دانلود تحقیق جمعیت شناسی

تعاریف و کلیات جمعیت شناسی در طول هزاران سال گذشته ، کره زمین مسکن مردمانی بوده که از سرنوشت آنان ، از تعداد و نحوه زندگیشان اطلاع دقیق نداریم .

طبق شواهد تاریخی و برآوردهای آماری ، از ده هزار سال قبل از میلاد تاکنون ، جمعیت جهان با سرعت در حال افزایش بوده است و از رقم احتمالی حدود ده میلیون نفر به رقم بیش از 6 میلیارد نفر کنونی رسیده و حالت انفجاری به خود گرفته .

این افزایش انفجاری باعث بروز مسایل ، مشکلات و کمبودهای زیادی گردیده و همه دست اندرکاران ، محققان و دانشمندان با شگفتی و نگرانی واداشته است .

آنان در این رهگذر ، به ضرورت شناخت و مطالعه همه جانبه جمعیت پی برده و در چگونگی برخورد با این پدیده ، عقاید و نظریاتی ابراز داشته اند که با توجه به اهمیت موضوع ، در این فصل هر چند مختصر ، به ذکر کلیاتی در این مهم ، یعنی جمعیت شناسی و مطالعات جمعیتی می پردازیم : تعریف جمعیت جمعیت به مجموعه ای از انسانها گفته می شود که در سرزمین معینی سکونت مداوم دارند و در طول زمان بر حسب ویژگیهایی نظیر سن ، جنس ، وضع فعالیت ، وضع ازدواج و …..

ترکیب ویژه ای یافته اند .

به بیان دیگر ، تجمعی از افراد انسانی که در یک منطقه جغرافیایی بطور مستمر ، به شکل خانوار و خانواده زندگی می کنند ، جمعیت نام دارد .

انواع جمعیت در مطالعات جمعیت شناسی ، جمعیت ها را به اشکال مختلف طبقه بندی می نمایند ه جمعیت مقیم (قانونی) و حاصل واقعی ) ، جمعیت اصلی و فرعی ، جمعیت باز و بسته از آنجمله اند .

تمام کسانی را که تابعیت کشوری را دارند و یا اهل منطقه ای هستند ، اعم از اینکه هنگام سرشماری در محل حضور داشته باشند یا نه ، جمعیت مقیم یا قانونی (Dejure) نامیده ، و تمام کسانی را که هنگام سرشماری ، در محل حضور داشته باشند و مورد شمارش قرار گیرند ، جمعیت واقعی یا حاضر (Defacto) گویند .

در بررسیهای جمعیتی ، کل جمعیت منطقه مورد مطالعه را جمعیت اصلی و جمعیت بخش های کوچکی از آن را جمعیت فرعی می نامند .

منظور از جمعیت بسته ، جمعیتی است که در افزایش یا کاهش آن ،‌مهاجرت (درون کوچی و برون کوچی نقشی ندارد و تغییرات آن ، فقط از اختلاف زاد و ولد و مرگ و میر ناشی می شود .

در حالیکه جمعیت باز ، جمعیتی است که در افزایش یا کاهش آن ، علاوه بر موالید و مرگ و میر ، مهاجرت نیز دخالت می نماید .

تعریف جمعیت شناسی واژه جمعیت شناسی یا دموگرافی Demography ، مرکب از دو کلمه یونانی ، دموس Demos به معنی مردم و جمعیت و گرافوس Graphos به معنی شناسایی ، نارش ، ترسیم و شناخته می باشد که اولین بار توسط آشیل گیرد Achille Guillard فرانسوی در سال 1855 میلادی بکار بره شده است .

ساده ترین تعریف این است که بگوییم ، جمعیت شناسی ارائه دهیم باید گفت که جمعیت شناسی عبارتست از مطالعه علمی و توصیف و تحلیل آماری ساخت و حرکات جمعیت های انسانی ، بررسی سیاست های جمعیتی و روابط متقابلی که میان پدیده های جمعیتی و عوامل اقتصادی – اجتماعی و زیستی وجود دارد.

در حال حاضر جمعیت شناسی به دو شاخه بزرگ و مهم یعنی جمعیت شناسی کمی (جمعیت شناسی آماری) و جمعیت شناسی کیفی تقسیم بندی می گردد .

هدف از جمعیت شناسی کمی ، مطالعه ترکیب و حرکات جمعیت در زمان و مکان معین و جستجوی علل این حرکات می باشد .

مجال آنکه در جمعیت شناسی کیفی ، مطالعه خصوصیات و ویژگیهای کیفی انسانها مورد نظر است که ساختمان حرکات جمعیت ها را بیشتر از نقطه نظر بیولوژیکی و وراثت و تاثیراتی که محیط اجتماعی و جغرافیایی در این جمعیت ها می گذارد مورد بررسی قرار می دهد .

تاریخچه مطالعات جمعیتی اگرچه مطالعات جمعیتی از دامنه بسیار قدیم یعنی از زمانی که گروههای انسانی از حالت بسته خارج شدند و بین مراکز جمعیتی ارتباط برقرار شد ، بخصوص در یونان ، روم ، چین و هندوستان مورد توجه بود ، لیکن سرشماری و بررسی های جمعیتی بصورت منظم تر پس از رنسانس متداول گردید .

به دیگر سخن ، هر چند تفکر در مورد مطالعات جمعیتی سابقه ای طولانی دارد ولی آنچه که امروزه به عنوان علم جمعیت مطرح می شود سابقه ای کمتر از چهار قرن دارد .

چرا که براساس شواهد موجود ،مبنای مطالعات جمعیتی توسط «جان گرانت» John Graunt در سال 1662 با انتشار کتابی تحت عنوان «ملاحظات طبیعی و سیاسی» که براساس آمار مرگ و میر شهر لندن تدوین شده بود ، آغاز گردیده و رشته نوینی در تحقیقات اجتماعی بنیان نهاده شده است .

در کنار گرانت ، حق آن است که نامی هم از ویلیام پتی William peti که از دوستان گرانت بود ، برده شود .

وی تحت تأثیر توماس هابس Thomas Habbes به این نتیجه رسید که ریاضیات می تواند در مسایل سیاسی کاربرد داشته باشد و این عقیده منجر به تألیف کتابی در زمینه «حساب سیاسی» گردید .

شک نیست که چنین ایده ای در پیدایش علم آمار و پیشرفت علم جمعیت بخصوص از نر روشهای تحلیلی و تکنیکی سهم به سزایی داشته است .

ثبت وقایع حیاتی بطور دقیق و مستمر و انجام سرشماری های عمومی بطور منظم و در فواصل زمانی معین ، از اواسط قرن هجدهم در پاره ای از کشورها آغاز گردید .

به عنوان مثال از نوشته های یک نفر کشیش آلمانی به نام روش میلش Sussmilch می توان نام برد که اطلاعات معتبری از مشخصات جمعیت زمان خود را انتشار داده است .

بطور کلی از قرن نوزدهم به بعد است که جمعیت شناسی به مفهوم امروزی خود مورد توجه جدی قرار گرفته است به طوری که امروزه در اکثر قریب باتفاق کشورهای جهان عمومیت یافته و افق ها و زمینه های موثر و مفیدی برای پیشرفت مطالعات جمعیتی ایجاد گردیده و در اوضاع و احوال جهان امروز برای روشن ساختن مسایل اقتصادی و اجتماعی ملل تأثیر فراوان بر جای گذارده است که می توان با آینده نگری خود راه گشای مسایل و مشکلات جماعت بشری در حال و آینده باشد و شناخت بهتری از واقعیات موجود در اختیار برنامه ریزان ، مسئولین و مجریان جوامع قرار دهد .

بنابراین هر چند مسئله جمعیت بنا به دلایل مختلف از دیرباز مورد توجه بوده ، لیکن به تدریج ، جای خود را در بین علوم باز کرده و راه کمال را پیموده است .

این علم از آغاز قرن بیستم به دلایل زیر ، بیشتر مورد توجه قرار گرفته است : پیشرفت و گسترش علم آمار در زمینه های مختلف و کاربرد گسترده آن در مطالعات جمعیتی نظیر انواع سرشماریها ضرورت پژوهش و تحقیق در علوم مختلف به خصوص در امر برنامه ریزی افزایش سریع و بی رویه جمعیت جهان به ویژه در اکثر کشورهای در حال توسعه ضرورت آگاهی به خصوصیات اجتماعی ، اقتصادی و سیاسی جمعیتها به خصوص در سالهای اخیر که تحولات زیادی در چگونگی زندگی جوامع ایجاد گردیده است .

نیاز مبرم و بدون چون و چرای مسولان و برنامه ریزان به شناخت همه جانبه جمعیت به منظور دستیابی به تأمین مایحتاج جمعیت و ارتقاء سطح رفاه عمومی و ایجاد امنیت اقتصادی و اجتماعی لزوم اتخاذ سیاسی جمعیتی خردمندانه محدودیت منابع مورد نیاز بخصوص در امر تغذیه و همچنین عدم توزیع عادلانه منابع و امکانات و گوناگونی پتانسیل های طبیعی در نواحی مختلف جهان لزوم بررسیهای مربوط به عوامل موثر در رشد جمعیت به ویژه تحولات و تغییرات میزانهای باروری و موالید و مرگ و میر در ایران نیز ، اگر چه همانند سایر کشورهای جهان ، از زمانهای بسیار قدیم به جمعیت و مسایل مربوط به آن توجه می شده و در نوشته های بسیار از دانشمندان و سیاحان از جمعیت نواحی و شهر های ایران سخن بمیان آمده است ، لیکن در نزم قرن اخیر ، بدنبال پیشرفتهای علمی و تحولات اقتصادی – اجتماعی در ایران ، لزوم توجه به مطالعات جمعیتی بیش از پیش احساس گردیده و به همین دلیل ، مطالعات مربوطه با سرشماری تعداد از شهرها طی سالهای 1318 تا 1320 آغاز و پس از مدتی رکود ، مجدداً سرشماریهای منظم زمانی از سال 1335 تاکنون ادامه یافته است.

سیر تاریخی جمعیت جهان در مورد تاریخچه جمعیت جهان ، سه مرحله اساسی را می توان مشخص نمود که با ورود از هر مرحله به مرحله دیگر ، تغییر و تحونلی اساسی در روند رشد جمعیت رخ داده است.

این مراحل عبارتند از : مرحله قبل از پیدایش کشاورزی که معیشت انسانها مبتنی بر صید و شکار و خوشه چینی بوده است .

مرحله بعد از پیدایش کشاورزی که آغاز آن به حدود 8000 سال قبل از میلاد مسیح بر می گردد مرحله بعد از انقلاب صنعتی تردیدی نیست که با پیدایش کشاورزی ، تحولی عظیم در شئونات مختلف زندگی بشر به وجود آمده که منجر به بهبود نسبی سطح معیشت گردید .

یکی از نتایج این بهبود ، افزایش حجم جمعیت و شتاب گرفتن رشد جمعیت در مقایسه با معیشت مبتنی بر صید و شکار و خوشه چینی بود .

لیکن افزایش قابل ملاحظه ردر رشد جمعیت ، به بعد از انقلاب صنعتی بر می گردد .

بدین معنی که در اواخر قرن هیجدهم میلادی بر حجم جمعیت دنیا به سرعت افزوده شد و روند رشد جمعیت ابتدا در قاره اروپا و سپس در سایر مناطق ، شتابی بسیار سریع تر از مرحله قبل از انقلاب صنعتی بخود گرفت .

بررسی تاریخ جمعیت جهان نشان می دهد که حدود ده هزار سال قبل ، جمعیت جهان نزدیک به 10 میلیون نفر بوده است که در اوایل دوران مسیحیت به 250 میلیون (میلیارد) ، در اواسط قرن هفدهم به 5/0 میلیارد ، اواسط قرن نوزدهم به 1 میلیارد ، درسال 1925 به 2 میلیارد ، در سال 1960 به 3 میلیارد ، و هم اکنون به بیش از 6 میلیارد نفر بالغ گردیده است .

با توجه به اعداد و ارقام فو ، در می یابیم که اگر زمانی 17 قرن طول کشید تا جمعیت جهان دو برابر شد ، به علت بالا بودن سطح مرگ و میر و نرخ رشد بسیار ناچیز جمعیت بوده است و اگر امروز هر 40 سال یکبار جمعیت جهان دو برابر می شود ، بیشتر بدلیل کاهش چشمگیر میزان مرگ و میر می باشد و تنها راه متعادل کردن جمعیت جهان ، کاهش همزمان نرخ زایش و مرگ و میر است ، روشی که شکورهای توسعه یافته در پیش گرفته اند .

در مورد سیر تحول جمعیت در ایران نیز ، طبق سوابق موجود ، در سال 1268 شمسی که اولین سرشماری در زمان میرزاتقی خان امیر کبیر انجام گرفته ، جمعیت ایران بین 8-10 میلیون نفر بوده است .

این رقم در سال 1325 به 15 میلیون نفر ، در سال 1335 به 19 میلیون نفر ، در سال 1345 به 26 میلیون نفر در سال 1355 به 7/33 میلیون نفر ، در سال 1365 به 50 میلیون نفر ، در سال 1375 به 60 میلیون نفر و در حال حاضر (1384) بالغ بر 70 میلیون نفر می باشد .

شایان ذکر است ، مدت دو برابر شدن جمعیت (70= نرخ رشد ×دو برابر شدن جمعیت ) یکی از مهمترین پارامترهای تحول جمعیتی است که این امر در کشورهای توسعه یافته ، بدلیل پایین بودن نرخ رشد ، در مدت زمان طولانی تری نسبت به شکورهای رو به توسعه ، اتفاق می فاتد .

توزیع جغرافیایی جمعیت یکی از اختصاصات و ویژگیهای جمعیت ، توزیع آن بر اساس عوامل مختلف و متعدد است که شکل ویژه ای در مقیاس جهانی و هر کشور به آن می دهد .

در گذشته های دور ، جمعیتهای انسانی همواره تحت تأثیر و تسلط نیروها و عوامل طبیعی بودند .

آنها در پی آف ، غذا و پناهگاه از جایی به جای دیگر کوچ می کردند و زندگی ناپایدار و نامطمئنی داشتند .

به بیان دیگر سکونت در یک محل معین ، محتاج وجود شرایط مساعد به ویژه به لحاظ طبیعی و جغرافیایی بود .

آب ، زمینهای پست و حاصلخیز ، درجه حرارت مناسب و ...

بخش مهمی از این شرایط را تشکیل می دادند .ب تدریحج که انسانها توانستند آگاهی و دانش خود را برای مقابله با عوامل طبیعی بکار گیرند ، این عوامل ارزش اولیه خود را تا حدودی از دست داد ، چرا که انسان توانست در تکاپوی دائمی خود برای زندگی بهتر از ابزارها و فنون مناسب استفاده نموده و امکانات زیست خود را در مناطق دلخواه فراهم سازد که یان خود بیانگر نقش عوامل اقتصادی و اجتماعی نظیر ایجاد صنایع و کارخانجات ، وجود معادن و ذخایر طبیعی ، راههای ارتباطی ، عوامل مذهبی ، فرهنگی ، مسایل سیاسی و ...

، در اجتماعات انسانی در جهان امروز می باشد .

بر اساس آمارهای منتشر شده در سالهای اخیر ، در مورد توزیع قاره ای جمعیت جهان ، حدود 60 درصد جمعیت جهان در آسیا ، 2/5 درصد در امریکای شمالی ، 4/8 درصد در امریکای لاتین ، 5/13 درصد در اروپا ، 4/12 درصد در افریقا و 5/0 درصد در اقیانوسیه سکونت دارند .

ساختار جمعیت سن و جنس دو ویژگی اصلی و ذاتی هر فرد انسانی به عنوان واحد شمارش مطالعات جمعیتی است که از تولد تا مرگ در جایی جای زندگی فردی و اجتماعی انسان نقش تعیین کننده و حساس دارند .

به همین دلیل است که جمعیت شناسان از ترکیب سنی و جنسی به عنوان مشخصه اصلی ساخت جمعیت یاد می کنند .

چرا که بمنظور کسب مطالعات زیر بنایی برای برنامه ریزان توسعه اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی ، تجزیه و تحلیل ساختمان جنسی و سنی جمعیت از اهمیت ویژه ای برخوردار می باشد .

آگاهی از خصوصیات و ویژگیهای کمی و کیفی جمعیت از نظر ترکیب جنسی و سنی ، چه از نظر تأمین نیروی انسانی و چه از لحاظ تامین خدمات و امکانات مورد نیاز هر یک از دو جنس زن و مرد در سنین مختلف لازم و ضروری می باشد .

ترکیب جنسی جمعیت : تفاوت و تمایز انسانها با یکدیگر از همان ابتدای تولد ، با معین شدن جنس آنها آغاز گردیده و از آنجایی که ویژگیهای فیزیولوژیکی دو جنس زن و مرد در برخی از موارد با یکدیگر متفاوت است ، لذا نحوه ترکیب جنسی جمعیت یک کشور تاثیرات بسیار زیادی بر سایر متغیر های جمعیتی ، اجتماعی و اقتصادی آن بر جای می گذارد .

به عنوان مثال کاهش زنان در یک منطقه به تدریج کاهش با ورودی و در نتیجه کاهش جمعیت را در بر خواهد داشت یا کاهش مردان ، موجب کاهش فعالیت اقتصادی و در نتیجه افت تولید و ارائه خدمات خواهد بود .

لذا می توان گفت با توجه به وظایف و مسئولیتهایی که زنان و مردان هر جامعه ای مطابق با فرهنگ آن بر عهده دارند ، توزیع متعادل آنها در سطح آن جامعه کاملاض ضروری و اجتناب ناپذیر است .

از نظر اجتماعی نیز نقش زنان و مردان یکسان نیست .

مثلاً در جوامع در حال توسعه معمولاً سرعت ترک تحصیل دختران به دلیل ازدواجهای زودرس و سایر دلایل ، بیشتر از پسران است ، لذا در برنامه ریزیهای آموزشی این نکته باید مورد توجه قرار گیرد .

همچنین تفاوتهای موجود در توزیع جنسی ، از نظر سیاسی نیز تاثیرات متفاوتی در جامعه بر جای می گذارد .

برای سنجش توزیع جنسی جمعیت یک منطقه ، شاخصی بکار می رود که نسبت جنسی( Sex Ratio نامیده می شود و از محاسبه تعداد مردان یک منطقه نسبت به زنان همان منطقه در مقطعی از زمان بدست می آید .

این نسبت در بدو تولد برای کلیه جوامع بشری بین 103 تا 105 می باشد .

یعنی به ازای هر یکصد نفر دختر ، 103 تا 105 نفر ، پسر متولد می شوند .

این نسبت را می توان بطور جداگانه برای سنین و یا گروههای مختلف محاسبه نمود که در این حالت «نسبت های جنسی ویژه» نامیده می شوند .

ترکیب سنی جمعیت : منظور از ترکیب سنی ، پراکندگی جمعیت بر حسب سن است .

به عبارت دیگر جمعیت هر منطقه در سنسن مختلف توزیع شده اند که نحوه این توزیع در مواردی از یک منطقه به منطقه دیگر متفاوت است .

با توجه به این که سن ، یکی دیگر از ویژگیهای ذاتی انسان و به تبع آن یکی از متغیرهای اصلی در جمعیت شناسی است ، لذا مطالعه ترکیب سنی مردان و زنانی که در عرصه زندگی اجتماعی یک جامعه به فعالیت مشغولند حائز اهمیت فراوانی است .

انسانها از تواناییها ، قابلیتها و ویژگیهای جسمانی و رفتاری خاصی برخوردارند که با افزایش سن ، این خصوصیات نیز دگرگون می شود .

به عنوان مثال نوزاد انسان در بدو تولد بیشتر از سنین دیگر در معرض ابتلاء به بیماری و حتی مرگ است .

همین نوزاد در صورت زنده ماندن به تدریج به سن ورود به مدرسه نزدیک می شود و سپس تحصیل می کند و احتمالاً در سن معینی به تحصیلات عالی راه می یابد ، پس از آن در سن خاصی می تواند جزئی از جمعیت شاغل ( و احیاناً بیکار) محسوب شود .

با افزایش سن ممکن است ازدواج کند و تشکیل خانواده دهد .

پس او نیازمند مسکن خواهد شد .

با افزایش سن و گذر سالها ، او ممکن است به سنین بالای حیات خود برسد و سالخورده شود .

در این صورت مسایل و مشکلات خاص این سن را تجربه خواهد کرد .

حال اگر این روند را برای کل جمعیت یک جامعه متصور شویم ، می بینیم که مطالعه ترکیب سنی زنان و مردان تا چه اندازه برای درک و تشخیص نیازهای بهداشتی ، آموزشی ، اقتصادی و اجتماعی در یک جامعه ، حائز اهمیت است .

به عنوان مثال ، تمرکز جمعیت در سنین پایین تر نشانگر آن است که بار بیشتری بر دوش جمعیت فعال از نظر اقتصادی قرار دارد .

همانگونه که در یک خانواده با بیشتر شدن تعداد اولاد ، بار مسئولیت زندگی بر دوش پدر خانواده بیش از پیش سنگینی می کند .

بطور معمول افراد در سنین 15-64 سال را افراد در سنین کار (تولید کننده ) و دیگر افراد (کمتر از 15 سال و بیشتر از64 سال ) را افراد وابسته (مصرفی کننده ) می خوانند .

این تفکیک و تقسیم بندی بر این فرض استوار است که گروه کمتر از 15 سال (گروه جوان) هنوز در مرحله رشد و تعلیم و تربیت بوده ، آماده کار نیست و چون هیچگونه فعالیت تولیدی ندارد باید از نتجیه کار گروه تولید کننده ، استفاده کند .

گروه بیشتر از 64 سال (سالخورده) نیز چون معمولاً قدرت کار کردن را از دست داده و بازنشسته می باشد ، لذا باید بوسیله گروه 15-64سال (بزرگسال) حمایت و سرپرستی شود .

خارج قسمت جمعیت مصرف کننده به جمیع تولید کننده را در مباحث جمعیت شناسی بنام « نستب وابستگی» می شناسند .

هر قدر این نسبت کوچکتر باشد ، آن جامعه و جمعیت از نظر اقتصادی وضع بهتری خواهد داشت چرا که فعالیتهای تولیی گروه تولید کننده بجای آن که صرف تغذیه و نگهداری گروه مصرف کننده شود ، برای توسعه و افزایش فعالیت های اقتصادی بکار می رود .

لازم به یادآوری است ، برای درک و شناخت بهتر و سریع تر ساخت سنی و جنسی جمعیت ها و نیز مقایسه آنها با یکدیگر ، از نمودارهایی بنام «هرم سنی» استفاده می شود هرم سنی نموداری است که دو محور عمودی و افقی دارد .

محور عمودی نماینده سن از صفر تا حداکثر و محور افقی ، نشان دهنده تعداد افراد هر سن یا گروه سنی می باشد (معمولاً گروههای سنی پنجساله).

ارقام مربوط به تعداد مردها در یکسو و ارقام مربوط به تعداد زنان در سوی دیگر هرم تعیین می شوند .

بدینسان مستطیل هایی پدید می آید که در مجموع ، شکل هرم را بخود می گیرند .

از آنجا که هرم های سنی در مقابل عواملی نظیر جنگها ، مهاجرتها ، بیماریهای واگیر ، بچه زایی تشویقی ، سیاستهای جمعیتی و ...

بسیار حساس می باشند لذا انواع مختلفی از هرم های سنی را در کشورهای مختلف می توان مشاهده نمود .

همانگونه که از شکل هرمها پیداست ، اغلب کشورهای در حال توسعه ،‌بدلیل نرخ رشد بالایی که دارند ، دارای هرم سنی با قاعده وسیع وگسترده یعنی هرم مثلثی می باشند که نشانه جوان بودن جمعیت است .

در حالیکه کشورهای پیشرفته صنعتی بدلیل نرخ رشد پایینی که دارند ، دارای هرم سنی نسبتاً استوانه ای شکل سهتند که بیانگر کاهش جمعیت در گروههای سنی جوان و افزایش آن در گروه های سنی بالاتر و سالخوردگان می باشد .

ضمناً کشورهای توسعه یافته و همچنین کشورهای در حال پیشرفتی که برنامه های تنظیم خانواده را با جدیت تمام ، پی گیری می نمایند ، هرم سنی شان ، دارای شکل گلابی (گنبدی شکل) می باشد که در حقیقت حد واسط بین هرمهای مثلثی و استوانه ای است .

لازم به یادآوری است ، علاوه بر ضرورت شناخت نسبت به توزیع سنی و جنسی جمعیت ها ، لازم است از رابطه میان جمعیت یک منطقه و مساحت آن نیز ، که تحت عنوان تراکم نامیده می شود ، آگاهی داشت زیرا تراکم ، از مهم ترین عواملی است که در ارتباط با ساخت جمعیت ها ، بر نتایج حاصل از بررسیها و مطالعات جمعیت شناسی ، تأثیر گذار می باشد .

روشهای کلاسیک مطالعه جمعیت مهمترین روشهایی که در مطالعه جمعیت ها مورد توجه اند عبارتند از : الف – سرشماری : فرآیند جمع آوری ، مرتب کردن و انتشار داده های جمعیتی یک محدوده جغرافیایی در زمان معین ، سرشماری نامیده می شود .

از آنجا که «سر»نشانه وجود افراد تلقی می شود ، اصطلاح سرشماری برای عینیت بخشیدن به افراد بکار گرفته شده است .

با توجه به حجم بسیار وسیع جامعه آماری و سوالات زیاد ، استخراج نتایج سرشماریها کاری مشکل ، حساس و زمان بر است .

ب- ثبت وقایع حیاتی : در حالیکه سرشماری ، تصویری از وضع جمعیت را در لحظه ای از زمان ارائه می دهد ، ثبت وقایع حیاتی یا وقایع چهار گانه یعنی ولادت ، ازدواج ، طلاق و مرگ ، می تواند به طور پیوسته و مستمر ، تغییرات جمعیت در طول زمان را معرفی کند .

متأسفانه در بسیاری از کشورها ، بویژه کشورهای در حال توسعه ، نظام ثبت وقایع حیاتی ، بصورت خیلی کارآمد وجود ندارد و بهمین دلیل اطلاعاتی که توسط سازمانهای مسئول در کشور های مختلف جمع آوری می شود ، به یک اندازه دارای ارزش و اعتبار نیستند .

ج- آمارگیری نمونه ای : گاهی به دلایلی از قبیل هزینه سنگین ، نیاز به نیروی انسانی زیاد و طولانی بودن عملیات که در امر جمع آوری اطلاعات از طریق سرشماری وجود دارد ، تنها به مطالعه جزئی از جمعیت متوسل می شوند که این روش ، به آمار گیری نمونه ای معروف است .

مهم ترین ایراد روش آمارگیری نمونه ای آن است که نمونه انتخاب شده ممکن است ، حاوی کلیه ویژگیهای جامعه آماری نباشد که دلیل این امر می تواند ، از عدم انتخاب روش مناسب نمونه گیری و عدم برآورد صحیح حجم نمونه ناشی گردد.

د- سایر منابع اطلاعاتی : علاوه بر منافع مذکور در جهت کسب اطلاعات جمعیتی ، منابع فرعی دیگری از قبیل نتایج ثبت نامهای عمومی ، گزارشات نهادها و موسسات دولتی ، آمار تولیات ، نشریه ماهانه آمار ، مراکز ثبت نام انتخابات و ....

نیز وجود دارد که برای شناخت جمعیتها و ویژگیهای آنها می توانند مورد توجه قرار گیرند .

ضمناً دفتر آمار سازمان ملل متحد ، سازمان جهانی بهداشت ، سازمان یونسکو و سازمان بین المللی کار ، بصورت مراکزی جهت کسب اطلاعات ملی ، تکمیل و تجزیه و تحلیل آنها فعالیت دارند و بنوبه خود از منابع مهم اطلاعاتی بشمار می روند .

نظریه های جمعیتی در تاریخ جهان ، گاهی افزایش جمعیت را محرک اصلی در توسعه و ترقی اقتصادی می دانسته اند و زمانی برعکس ، کیفیت را بر کمیت ترجیخ داده و از انبوه مردمان گریزان بوده اند و نیز دوره هایی که به ثبات جمعیت و یا حد متناسب نفوس معتقد بوده اند .

به طور کلی در بررسی مجموع عقایدی که طی قرنها درباره جمعیت و تاثیر آن در اوضاع اقتصادی و اجتماعی جوامع ابراز شده است ، موارد زیر قابل ذکرند : طرفداران افزایش جمعیت : به اعتقاد پیروان این نظریه ، امکانات طبیعت و کره زمین برای تغذیه و تأمین وسایل زندگی افراد بشر نامحدود و یا بسیار وسیع است .

بنابراین نباید از ازدیاد نفوس آدمی بیم داشت بلکه برعکس باید از آن استقبال کرد .

اگر بخواهیم مهم ترین طرفداران افزایش جمعیت را در قرون گذشته مورد بررسی قرار دهیم ، دسته اول پیروان و مبلغان مذاهب مختلف خواهد بود که بنا به تعالیم ارائه شده ، ازدواج ، تشکیل خانواده و تولید نسل را مقدس می شمارند .

دسته دوم فرمانروایان و قدرت طلبانی که برای تحقق اهداف توسعه طلبانه خود و یا برای مقابله با تهاجم های احتمالی دشمنان دور یا نزدیک ، به سربازان و نیروهای نظامی نیاز داشته و بهمین جهت افزایش جمعیت را تشویق می نمودند .

و بالاخره دسته سوم ، اندیشمندان و اقتصاددانانی که افزایش و تراکم جمعیت را علت اساسی تکامل تکنیک های تولیدی و در نتجیه رشد و پیشرفت اقتصادی می دانند .

فلاسفه و اندیشمندانی چون ژان بودن J.Bodin ، ویلیام تمپل W.Temple ، ویلیام گدوین W.Temple ، ویلیام گدوین W.Godwin ، فرانسواپرو F.perroux ، از جمله طرفداران افزایش جمعیت بشمار می روند .

مخالفان افزایش جمعیت : در مقابل طرفداران افزایش جمعیت ، گروهی نیز به بیان نظریات خود در مخالفت با آن پرداخته اند که نام رابرت مالتوس R.Malthus کشیش و اقتصاددان انگلیسی بیش از سایرین در این زمینه درخشش دارد .

وی معتقد بود ، اگر جمعیت مهار نشود ، بنابر تصاعد هندسی افزایش می یابد ، در حالیکه مواد غنایی هرگز نمی تواند به این سرعت ازدیاد یابد و تزاید آن براساس تصاعد حسابی است .

وی صراحتاً‌عقیده داشت که انسان باید زاد و ولد نکند مگر آنکه اطمینان به امکان تغذیه و تربیت فرزندان خود داشته باشد .

شایان ذکر است ، پس از مالتوس ، طرفداران وی که بنام «نومالتوسی ها» معروفند راه وی را ادامه داده و تقریباً از دهه سوم قرن نوزدهم به بعد ، با الهام از نظریات مالتوس به حمایت از کنترل جمعیت و جلوگیری از افزایش آن برخاستند .

طرفداران ثبات جمعیت : وجه تسمیه این گروه آن است که اینها نه با افزیاش جمعیت موافقند و نه با کاهش آن ، و نه حد متناسبی را آرزو می کنند لذا می توان آنها را طرفداران جمعیت ثابت نامید .

به اعتقاد آنان وقتی جمعیت به «حد کافی« رسید ، دیگر نباید افزایش یا کاهش داشته باشد .

بنابراین منظور از جمعیت ثابت ، جمعیتی است که میزان موالید و مرگ و میر آن با هم یکسان بوده و رشد جمعیت برابر صفر می باشد .

طرفداران این نظریه ، ثبات جمعیت را از لحاظ اقتصادی برای افراد جامعه سودمند می دانند و معتقدند ، اگر جمعیت افزایش نیابد نتایج ناگوار قانون بازده نزولی در کشاورزی به ظهور نخواهد رسید و هر یک از افراد سهم بیشتری از زمین و سرمایه موجود خواهند برد و در نتیجه بازده فردی و به تبعیت از آن ، سطح زندگی بالا خواهد رفت .

از طرفداران معروف جمعیت ثابت ، می توان به جان استوارت میل J.S.Mill اقتصاددان مشهور انگلیسی اشاره نمود .

طرفداران حد متناسب جمعیت : مجموعه افکار و نظریاتی است که بمنظور ایجاد بهترین رابطه ممکن میان ثروتها (منابع ) و جمعیت عرضه شده است .

جمعیت متناسب یا مطلوب جمعیتی است که وصول به اهداف خاص را به بهترین وجه میسر سازد .

به عبارت دیگر ، باید چنان تناسبی میان جمعیت و اقتصادی یک جامعه برقرار شود که از همه منابع موجود استفاده کامل به عمل آید و بالاترین نتیجه حاصل شود .

بنابراین منظور از حد متناسب جمعیت ، بدست آوردن میزان قطعی و نامعینی برای جمعیت نیست ، بلکه تعیین بهترین آهنگ برای تغییرات و تحولات آن است ، بطوریکه میان جمعیت و ثروت ، تعادلی برقرار گردد .

ضمناً با در نظر گرفتن عامل زمان ، دو نوع حد متناسب جمعیت قابل تشخیص است .

اول حد متناسب باالفعل که بیانگر تعادل فعلی بین جمعیت و منابع ثروت است و دوم حد متناسب بالقوه که با وضعیت منابع و بهره گیری از آنها با توجه به تحولات تکنولوژیکی در آینده میسر خواه بود .

حرکات جمعیت یکی از مباحث عمده در جمعیت شناسی ، حرکات جمعیت است که باعث دگرگونی در ترکیب جمعیت ها می گردد .

حرکات جمعیت عبارت است از : دگرگونی هایی که در طول زمان معینی در یک جمعیت ظاهر می شود .

در هر جمعیت در طول یک دوره زمانی ، تعدادی متولد می شوند ، تعدادی می میرند و بالاخره عده ای نز محل سکونت خود را تغییر می دهند ، که هر یک به نحوی در ترکیب جمعیت تاثیر می گذارند .

بنابراین تحولات و حرکات جمعیت در سه مقوله : ولادت و باروری ، مرگ و میر و مهاجرت قابل مطالعه و بررسی است .

اگرچه از تاثیر وقایعی چون ازدواج و طلاق نیز در این زمینه نباید غافل بود .

1-ولادت و باروری ولاد و باروری دو پدیده جمعیتی هستند که هر یک به نوعی در تبکیب جمعیت یک واحد جغرافیایی نقش دارند .

در تمایز مفاهیم ولادت و باروری باید گفت ، از اصطلاح ولادت فقط برای نشان دادن تعداد ولادتها استفاده می شود ، در حالی که وقتی فراوانی ولادتها را در جمعیتی که قابلیت باروری دارد مطالعه می کنیم ، در واقع با باروری سر و کار داریم .

به بیان دیگر در بحث از ولادت ، توجه محقق به نوزاد یا مولود است ، لیکن در مبحث باروری عمدتاً زنانی مورد توجه هستند که بچه دار شده یا خواهند شد .

باروری یکی از پدیده های مهم جمعیتی است و عبارتست از توان بالقوه زاد و ولد یک زن یا یک گروه اجتماعی از زنان .

به عبارت دیگر باروری مشخص می کند که در یک گروه از زنان که در سن خاصی قرار می گیرند ،‌در یک سال ، چند فرزند متولد می شود .

باروری توان بالقوه ای است که معمولاً از سن 15 سالگی در زنان شروع و حدود 50 سالگی خاتمه می یابد .

گاهی شروع باروری و خاتمه آن با نوساناتی همراه است که عواملی مثل محیط ، اقلیم ، نژاد و وضعیت اقتصادی در آن نقش دارند .

باروری واقعی و عملی باروری واقعی (بالقوه) ، ظرفیت فیزیولوژیکی فرزندآوری است .

در حالیکه باروری عملی (بالفعل) ، قدرت و میزان مشاهده شده فرزند آوری می باشد .

باروری عملی ، بهر حال ، از باروری واقعی کمتر بوده ، در نهایت برابر آن است .

چرا که عوامل متعددیی در آن دخالت دارند که این عوامل را در 3 گروه عمده بشرح زیر می توان تقسیم بندی نمود :