مقدمه:
از هنر این دوره اطلاعات زیادی در دست نیست و آثار مکشوفه به دلیل در دسترس نبودن معیارهای معتبر تاریخ گذاری، کمتر راهگشا هستند با این حال اندک آثار موجود، حاکی از رهایی تدریجی هنر این دوره از تاثیر هنرهای یونانی و رومی است. در دوره ی اشکانیان هنر ایران تا حدودی ملهم و متاثیر از سنتهای پیشین خود بود. با این حال این هنر کاملا ایرانی به شمار می رفت و اگرچه از نظر تکنیک و موضوع تا حدی دچار انحطاط شده بود ولی صبغه ی ملی خود را حفظ کرده بود. هنرمندان این عهد به اقتضای زمان، کم کم آثار هنر، یونانی را که محصول حکومت اسکندر و جانشینان او بود ازخاطره‌ها زدودند وهنری نو وایرانی به وجود آوردند. از جلوه‌های مهم هنری این عهد، هنر گچبری را می توان نام برد که رواج بسیاری داشت و نقوش آن تلفیقی از سبک یونانی و هخامنشی است. بهترین آثار هنری گچبری این عهد بر روی دیوارهای مکشوف در آشور، اوروک (در عراق) و کوچه خواجه (در سیستان) یافت شده است. رونق هنر گچبری بیشتر به سبب وفور گچ معدنی و سهولت کار با آن بوده که رغبت بیشتری در استفاده از این روش تزئینی را سبب می گشته است. در آن روزگار ملاط گچ به سهولت بر دیوار کشیده می شد و به سرعت خود را
می گرفت و سفت می شود لذا هنرمندان اشکانی به سرعت و سهولت می توانستند سطح وسیعی را با نقش و نگاره های زنجیره ای بپوشانند. رواج این نوع نقوش تکرار شونده را برخی مرتبط بانقوش مشابهی می‌دانند که درباقته‌های ایلیاتی پارتیان چادر نشین مشاهده می شود.
در دوره اشکانی صنایع دستی نیز ترقی کرد و این خود عامل مهمی در تجارت و بازرگانی با بنادر سوریه و فینیقیه بود. یکی از عمده ترین کالاهای صادراتی زمان اشکانیان، بافته های پارچه ای بود که به نقش ها و تصاویر مقتبس از نقوش اساطیر ایرانی و یونانی مزین بود. برخی از این پارچه ها نیز با پولک های نقره و نخهای زری و نقوش زرین تزئین می شد.
امپراتوری اشکانی
دوره کوتاه مدت حکومت یونانی ها بر ایران
بامرگ نابهنگام اسکندر مقدونی،نزاع سختی میان سرداران جاه‌طلب اوبرسر جانشینی او درگرفت. عاقبت پس از چند سال زد و خورد، امپراتوری وسیعی که اسکندر طی سالها جنگ و خونریزی به دست آورده بود، از هم پاشید و یونان به چند کشور کوچک تقسیم شد.
در این میان سرداری به نام سلوکوس با تصرف ایران، پادشاهی مستقلی به وجود آورد که به نام خود و، دولت سلوکی نام گرفت. سلوکوس سپس در نبرد با سرداران دیگر موفق شد سوریه و قلمرو وسیعی از آسیای صغیر (ترکیه کنونی) را ضمیمه خاک کشور خود کند.
سکه یونانی با نقش اسکندر مقدونی؛ (تصویر پشت سکه: الهه اتنا با لباس رزم روی چهارپایه ای نشسته و فرشته پیروزی را در دست دارد.) پشت سکه نیز به خط یونانی نوشته شده است: باسیلیوس الکساندروی (یعنی: اسکندر بزرگ).
سکه سلوکی با نقش سلوکوس اول (تصویر پشت سکه: پادشاه در حال دریافت تاج از الهه پیروزی)؛ محل ضرب سکه: شوش
سلوکیان که به خاطر وسیع بودن قلمرو کشورهای تصرف شده و نیز نداشتن پایگاه مردمی، ادامه حکومت خود رادشوار می دیدند، سعی کردند با احداث شهرها و مهاجر نشینهای جدید، آداب ورسوم یونانی را دراین سرزمینهای اشاعه دهند و با فعالیتهای فرهنگی، مردم را با خود همراه سازند.
از مهمترین شهرهای سلوکی می توان به سلوکیه و انطاکیه اشاره کرد که اولی به دستور سلوکوس اول، برکنار رود دجله و دومی به دستور آنتیوخوس اول (پس و جانشین سلوکوس) در شمال سوریه احداث شد. در ایران نیز شهرهای بسیاری با نام های یونانی ساخته شد. یکی از این شهرها که در نزدیکی نهاوند امروزی قرار داشت، به افتخار خواهر آنتیوخوس سوم، لائودیکیه نامیده شد. احداث این شهرها که با ایجاد پایگاه های نظامی نیز همراه بود، برای مقابله با شورش های محلی و ضد سلوکی بسیار مفید بود. با اینکه اداره این شهرها به شهربانان محلی سپرده شده بود، پادشاه بر تمامی امور نظارت کامل داشت و نمایندگان او هر از چندگاهی به صورت یک اردوی متحرک نظامی،برای سرکشی به شهرهای مختلف سفر می کردند.
سکه سلوکی با نقش آنتیوخوس اول (تصویر پشت سکه: خدای آپولو، با کمانی در دست، روی سنگ معبد دلفی نشسته است) پشت سکه به خط یونانی نوشته شده است: باسیلیوس آنتیوخوس (یعنی: آنتیوخوس بزرگ)؛ محل ضرب سکه: سلوکیه.
سکه ای با نقش باگداتس (شهربان ساتراپ خودمختار پارس در دوره سلوکی ها)
پشت سکه، تصویر حاکم در حال نیایش در برابر معبد زرتشتی و نیز پرچمی شبیه پرچم هخامنشی ها دیده می شود.
اما با درگیری هایی که جانشین بعد از سلوکوس در آسیای صغیر پیدا کردند، نظارت و سرکشی آنها به ولایات شرقی کاهش یافت و همین عامل باعث برو شورش هایی در نواحی مختلف ایران شد.
در این دوران که اعتراض مردم علیه دولت بیگانه سلوکی شدت گرفته بود، یکی از سرکردگان قوم ایرانی پارت به نام اشک (ارشک) علیه دولت سلوکی قیام کرد و سلسلسه جدیدی به نام اشکانی (پارتی) را در شرق ایران تاسیس کرد. جانشین اشک، طی جنگهای بسیار، موفق شدند اشغالگران یونانی را به سوی مرزهای غربی عقب برانند. عاقبت در سال 129 پیش از میلاد و با شکست آنتیوخوس هفتم از فرهاد دوم اشکانی، دوران حکومت 70 ساله سلوکی ها بر ایران خاتمه یافت و مدت کوتاهی بعد، امپراتوری در حال انحطاط آنها به دست دولت توسعه طلب روم منقرض شد.
معبد آناهیتا با ستون هایی به سبک دوریک یونانی در کنگاور: از معدود آثار دوره سلوکی[1]- اشکانی در ایران
اشک اول، بنیانگذار امپراتوری اشکانی
اشک اول یکی از بزرگان خاندان اپارتی[2] بود که توانست با متحد کردن سران قبایل دیگر علیه متجاوزان یونانی قیام کند. وی و در سال 250 پیش از میلاد، سلسله پارت را در شمال شرقی ایران تاسیس کرد. پس از اشک، برادرش تیر داد که به احترام بردارش خود را اشک دوم می نامید، از درگیری های داخلی سلوکیان استفاده کرد و بخش های مهمی از ایران از جمله خراسان، گرگان و سمنان را از دست سلوکی ها آزاد کرد و چندی بعد پایتخت سلسله اشکانی را از شهر نیسا[3] به شهر صد دروازه (در نزدیکی دامغان امروزی) منتقل کرد. اردوان اول (اشک سوم) که پس از تیرداد به پادشاهی رسید، ازگرفتاری آنتیوخوس سوم درآسیای صغیر استفاده کردو شهرهای ری و اکباتان (همدان فعلی) را نیز تصرف کرد؛ اما چندی بعد پادشاه سلوکی با لشکر بزرگی به ایران بازگشت و علاوه بر شهرهای از دست رفته، پایتخت اشکانیان را نیز تصرف کرد.آنتیوخوس سپس به گرگان حمله کرد اما درآنجا با مقاومت شدید سواره نظام اشکانی مواجه شد. دوران پادشاهی فریاپت و فرهاد اول تقریبا بدون درگیری با سلوکیان گذشت تا اینکه مهرداد اول (اشک ششم) موفق شد طی نبردهای طولانی، شهرهای مهمی چون آذربایجان، فارس، خوزستان، سلوکیه و بابل را فتح کند. مهرداد اول که از باتدبیرترین پادشاهان اشکانی بود، برای اداره بهتر امور مملکت، تشکیلات دولتی و کشوری جدیدی برقرار کرد.
سکه اشکانی با تصویر اشک اول؛[4] قدمت: سال 240 پیش از میلاد؛ محل ضرب سکه: شهر نیس
سکه اشکانی با نقش مهرداد دوم (اشک نهم)- قدمت: سال 80 پیش از میلاد؛ محل ضرب سکه: شهر سلوکیه
یکی از اقدامات مهم او تشکیل یک مجلس مشورتی از شاهزادگان و خانواده سلطنتی و مجلس دیگری متشکل از اشراف و روحانیون بود. طبق آنچه در منابع تاریخی آمده است، هرگاه این دو مجلس با هم برقرار می شد، مهستان نام می گرفت. وظیفه مجلس مهستان، انتخاب پادشاه یا خلع او از مقام سلطنت بود. با مرگ مهرداد اول، پسرش فرهاد دوم (اشک هفتم) بر تخت سلطنت نشست. او طی نبرد بزرگی با سلوکی ها، بر آنان پیروز شد وبا کشتن آنتیوخوس هفتم، سلوکی ها را برای همیشه از ایران فراری داد. پس از فرهاد نیز مهرداد دوم (اشک نهم) به پادشاهی رسید. در نخستین سالهای حکومت این پادشاه، قبایل وحشی از شرق به ایران حمله کردند. مهرداد پس از شکست دادن آنها، به هند و ارمنستان لشکر کشید و آن سرزمین ها را نیز ضمیمه خاک ایران کرد.
[1] - از دیگر آثار دوره سلوکی می توان به مجسمه هرکول بر دامنه کوه بیستون کرمانشاه اشاره کرد.
[2] - قوم اپارتی یا پارت یکی از سه قوم بزرگ آریایی بودند که هم زمان با ورد مادها و پارس ها از مرزهای شرقی وارد ایران شده بودند.
[3] - خرابه های این شهر باستانی اشکانیان در نزدیکی عشق آباد، پایتخت کشور ترکمنستان قرار دارد.
[4] - در قرن سوم پیش از میلاد که فرهنگ هلنی- یونانی در سراسر ایران رواج یافته بود، سکه های اشکانی نیز به خط و تاریخ سلوکیان ضرب می شد. روی بیشتر سکه ها، صورت پادشاه و پشت آن، تصویر نشسته ای از او (درحالی که کمان کشیده ای در دست داشت)، نقش می بست. نفوذ فرهنگ یونانی در اوایل این دوره تا آنجا پیش رفته بود که روی سکه های اشکانی جمله «باسیلیوس مگالوی آرساکوی فیل هلنوس» (به معنی: «پادشاه بزرگ اشکانی، دوستدار یونان») ضرب می شد؛ اما از اواخر قرن اول پس از میلاد که سلوکیان به طور کامل از ایران اخراج شده بودند، بیشتر سکه ها به زبان پهلوی اشکانی و خط آرامی ضرب می شدند.