مقدمه:
پیدایش بودجه از زبان فرانسه بود که یک کیسه چرمی بود که به آن باجت می‌گفتند بودجه عبارت است از برنامه ریزی مالی یک حکومت (جامعه) برای آینده.
اگر بخواهیم عمر بودجه بدانیم تقریباً می‌توان گفت که عمر آن کمتر از صدسال است به مرور زمان که زندگی اجتماعی بیشتر شد و انسانها تشکیل جوامع را دادند و حکومتها شکل گرفتند درنتیجه هرحکومت می‌بایست یک حاکم داشته باشد که این حاکم دو وظیفه مهم داشت که عبارتند بودند از:
تأمین امنیت و عدالت درجامعه 2- حفظ حدود و ثفور و مرزهای آن جامعه
انجام این دو وظیفه هزینه‌های نسبتاً زیادی داشت که این هزینه‌ها از محل املاک و مستغلات حاکم تأمین می‌شد اما به مرور زمان که جوامع پیشرفت کردند این هزینه‌ها بیشتر شد و دیگر حاکم نمی‌توانست این هزینه‌ها را تأمین کند که دراین موقع اندیشمندان سیاسی مالیات را به عنوان یکی از راههای تأمین درآمد دولت پیشنهاد کردند و سیستم حکومت به سیستم حکومت سرمایه‌داری تبدیل شد. دراین زمان وظایف حکومتها از دومورد قبلی به چندین وظیفه تبدیل شد که عبارت بودند از: آموزش، بهداشت، جاده، تأمین اجتماعی، تهیه نیرو، ارتباطات، آب، برق و غیره.
انجام این وظایف هزینه‌های زیادی داشت درصورتی که حکومت درآمد زیادی نداشت یعنی نیازهای و مخارج زیاد بود ولی درمقابل درآمد و منابع کم بود و درنتیجه این مسئله باعث به وجود آمدن بودجه شد که دراین جا کار بودجه عبارت بود از برنامه‌ریزی به طوری که به نحو احسنت از این منابع استفاده شود. زمانی که مالیات به عنوان راه برای تأمین درآمد بکار گرفته شد بعضی‌ها با این امر مخالفت کردند به این دلایل:
کم شدن قدرت خرید 2- کم شدن مصرف
3- کم شدن تولید
ولی به تدریج و به مرور زمان متوجه شدند که مالیات بهترین راه از میان راههای پیشنهادی برای تأمین درآمد دولت است.
تعریف بودجه:
بودجه دارای تعاریف بسیار زیادی است که این تعاریف با گذشت زمان بیشتر و بهتر و تکمیل‌تر شدند.
تعریف اولیه بودجه: بررسی دخل و خرج دولت
قانون محاسبات عمومی کشور چهارتعریف از بودجه ارائه کرده است که جدیدترین آن که درتاریخ 1/6/1366 تصویب شده است عبارت است از:
بودجه کل کشور برنامه‌های دولت است که برای یک سال مالی تهیه و حاوی پیش‌بینی درآمدها و سایر منابع تأمین اعتبار و برآورد هزینه‌ها برای انجام علمیاتی که منجر به نیل سیاستها و هدفهای قانونی میشود و از سه قسمت به شرح زیر تشکیل میشود:
بودجه عمومی دولت که شامل اجزای زیر است:
الف پیش‌بینی دریافتها و منابع تأمین اعتبار
ب پیش‌بینی پرداختهایی که توسط درآمدها درسال مربوطه می‌توانند انجام شوند.
بودجه شرکتهای دولتی و بانکها شامل پیش‌بینی درآمدها و سایر منابع
بودجه موسساتی که تحت عنوانی غیر از عناوین فوق در بودجه منظور میشود.
انواع بودجه:
بودجه برنامه‌ای 2- بودجه دستگاهی
بودجه برنامه‌ای:
بودجه‌ای که درآن ملاک اعتبار دادن و مبنای دادن اعتبار برنامه‌ها هستند که به هربرنامه مقداری اعتبار تخصیص میشود.
بودجه دستگاهی:
مشخص کردن بودجه به طور مجزا برای هر وزارتخانه‌ای را بودجه به صورت دستگاهی گویند که نحوه کار بدین شکل است که دستگاهها درهرناحیه‌ای براساس ابلاغ بودجه، بودجه‌ای را برای سال آینده پیش‌بینی می‌کنند و سپس در مرکز استان کارشناس بودجه، بودجه تمام نواحی و خود مرکز را جمع‌آوری می‌کند و به مجلس می‌فرستد.
عناصر بودجه:
یکسری موضوعات متشابه که درتمامی تعاریف بودجه دیده می‌شوند که عبارتند از:
پیش‌بینی: چون بودجه مربوط به آینده است.
بودجه فقط مخصوص دولت نیست: چون بخش خصوصی نیز می‌تواند برنامه‌ریزی داشته باشد.
بودجه فقط به صورت دستگاهی نیست: مثلاً درکشور ما به صورت برنامه‌ای است.
زمان بودجه لزوماً یک سال نیست: مثل برنامه‌های توسعه چندساله کشورها
تصویب بودجه جزء تعریف بودجه نیست: بلکه یکی از مراحل است.
عوامل بودجه:
درآمد 2- هزینه
دولت ابتدا درآمد خود را مشخص می‌کند و سپس با توجه به میزان درآمدش اعتبارات دستگاهی مختلف را تصویب می‌کند که در کشور ما بیشتر درآمد ازطریق فروش نفت است و بودجه به عنوان یک ترازو است که اعتبارات را به عملیات تبدیل می‌کند.
روشهای کلی تأمین درآمد دولت:
درآمد حاصل از مالیات
2- استقراض (قرض گرفتن): اوراق مشارکت، وام گرفتن
3- عملیات بانکی: درآمد مالی و پولی، انتشار اسکناس
خالصه‌جات: کشاورزی، صنعتی، خدماتی
درآمد حاصل از مالیات:
امروزه اکثر کشورها تلاش می‌کنند بیشتر درآمد خود را از طریق مالیات کسب کنند چون بعضی از اقتصاددانان معتقداند که هرچه میزان بیشتری از درآمد دولت از راه مالیات باشد بیانگر پیشرفته‌بودن آن کشور است.
درآمد حاصل از استقراض:
دولتها نیز مانند اشخاص دربعضی مواقع جهت تأمین درآمد خود اقدام به دریافت وام می‌کنند توجه کنید که وام‌گرفتن برای دولت درآمد نیست بلکه منبع تأمین اعتبار است زیرا که ناشی از بدهی است.
درآمد حاصل از عملیات بانکی:
دراین روش دولت از طریق انتشار اسکناس و همچنین دریافت بهره از طریق عملیات بانکی برای خود درآمد کسب می‌کند که البته لازم است جهت جلوگیری از بروز مشکلات اقتصادی از قبیل کم ارزش شدن پول تجزیه و تحلیل درستی از اوضاع و احوال اقتصادی به عمل آید.
4) درآمد حاصل از خالصه‌جات:
این نوع درآمد، درآمدی است که دولت از طریق فعالیتهای کشاورزی، صنعتی و خدماتی که انجام می‌دهد به دست می‌آورد.
انواع درآمدهایی که دولت کسب می‌کند از لحاظ چگونگی خرج:
1- درآمد عمومی 2- درآمد اختصاصی
درآمدهای عمومی دولت:
این درآمدها درماده 10 قانون محاسبات عمومی تعریف شده‌اند که عبارتند از درآمدهایی که به وسیله دستگاههای اجرایی وصول می‌شوند و به خزانه دولت واریز می‌گردند و می‌توانند به وسیله همه دستگاهها خرج شوند که عبارتند از:
مالیات
نفت و گاز
انحصارات و مالکیت‌های دولتی
درآمد حاصل از ارائه خدمات و فروش کالاها به وسیله دولت
درآمد حاصل از دریافت اصل وام و بهرهایی که دولت اعطا می‌کند
درآمد حاصل از سرمایه‌گذاری در داخل و خارج کشور
درآمدهای حاصل از سودسهام شرکتهای دولتی و سایر درآمدها
درآمدهای اختصاصی:
درآمدهایی که به وسیله بعضی از دستگاهها وصول می‌شوند و به وسیله همان دستگاهها پس از واریز به خزانه مصرف می‌شوند.
اعتبارات:
ما در بودجه اعتبارات را درچهار فصل و بیست ماده هزینه داریم. چهارفصل عبارتند از:
هزینه های پرسنلی 2- هزینه‌های اداری
3- هزینه‌های سرمایه‌ای 4- هزینه‌های اقتصادی
انواع اعتبارات در بودجه:
1- اعتبارات جاری 2- اعتبارات عمرانی
اعتبارات جاری:
اعتباراتی که همه ساله وجود دارند و وضعیت دستگاه را به صورت موجود حفظ می‌کنند.
اعتبارات عمرانی:
اعتباراتی که وضعیت موجود دستگاه را تغییر می‌دهند و ظرفیت جدیدی را برای جامعه ایجاد می‌کنند و باعث توسعه اقتصادی اجتماعی و فرهنگی می‌شوند.
چگونگی دریافت اعتبارات:
دستگاههای دولتی به دوصورت اعتبارات خود را دریافت می‌کنند.
به طورمستقیم از مرکز تهران یعنی خزنه‌داری کل به صورت اعتبار ملی مثل دانشگاهها
ازطریق استان و به صورت بودجه و اعتبارات استانی از خزانه معین یعنی اداره کل دارایی که این نوع بودجه با نظارت سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی تهیه میشود.
مراحل بودجه:
الف تهیه، تنظیم و پیشنهاد ب تصویب بودجه
ج اجرای بودجه و نظارت براجرای بودجه
مراحل الف و ج توسط دولت (قوه اجرائیه) انجام می‌شوند و مراحل ب و و توسط قوه مقننه (مجلس) انجام میشود.
قوانین متداول دربودجه:
قانون محاسبات عمومی 2- قانون برنامه و بودجه
3- برنامه‌های توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی
الف) تهیه و تنظیم و پیشنهاد بودجه:
بودجه در دستگاههای مختلف بوسیله کارشناسان، براساس ابلاغ بودجه‌ای که به وسیله رئیس جمهور (یا معاونینش) داده میشود تنظیم میشود که دراین ابلاغ سیاستهای کلی دولت یادآوری شده است و این بودجه بعد ازتنظیم به ستاد بودجه می‌رود.
چگونگی ابلاغ بودجه:
ابلاغ ابتدا به دستگاه مرکزی آن در تهران است فرستاده میشود و سپس این دستگاه ابلاغ را به استانها و استانها ابلاغ را به ناحیه‌ها می‌فرستند.
ستاد بودجه:
معمولاً درفصل بودجه هر وزارتخانه‌ای اقدام به تشکیل ستادی به نام ستاد بودجه می‌کند که اعضای این ستاد به وسیله وزیر انتخاب می‌شوند و همچنین یک نماینده از سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی دراین ستاد شرکت می‌کنند که مدت کار این ستاد کمتر از یک سال است که کار این ستاد بررسی بودجه ادارات کل باتوجه به ابلاغ بودجه‌ای که مشخص‌کننده چگونگی بودجه‌بندی سال مربوطه است، می‌باشد مثلاً اینکه آیا بودجه تنظیم شده با برنامه سوم توسط اقتصادی، اجتماعی، و فرهنگی مغایرتی ندارد؟
پس از اینکه بودجه در ستاد بودجه بررسی شد بودجه وزارتخانه تهیه، تنظیم و تأیید میشود و به امضای وزیر مربوطه می‌رسد و سپس به سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی فرستاده میشود.
سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی:
بودجه در این سازمان مجدداً بررسی میشود و کار این سازمان اصولاً مشاوره‌ای است یعنی به رئیس جمهور یا نخست‌وزیر مشاوره می‌دهد و سپس بودجه درقالب بودجه کل کشور به شورای اقتصاد ارسال میشود و پس از بررسی و تأیید این شورا جهت بررسی نهایی به هیئت دولت ارجاع میشود و هیئت دولت باتوجه به تمامی موارد بودجه را بررسی و تأیید می‌کند و سپس این بودجه به وسیله رئیس جمهور تحت عنوان لایحه به مجلس پیشنهاد میشود.