یکی از کهنترین وپیچیده ترین نماد ها- نمادهای ما قبل تاریخی وجهانی که به جز درآفریقا وسومردرتمام آسیا وتمدن دره سند پیش از ورود آریاییان دیده شده است و پیروان آیین های جین و بودا و هواداران ویشنو vishnu از آن بسیار استفاده کرده اند. در امریکا اعم از شمالی و جنوبی قبل از ورود کلمب نمادی اصلی بود هیتیتها آنرا به کرّات بکار برده اند ،در کوزه گری سیپروسcyprus و ترویا دیده شده است،تقریباً در اروپای مرکزی وغربی و شمالی ،ایسلند و اسکاتلند،فنلاند و ایرلند پیش از مسیحیت و راهزنان مقیم انگلستان نیز این نماد وجود داشته است.
این نماد به معنی خورشید گردان،چرخ مشعشع خورشید نیمروزی،ارابه خورشید،قطب و گردش ستارگان گرد آن،چهار جهت اصلی،چهار حالت ماه،چهار باد و چهار فصل،حرکت گرد باد،حرکت چرخشی جهان،مرکز،قوه فعال متحرک ،تکثیر دوایر،و گردش چرخ حیات بکار رفته است.(کوپر1379،صص225-224)
احتمالاً این نشان واره شکل ساده انسان نیز هست با دو پا ودو بازو. ویا اتحاد نرینه و مادینه یا دو چوب آتش زنه و حرکت چرخشی چرخ آتش.
این نماد هم درکنار ایزدان وهم درکنار ایزد بانوان هر دو ظاهر می شود. وجودش همراه با اصل مؤنث این حدس را به ذهن متبادر می سازد که مظهر چهار راهله قمر است،اما دراصل تداعی گر نمادهای مولد و شمسی مانند،شیر،قوچ،آهو،اسب،پرندگان و نیلوفرآبی است. این نماد درمحرابها،حرکت های نمایشی،جامه های مذهبی،خاکستردان های جسد،سبوها ،ظروف ،کوزه ها ، سلاح ها،سپرها،لباس ها و سکه ها دیده شده است. همینطور روی چرخهای نخ ریسی ،جایی که احتمالاً محل حرکت چرخشی دوک نخ ریسی را نشان می دهد. این نماد به دو صورت،که نمادهای نرینه و مادینه ،شمسی و قمری ،حرکت عقربه های ساعت و حرکت عکس آن ،و نیز دو نیمکره ،نیروهای آسمانی وجهان زیرین ،خورشید طالع و بهاری ،خورشید نازل و پاییزی را نشان می دهد.(کوپر،1379،ص246)
آنگونه که ازشواهد پیداست سابقه زیست ایرانیان باستان از000/100 سال بیشتر تجاوزمی کند.
آن مردمان به طور کامل به خدای یگانه معتقد نبودند وبه تدریج وبا ظهورزرتشت به پرستش خدای یگانه روی آوردند یعنی با ظهوری به یکتاپرستی گرویدند.لیکن دانشمندان ومحققین چنین نظر می دهند که :
(مردم فلات ایران که درابتدا بصورت روستایی زندگی می کردند طبیعت را ستایش می کردند وبرای هرکدام ازمظاهرطبیعت خدائی قائل بودند، خدایانی مانند:آسمان،خورشید،ماه،ستاره،آب،خاک).
آنان خدایانی معنوی را نیز می پرستیدند ازجمله:عدل،انصاف،مهر،صلح، خرد،وجدان.
خدای درجه اول آنان خدای آسمان بود،" اهورامزدا " " خدای دانا " که با اهریمن می جنگید برای رستگاری انسانها . خدای درجه دوم آنان " میترا " یا " مهر " بود که مظهر خورشید بود.
مهر خدای چراگاه های پهناور و نگهدارنده ستون های خانه ها بود.
همچنین خدای دیگری نیز ستایش می شد بنام " آناهیتا " که مظهرآن ستاره ناهید بود.
یکی دیگرازاعتقادات انسان روستانشین ماقبل ازتاریخ ایران که اهمیت درجه دوم داشته " توتم پرستی " بوده است .که هرطایفه به یک نوع حیوان یا گیاه که آنها را سرمنشأ قدرت وخیروبرکت می دانستند معتقد بودند.
البته اعتقاد به طبیعت توسط زرتشت دراوستا منعکس شده است. ازجمله مهروآناهیتا که از دوران ماقبل تاریخی به زرتشت رسیده وهم پس ازاو ازطریق اوستا برجای مانده ودرسراسر تاریخ باستان نیزستایش می شده است.دین عامه مردم ایران دردوره باستان عملاً همان آئینی بود که درکتب "ودا " ملاحظه می شود.یعنی اکثرخلایق قوای طبیعت را می پرستیدند وآنها را " دیو " می گفتند وآنها تجسم نیروهای طبیعی اند مانند: آفتاب وماه وستارگان وخاک وآتش وآب وباد.(بدنبال روشنائی،1365،ص92)
ایرانیان قبل اززرتشت را مجوس می گفتند و عقایدشان بیشتربردوگانه پرستی بوده است.آنان معتقد بودند که هرمزواهریمن ازخدای قدیم تری که موسوم به " زروان " است و کنایه از روزگارمی باشد متولد شده اند واین خدا وقتی حس کرد دوبچه درشکمش می جنبد پادشاهی زمین وآسمان رابرای موردیکه زودترظاهرشود نذرکرد.
بنابراین اهریمن باحیله و نیرنگش راهی یافت وقبل ازهرمزبوجود آمد.ازاینرو مستحق پادشاهی آسمان و زمین شد.پدرش گفت به مدت 9000 سال پادشاهی ازآن توست و بعد ازآن پادشاهی به هرمز می رسد.مجوسها مدعی شده اند که تمام خیروخوبی وروشنائی راکه هرمزمنتشر می کرد اهریمن تباه می کرد،و بین آن دو جنگ بود.
نام این دو خدا دلالت واضحی دارد که نظریه وعقیده به خدا طبقه ودوره به دوره گشته تا ازصورت تجسم به صورت روحانیت وپاکیزگی درآمده است.زیرا هرمزمأخوذ از " اهورا " است که به معنای بزرگ وسرور و "مازداو" به معنای حکیم وداناست و" اهریمن " مأخوذ از " انگره یا انکرو " است که به معنی بد می باشد .اما بعد از کلمه " اورمزد " مرادف روح القدس شده و کلمه " اهریمن " روح شروبدی وآزاروفساد گردیده است.
به عقیده زرتشت خوبی ونیکی همیشه پیروز وبدی مغلوب وعمرش محدود است.(همان،ص94)
برارباب تحقیق پوشیده نیست که درجهان باستان ،عقاید مذهبی ،مایه اصلی وعنصر اساسی هنرها به شمارمی رفت ودرآن دورانها ،هنر مطلقاً درخدمت مذهب بود وهمواره برای بیان مسایل مربوط به کارگرفته می شد و برای بیان مفاهیم مجرد وتوضیح امور معنوی ومذهبی ازهنرهای گوناگون واز رموز واشارات وسمبل های مختلف استعانت می جستند وازاین طرز بیان سمبلیک به شدت و وسعت وقدرت فراوان استفاده می کردند.(رضی،ص44)
بی گمان اعتقادات مذهبی هرملتی دربسیاری ازمظاهر زندگی مادی ومعنوی او تظاهر می کند وهر جامعه ایی به نحوی خاص ،عقاید مذهبی خودرا با اشکال ورموز مختلف برروی آثار مادی پیرامون خود منعکس می سازد وبه آن ها ثبوت ودوام می بخشد واین نمایش ها یا برای یادآوری وتذکر به پیروان و جلب توجه خدایان ویافتن اجروثواب دنیوی واخروی است ،یا برای تبلیغ عقیده وایمان خود به دیگران است. درهرصورت باپیگیری ردّپای مذهب درعالم هنروسعی دررسیدن به اصل ومنشأ آن می توانیم عقیده و منظور پدیده آورنده یک اثر هنری باستانی رادریابیم وبه پیام اوپی ببریم.
دردنیای قدیم ،درمیان انسانها، خیال پردازی وپرورش تصورات ذهنی و برقراری رابطه ونسبت میان مجردات ومفاهیم معنوی باعوارض طبیعی وموجودات واشیاء مادی،بسیارقوی ترورایجتر از امروز بود وذهن آنان همواره می کوشید میان موجودات علوی واجرام آسمانی وعناصر طبیعی وگیاهان وجانوران وفلزات ورنگها وسنگهای رنگین وگرانبها ،وجوه مشابهت وروابطی کشف وبرقرار سازد وازاین رابطه ها برای بیان اعتقادات وایمان خود مدد گیرد.البته هنرمند دراینگونه بیان گاهی ازاشکال ساده و بسیاردورازذهن استفاده می کرد که ازنظر خود اومردم زمانش ناشناخته نبود،ولی امروز به علت دردست نداشتن کلید رمزآن،برای ما بسیار مبهم وپیچیده به نظر می رسد.
روح تصوف ایرانی همه اش درعالم استعاره وتشبیه ورمزوکنایه سخن میگوید وایرانی اصولاً از رمزوکنایه لذت می برد.
نخستین ادراک مبهم ولی اساسی که بشرازجهان هستی داشت با نقوش واشکالی تزئینی صورت خارجی یافت وبه وسیله همین نقوش انسان با سرنوشت دشوار وپرحادثه خویش ارتباط پیدا کردوهنرتزئینی ایران که ازتجربیات ضروری ناشی شده وتوسعه یافته است می تواند مستقیماً با دل آدمی سخن می گوید.
به عبارتی می توان گفت نخستین دینی که ایرانیان پس ازاستقرار درایران و شهرنشین شدن بصورت آیین مدونی درآورده اند آیین مهرپرستی می باشد.
(تاج بخش،2535،صص105-104)
به عبارتی دیگر آیین مهرپرستی مهمترین دین بزرگ رازآلود وشاخه ای از طبیعت پرستی کهن ایرانی است که درایران رشد ونما یافت.مهریامیترا خدای روشنایی ویاور اهورامزدا در کش مکش دیرپا با دشمنان روشنایی است که زیرفرمان اهریمن اند.دراساطیرآمده که مهرگاو که ازنظراهورامزدا مقدس است ،کشت. سگ که موجودی وفاداربه انسان ودردین زرتشتی جانوری مقدس است،به مهرکمک کرد تا گاو رافروکوبد.آنگاه که مهر شمشیرش رادر اندام های گاو فروبرد،سیلی ازخون بیرون زد و ماری که نماد نیروهای بارور خاک است ازجا جهید.خون نماد نطفه زندگی است وبنابراین کشته شدن گاونر بدست مهر نماد نیروهای زندگی بخش گیتی است. مهرپرستان باورداشتند که به هواداری ازمهردرمبارزه اش با نیروهای دروغ ونیرنگ فرا خوانده شده اند.(لوکانس،1369،ص290)
آیین مهربشارتگر جاودانگی آکنده ازخوشبختی بود وبه عنوان دین درحال ستیز،مخاطبش بیشتر مردان وبویژه سربازان بود.درمفاهیم آیین مهرزنان فقط نقش فرعی داشتند.(همان- همانجا)
مهرپرستی به دورانی بازمی گردد که تفاوتی آن چنان هنوز بین معتقدات آریایی های ایران وآریایی های هند وجود نداشت ،میترا را بسیاری به عنوان سرور دشت های بیکران می دانند او همچنین خدای جنگ است.خدایی که گرز آهنین داشته وبا گاو نر می جنگد.(طویلی،1365،ص39)
اما قبل از هرچیز یک خدای اجتماعی است.میترا خدای زندگی است،اوخانه را برپا نگه می دارد ،تیرهای ستونی را می پاید وبه چهارپا ومردم توانگری می بخشد.(شیوا،1377،ص29)
ازاقوام وفرهنگهای ماقبل تاریخی که بگذریم ،موضوع ورود اقوام مختلف آریایی به نجدی که متأثر ازایشون نام مشخص " ایران " به خود گرفت،تا حدود زیادی روشن است.بار دیگرازتلفیق وترکیب عناصر خارجی وداخلی،ملیت وفرهنگی شکل گرفت که حاصل آن سپس بصورت دولت های مقتدرمادی ،هخامنشی،اشکانی(پارتی) وساسانی تأثیرات عمیق وگسترده خود را درمنطقه وجهان اطراف بجانهاد.جریان این تأثیرات خواه بصورت یک خاستگاه جدید وعظیم تمدنی که برنواحی دورونزدیک درشرق وغرب خود پرتو افکند،خواه به شکل تقریباً تنها حلقه پیوند وآشنایی دودنیای متفاوت و بسیاردورازهم عصر،چین وهند و آسیای مرکزی تا اروپا وافریقا- ازدوره مادها آغاز شد و درعهد هخامنشیان به مرحله اوج خود رسید. تا این زمان به جرأت می توان گفت که جریان فرهنگ وتمدن عصراز شرق ومخصوصاً ایران هخامنشی به سمت غرب ،مخصوصاً یونان ،به بیانی درحال سرریزوسرازیر شدن بود. دست آوردهای فکری چین وهند را ایرانیان میگرفتند و حاصل اندیشه های خویش رابرآن می افزودند و بدست همسایگان غربی خویش می سپردند ،شواهد متعدد تاریخی گواه این ادعاست.(شعبانی،1381،ص131)