر هستند.

9-5-2- تیپ آبرفتهای بادبرنی شکل سنگریزه‌دار: شامل دو نوع واحد اراضی است و در کل اراضی کشاورزی هستند (واحدهای اراضی 9.2 , 9.1).

10-5-2- تیپ اراضی متفرقه: از سه نوع واحد اراضی مختلف تشکیل شده‌اند.

واحد اراضی (x,1) تپه‌های شنی تثبیت شده، با خاکهای عمیق شنی.

واحد اراضی (x,2) تپه های سنی متحرک کم ارتفاع با خاکهای عمیق (لومی‌سند – سندی لوم) تیپ گیاهی Haloxylon- Astragalus در این گونه اراضی دیده می‌شود.

واحد اراضی (R.W) بسترهای رودخانه‌ای.

توزیع تیپ‌های ارضای منطقه سبزوار در نمودار شماره 7 ترسیم گردیده است نقشه ارزیابی منابع و قابلیت اراضی منطقه سبزوار در مقیاس 000/500 : 1 با شمار (7) ضمیمه گزارش است.

ب- خاک به طور کلی گروههای بزرگ خاک که بر اساس روش (FAO) تعیین و مشخص شده‌اند همچنین تیپ و واحدهای اراضی شناخته شده و در منطقه طرح به شرح جدول شماره 7 ذکر شده‌اند.

جدول شماره 4-2: مشخصات خاک‌ها و منابع اراضی منطقه سبزوار 6-2- کشاورزی حدود 734597 هکتار از اراضی منطقه، برابر با 20/49 درصد کل اراضی، به کشت نباتات مختلف زراعی، باغات مثمر و غیرمثمر اختصاص یافته است که بر دو روش آبی و دیم کشت می‌گردند.

در بخش شمال‌شرقی منطقه مورد مطالعه به دلیل وجود بارندگی کافی و خاک نسبتاً مناسب، دیمکاری رواج زیاد دارد و از جمله گیاهان که در این ناحیه کشت می‌گردند می‌توان به گندم، نخود، یونجه بادام و انگور اشاره کرد.

اراضی آبی این ناحیه که به طور عمده در عمق دره‌ها و حاشیه‌ رودخانه‌ها به طور محدودی رواج دارد زیر کشت سیب‌زمینی، لوبیا یونجه و گردوست.

در دشت جوین که یکی از دشتهای مهم منطقه است به علت وجود اراضی مسطح و امکانات تهیه‌ آب، زراعت آبی مرسوم است.

منابع تأمین آب آبیاری این دست چاهها، قنوات و چشمه سارها هستند و به دلیل وجود کارخانه قند، چغندر کاری در این دشت رواج بسیار دارد و در کنار آن نباتانی نظیر گندم، جو و یونجه نیز کشت می‌شود.

در اراضی دیم این ناحیه که در دشت‌های دامنه‌ای وجود دارند جالیزکاری به صورت دیم رواج داد.

یکی دیگر از قطب‌های کشاورزی منطقه دشت سبزوار است که به طور عمده کشت آبی در آن رواج دارد.

چون آب این دشت در بیشتر مناطق از درجات مختلف شوری برخوردار بوده و نیز خاک آن محدودیت‌هایی دارد بنابراین کشاورزان این ناحیه بیشتر محصولاتی نظیر چغندر، پنبه، گندم و جو کشت می‌کنند که مقاومت بیشتری در برابر شوری دارند و البته در برخی قسمت‌ها زیره‌سبز نیز کشت می‌گردد.

در اطراف روستاهای خسرو گرد و استیر همچنین به طرف دوارزن باغات انار به چشم می‌خورد.

در دره‌های کوه برج روکی و در دامنه‌های شمالی آن در اطراف روستاهای عنبرستان و کاسک، انگور و بادام دیم کشت می‌شوند.