مقدمه
جنگل ها در حدود دویست میلیون سال پیش از بشر به وجود آمده اند ، در تاریخ زندگی بشر ، جنگل همیشه نقش مهمی داشته است . انسانهای اولیه از گیاهان،میوه و حشرات جنگل تغذیه می کرده اند و در مقابل دشمنان و گرما و سرما به آنجا پناه می برده اند .
بررسی وضعیت جنگلهای جهان نشان می دهد که حدود 30% از سطح خشکیهای زمین زیر پوشش جنگل قرار دارد و مساحت آن بالغ بر 4 میلیارد هکتار است .[1]
در کشور ما نیز با اینکه آمار دقیقی در دست نیست ولی با توجه به مساحت جنگلها در سال 1320 که 18 میلیون هکتار برآورد شده است اکنون به حدود 12 میلیون هکتار رسیده است .
پراکنش جنگلها در کشورمان به شرح زیر است :
1- جنگلهای شمال 83/1 میلیون هکتار و جنگلهای تنک و بوته زارهای شمالی کشور 57/1 میلیون هکتار .
2- جنگلها و اراضی جنگلی زاگرس حدود 4 میلیون هکتار .
3- جنگل های ارس ( پراکنده در کوههای آهکی ) و جبهه جنوبی البرز حدود 2/1 میلیون هکتار .
4- جنگل های پسته در جنوب و غرب و خاور ایران حدود 4/2 میلیون هکتار .
5- جنگلهای گرمسیر در سواحل جنوبی کشور و پراکنده حدود 1 میلیون هکتار .[2]
جنگل تنها برای تولید چوب نیست . از بین رفتن بیشتر جنگل ، خطری است که زیست انسان را مواجه با اشکال می سازد . نزولات آسمانی که به زمین می رسند به علت وجود درختان و گیاهان و خاصیت نفوذ پذیری خاک در زمین فرو رفته و کمتر سیل جاری می شود و به تدریج و بطور دائم به صورت چشمه سارهایی در دسترس انسانها قرار می گیرند . جنگل به کمک شاخه و برگ درختان از سرعت باد می کاهد و تنه و ریشه درختان و گیاهان از سرعت جریان آب بر روی زمین کاسته و بدین ترتیب در اطراف سدها از خاک جلوگیری کرده و عمر مفید سدها بالا می رود .
در آمد حاصل از منابع جنگلی دائمی و سرمایه موجود در این بخش ثابت و قابل افزایش است .
بدیهی است با پیشرفت روز افزون صنایع چوب و فرآوردهای چوبی و مصرف کاغذ و مشتقات آن تعداد کارگران مورد نیاز این بخش از اقتصاد کشور رو به افزایش بوده و زندگی میلیونها نفر از جنگل در زمینه های جاده سازی ، قطع و استحصال ، تهیه نهالستان ، تهیه پارکهای جنگلی ، جنگلکاری و در قسمتهای مختلف کارخانجات تولیدی و صنایع چوب و فراورده های چوبی به عنوان محقق ، استاد ، مدیر کارشناس ، کمک کارشناس ، کارگر ماهر و ساده و دیگر افراد شاغل جنبی این بخشها تأمین خواهد شد .
صنایع چوب در یک نگاه
اگر به اطراف خود نگاه کنید یا به اشیاء و لوازم مورد نیاز خود توجه کنید مشاهده خواهید کرد که چوب چه میزان احتیاجات شما را برآورده می سازد .
صبح که از تخواب بر می خیزید ، در اطراف خود تعدادی وسایل و لوازم چوبی مشاهده خواهید کرد. برای صبحانه به آشپزخانه می روید و یا صبحانه را روی میزغذا خوری صرف می کنید ، تا اینجا می بینید که تختخواب ، کابینت آشپزخانه ، میز غذا خوری ، کف پوش چوبی ( پارکت ) منزل از چوب ساخته شده است . شما در مدرسه یا دانشگاه ، روی میز چوبی می نشینید و با مداد چوبی روی کاغذ می نویسید و با کتابهای کاغذی مطالعه می کنید حتی عکسهایی که در کتاب شما به چاپ رسیده بادوربین برداشته شده است که فیلم عکاسی هم یکی دیگر از محصولات چوب می باشد .
شما وقتی غذای خود را هم روی آتش می پزید ، این گرمای آتش هم از سوختن چوب حاصل شده است . تا کنون چند نوع از محصولات چوب را برسی کرده ایم ؟ امروزه با برسیهایی که انجام گرفته ، قریب به 5000 نوع محصولات و تولیداتی وجود دارد که از چوب و دیگر مشتقات درخت بطور مستقیم و یا غیر مستقیم استفاده شده است .
بطور کلی مصاف مختلف از چوب به سه دسته کلی تقسیم می شود :
الف – صنایع تبدیل مکانیکی
ب – صنایع تبدیل شیمیایی چوب
ج – مصارف سنتی
خود این موارد به چند دسته تقسیم می شوند :
الف – صنایع تبدیل مکانیکی چوب :
چوب بری ، از قبیل مبل سازی ، در و پنجره سازی ، چوب خشک کنی ، قطعات پیش ساخته برای مصارف ساختمانی و....
روکش و تخته چند لایه از قبیل کبریت سازی ، وسایل بسته بندی سبک ، کشتی و قایق سازی و واگن سازی و...
تخته خورده چوب ( نئوپان ) از قبیل ، قفسه بندی ، عایق کاری ، دیواره و سقف ، قطعات پیش ساخته و ....
ب – صنایع تبدیل شیمیایی چوب :
1 - تخته فیبر که در ساخت درهای فیبری ، پوشش قسمت پشتی قفسه ها و گنجه ها ، وسایل بسته بندی و... استفاده می شود .
2- تهیه مقوا و ساخت کاغذ
3- صنایع مشتقات سلولزی که در این قسمت چوب رشته رشته شده و تحت تأثیر مواد شیمیایی به حالت محلول در آمده و از آن می توان محصولات زیادی مانند ابریشم مصنوعی ، فیلمهای سینما ، نوار ضبط و صوت ، شیشه نشکن ، پنبه نسوز و ... تهیه کرد .
4- صنایع تقطیر چوب در این قسمت پس از حرارت و فشار در یک محیط ، محلولی از چوب استخراج می شود که این مواد عبارتند از : انواع تانن ، رنگهای مختلف ، اسیدهای چرب ، مواد معطر و صمغها ، و نیز الکل چوب ، اسید استیک و مواد شیمیایی دیگر .[3]
ساختمان چوب
درخت موجودیست زنده و برای ادامه زندگی و نمو به غذا ، آب و هوا ، نور و گرما نیاز دارد . اما چگونگی رشد با سایر موجودات زنده تفاوت دارد ، بنابراین تغذیه و تنفس آن به این چگونگی وابسته است .
درخت از سه بخش عمده زیر تشکیل یافته است و هر یک وظیفه خاص در بر دارد .
الف- ریشه
تنه
ج - تاج (شاخ و برگ )
مقطع عرضی
با بررسی مقطع عرضی چوب می توان به وضعیت دوایر سالانه یعنی تراکم آنها ، مقدار چوب تابستانه و بهاره و درشتی و مقدار خُلل و فُرج ، گاهی سختی چوب ، رنگ چوب و انواع ترکها ئی که در آن یافت می شود ، پی برد .
خواص فیزیکی
رنگ چوب : مشخصه ی نوع چوب است و در صنایع نیز از آن استفاده می شود .
تلألو چوب : درخشندگی خود چوب بدون پرداخت می باشد .
بو و طعم چوب : بیشتر در مداد سازی و وسایل تزیینی بکار میرو د .
قابلیت هدایت الکتریکی : چوب یکی از اجسام نسبتاً عایق می باشد .
انبساط چوب در مقابل حرارت : اصولاً انبساط و انقباض چوب بسیار ناچیز است .
خاصیت طنین چوب : این خاصیت در چوب بسیار زیاد است از اینرو در آلات موسیقی مانند ویلن ، گیتار ، انواع تارها ، عود ،..... بکار میرود .
خاصیت آکوستیک چوب : چوب دارای خاصیت آکوستیک ( صدا گیر ) است . به همین دلیل در ساختمانهای بزرگ مانند سینما ، تئاتر ، استودیوها و... استفاده می شود .
رطوبت چوب : بالا بودن رطوبت چوب باعث کاهش مقاومت چوب در مقابل تنشهای مختلف و کج و معوج شدن چوب در هنگام خشک شدن و نشو و نمای قارچها و حشرات چوبخوار میشود .
وزن مخصوص چوب : تعیین وزن مخصوص چوب جهت مصارف مختلف تأثیر دارد .
خواص مکانیکی چوب
مقاومت در برابر فشار : مقاومت چوب در مقابل فشار موازی با الیاف ( راه چوب ) به مراتب بیشتر از مقاومت آن به فشار عمود در جهت الیاف ( راه پود ) است .
مقاومت به کشش : مقاومت چوب به کشش موازی با الیاف از کلیه مقاومتها ی چوب بیشتر است .
مقاومت به شکاف خوردن : برای میخ و پیچ شدن چوب این مقاوت باید بیشتر باشد .
مقاومت در مقابل قیچی شدن : مقاومت چوب در مقابل این نیرو ناچیز است .
مقاومت به ضربه : چوبهایی که در مقابل ضربه ( خمش ناگهانی ) مقاوم هستند در صنایع هواپیما سازی ، کشتی سازی ، واگن و اطاق ماشین ، لوازم ورزشی و... بکار می روند .
مقاومت خمش : این نیرو باید برای هر نوع چوب بسته به محل کاربرد مشخص شود .
سختی چوب : سختی چوب عبارتند از مقاومتی که چوب در مقابل فرو بردن اجسام از خود نشان می دهد ، که در چوبهای مختلف متفاوت است .
انواع چوب[4]
به طور کلی چوبهای مورد مصرف در صنایع چوب به دو دسته سوزنی برگها و پهن برگها تقسیم می شوند . چوبهای سوزنی برگ اغلب سبک و نرم و کار کردن با آن آسان و به اصطلاح خوش کار بوده ، ولی پهن برگها نسبت به سوزنی برگان اغلب سخت تر ، سنگین تر و دارای رنگها و نقوش متنوع هستند .
انواع چوبهای متداول صنعتی عبارتند از :
کاج : چوب این درخت نرم و سبک و در رطوبت و تغییرات آب و هوایی دوام خوبی دارد . قابلیت تورق آن زیاد و کار با آن آسان است و رنگهای براق و لاک به خود نمی گیرد ، که در چوبهای تونلی ، میز ، خانه های چوبی مسکونی ، در و پنجره سازی و ... کاربرد دارد .
راش : این چوب نسبتا"سخت و سنگین و در نگهداری میخ دارای توان خوب بوده و نسبت به خمش و ضربه مقاوم است . قابلیت رنگ پذیری آن خوب است ، که در تراورسهای راه آهن ، مبلمان چوبی ، پارکت سازی و .... بکار می رود .
توسکا : بدون بو ، نرم ، سبک ، کار با آن آسان و رنگ را به خوبی می پذیرد، بی دوام است و به آسانی شکاف بر می دارد . در جعبه سازی ، نجاری ، قایق سازی ،منبت کاری ، ساخت مبلمان ، ساختمانهای چوبی و ... بکار می رود .
بلوط : این چوب دوام متوسطی دارد ، مقاومت مکانیکی آن خوب و دوام آن در مقابل تغییرات جوی نسبتا" زیاذ است . از این چوب در تخته بشکه سازی ، تراورس ، پارکت سازی ، پنجره سازی و ..... استفاده می شود .