تحقیق دوران رضاشاه، پیامد های انقلاب مشروطه

نگاه دوگانه به رضاشاه در دوران حکومت وی:

بعد منفی: مستبد، ثروت اندوز، وابسته به انگلستان، عوام

بعد مثبت: انجام اصلاحات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی که مد نظر مشروطه خواهان بود.

نتایج مثبت انقلاب مشروطه (آنچه مد نظر انقلابیون بود) در دوران رضاشاه ظاهر شد و در بعد سیاسی نیز، انقلاب مشروطه شکست.

رضاشاه در حالی که طبقه متوسط سنتی را بشدت از خود متنفر ساخت، در میان طبقه متوسط جدید نیز احساسات و گرایش های بی ثبات و متغیری بوجود آورد. نسل جوان طبقه روشنفکر، مخالف منفعل رضاشاه بود، در حالی که نسل قدیم این طبقه، نخست پشتیبان او بود، ولی بعدها از این کار دست کسید. این مبارزان کهنه کار جنگ داخلی که در دوران نابسامانی داخلی نتوانسته بودند توده ها را بسیج کنند، نخست از ایجاد نظام جدید S به ویژه آرام کردن قبایل، عرفی سازی و تمرکز قدرت دولتی- پشتیبانی کردند. ولی در دهه 1310 که شاه قرارداد ناخوشایند نفت را امضا کرد، حرص و طمع وی برای جمع آوری ثروت شخصی بیشتر شد، با افزایش هزینه های ارتش تورم گسترده ای بوجود آورد، و با منع فعالیت همه احزاب سیاسی از جمله احزاب از جمله احزاب اصلاح طلبان، قدرت سیاسی را منحصرا در دست گرفت. (آبراهامیان، 1377 : 190)

کسروی نیز در مقالاتی که در 1321 متنشر کرد، ایستار و دیدگاه متغیر نسل معاصر خود را نسبت به رضاشاه بیان میLکند. وی اقدامات شاه را در تمرکز دولت لغو القاب اشرافی، اجرای نظام سربازگیری، تضعیف قدرت های فئودال، تلاش برای همگون ساختن جمعیت، تاسیس مدارس، شهرها و صنایع جدید بسیار ارج می نهد. ولی او را به دلیل پایمال ساختن قانون اساسی مشروطه، ترجیح ارتش بر نهادهای دولتی، گردآوری ثروت شخصی، غارت اموال مردم، کشتار روشنفکران مترقی، افزودن بر شکاف میان داراها و ندارها سرزنش میLکند. (آبراهامیان، 1377: 191) کسروی می گوید: «روشنفکران جوان ما (آنها که دوره رضاشاه را درک نکرده اند) به آسانی قادر به فهم دوره پادشاهی رضاشاه نبوده و بنابر این شاید نتوانند در این باره داوری کنند، بلی آنها نمی توانند، چون جوانتر از آن هستند که اوضاع پرآشوب و هرج و مرجی را که منجر به ظهور مستبدی چون رضاشاه شد را به یاد آورند». (آبرهامیان، 1377: 192)

؏ اقدامات مثبت رضاشاه

رضاخان، پس از تحکیم قدرت، «برنامه بلندپروازانه اصلاحات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی» را آغاز کرد. وی بیشتر نوآوری هایی را که در سده گذشته مصلحانی چون عباس میرزا، امییرکبیر، سپهسالار، ملکم خان و دموکرات های انقلاب مشروطه پیشنهاد کرده بودند، ولی کاملا عملی نشده بود، به انجام رسانید و تا سال 1320، نظام اجتماعی جدیدی بنیاد نهاد. (آبراهامیان، 1377: 169) هدف درازمدت و یایجاد جامعه ای شبه غربی بود (یا به هر ترتیب، جامعه ای که مطابق برداشت او از غرب باشد) و ابزارهایش برای رسیدن به ای هدف، غیردینی ساختن جامعه، مبارزه با قبیله گرایی، ملی گرایی، توسعه آموزشی، و سرمایه داری دولتی بود. (آبراهامیان، 1377: 174)

اقدامات مثبت رضاشاه از نظر آنان عبارت بود از (آبراهامیان، 1377):

- تمرکز دولت و ایجاد بوروکراسی نوین دولتی با حدود 90 هزار کارمند، نظام تقسیمات کشوری و دسترسی دولت مرکزی به استان ها، شهرها و حتی برخی روستاهای بزرگ

- ایجاد ارتش مدرن: افزایش بودجه دفاعی، خرید تجهیزات مدرن، افزایش سربازان از طریق خدمت نظام وظیفه اجباری، بهبود وضعیت اقتصادی و وجهه اجتماعی افسران

- تلاش برای کنترل قبایل از طریق: توسعه پاسگاه ها در آن نواحی، خلع سلاح قبایل، به سربازی فرستادن جوانان قبایل، تضعیف خوانین، محدود کردن کوچ های سالیانه و تخت قاپو کردن عشایر.

- لغو القاب اشرافی مانند الدوله، السلطنه، الممالک

- اجبار همه شهروندان و اتباع ایرانی به گرفتن شناسنامه و تغییر نام خانوادگی

- جایگزینی تقویم هجری شمسی بجای هجری قمری

- تضعیف قدرت های فئودال

- تلاش برای تبدیل امپراتوری چندقومی به دولتی واحد با مردمی واحد و یک قوم، یک زبان، و یک قدرت سیاسی: تعطیل کردن مدارس و انتشاراتی های متعلق به جمعیت غیرفارس.

- تلاش برای پیرایش زبان از واژه های بیگانه (عمدتا عربی ترکی) و ورود لغات فارسی بجای آنها، مانند جایگزینی عناوین درجه های فارسی بجای ترکی و غربی.

- ممنوعیت پوشیدن لباس های سنتی، اجبار به پوشیدن لباس های مدل غربی و کلاه پهلوی (بعدا، کلاه بین المللی، کلاه نمدی لبه دار اروپایی، برای مقابله با سجده نمازگزاران) برای تمام مردان (بجز روحانیون رسمی

- حذف عناوین افتخاری قدیمی مانند: میرزا، خان، بیگ، امیر، شیخ و سردار

- افزایش آگاهی عمومی با استفاده از روزنامه، مجله، کتاب، اعلامیه و برنامه های رادیویی.

- تغییر نظام قدیمی اداره محلات و حذف کلانترها و کدخدایان

- تغییر نام برخی مکان ها، مانند عربستان به خوزستان، استرآباد به گرگان، بندر انزلی به پهلوی، علی آباد به شاهی، سلطانیه به اراک و محمره به خرمشهر

- تغییر نام ایران از پرسیا، که هم با فساد گذشته قاجار هم معنا بود و هم تنها به استان فارس اطلاق می شد.

- اقدام برای بهبود وضعیت زنان:

- تاسیس مدارس

- تاسیس صنایع جدید

- راهسازی و راه آهن سراسری

؏ اقدامات منفی رضا شاه:

- استبداد و حذف مخالفان سیاسی: خودکشی وزیر عدلیه (داور) به این بهانه که پیش بینی می کرد به بهانه ای رسوا یا کشته شود؛ برکناری تقی زاده از سفارت ایران در لندن؛ بازنشستگی سلیمان میرزا اسکندری از استانداری کرمان در 1306؛ قتل فرخی یزدی؛ تدین که نقش برجسته ای در جمهوری خواهی و انتقال سلطنت داشت، وقتی مساله بودجه اندک وزارت آموزش و پرورش و بودجه زیاد وزارت جنگ را مطرح کرد، از کابینه اخراج شد و به زندان افتاد؛ علی دشتی که روزنامه شفق سرخ وی از 1301 در خدمت رضاشاه بود، از مصونیت پارلمانی محروم و در یک آسایشگاه دولتی نگهداری شد؛ کسروی بلافاصله پس از صدور حکم به نفع گروهی از زمینداران کوچک که شاه خلع ید کرده بود، از مقام قضاوت برکنار شد. (آبراهامیان، 1377: 191)

- حذف مجلس مستقل: در مجالس ششم تا سیزدهم، شخص رضاشاه نتایج انتخابات و ترکیب هر مجلس را تعیین می کرد. این مجلس، مجلسی تشریفاتی بود که هر چه شاه می خواست، تصویب می کرد. سفیر انگلیس د رایران در 1305 (که هنوز ابتدای دیکتاتوری رضاشاه بود) گزارش دادکه «هنگامی که شاه طرح یا لایحه ای را مد نظر دارد، تصویب می شود. زمانی که مخالف است، رد می شود و هنگامی که بی اعتنا است، بحث های فراوانی (در باره لایحه یا طرح مورد نظر) صورت می گیرد. (آبراهامیان، 1377: 172)

- تعطیلی روزنامه های مستقل و احزاب سیاسی، سلب مصونیت پارلمانی نمایندگان،

- پایمال ساختن قانون اساسی مشروطه

- ترجیح ارتش بر نهادهای دولتی

- گردآوری ثروت شخصی: رضاشاه که در زمان ورد به تهران ثروت اندکی داشت، در انتهای سلطنت خود به ثروتمندترین فرد ایران تبدیل شد. وی با علاقه شدیدی که به زمینداری داشت، در 1320، سرمایه ای در حدود سه ملیون پوند و بیش از یک میلیون هکتار زمین به ارث گذاشت. (آبراهامیین، 1377: 171) وی زمین های زمینداران را به بهانه توطئه آنها علیه دولت، بی توجهی آنها به منافع ملی و.. مصادره می کرد. دکتر مصدق در محاکمات خود می گوید: «این پادشاه قبل از اینکه سر کار بیاید دیناری نداشت و وقتی که از مملکت رفت، غیر از پول هایی که در بانک لندن ودیعه گذارده بود، پنجاه و هت میلیون تومان پول به دست شاه فعلی داد. این پادشاه ابقا به جان و مال کسی نکرد و پنج هزار و ششصد رقبه از املاک مردم را بدون آنکه کسی اعلان ثبت آن را در جراید ببیند، بر طبق اوراق رسمی ثبت اسناد به ملکیت خود درآورد.» (کتاب مصدق در محکمه نظامی، نوشته جلیل بزرگمهر، جلد دوم، ص 690؛ به نقل از امیرخسروی، 1375: 584)

- غارت اموال مردم

- کشتار روشنفکران مترقی

- افزودن بر شکاف میان داراها و ندارها

- قزاق دست آموز تزارها که توسط انگلستان به قدرت رسیده بود

- درگیر با نیروهای سنتی و تقویت کننده طبقات زمیندار

؏ رویکرد دوگانه رضاشاه در حوزه دینی

در حوزه دینی نیز رضاشاه برخورد (ظاهرا) دوگانه ای داشت:

- محدود کردن روحانیون

- کشف حجاب

دوره شانزده ساله پهلوی اول را می توان دوره خصومت با فرهنگ و نهادهای اسلامی قلمداد کرد. (الگار، 1381: 115)

دوره اول:

در این دوره رهبران مذهبی، در مسیر صعود رضاخان به سلطنت، مانع مهمی بوجود نیاوردند. بخشی از این موضع رهبران مذهبی، به دلیل سرخوردگی آنها از مشروطیت، و بخشی دیگر به اقدامات و حرکت های فریبکارانه رضاشاه و ابراز تمایل محسوس وی به مراسم مذهبی قبل از استحکام پایه های قدرتش مربوط می شود. اما مهمتر از آنها حوادثی بود که در عراق اتفاق افتاد و مانع موضعگیری قاطع علما در مقابل رضاشاه شد. (الگار، 1381: 116