مقدمه:
این تحقیق با عنوان هدایت و رهبری در قرآن و نهج البلاغه انجام گردیده است. ابتدا با مراجعه به منابع مختلف که فهرست آنها در این تحقیق آمده است معنی لغوی هدایت از دیدگاههای مختلف طرح و آنگاه معنای هدایت در قرآن مورد بررسی قرار گرفت. لازم به ذکر است در قرآن هدایت با سی و یک تعبیر خاص بکار رفته است که در این تحقیق به این معانی پرداخته شده است. برای آگاهی از وجوه هدایت در نهج البلاغه با مراجعه به کتاب مزبور 10 خطبه و 2 حکمت و 1 نامه در زمینه هدایت مورد بررسی قرار گرفت. همچنین فهرست آیاتی از قرآن که در آنها وجوه مختلف هدایت بیان شده است ضمیمه گردیده است.
1-1- معانی لغوی هدایت:
هدایت در لغت به معنی ارشاد و راهنمایی از روی لطف و خیرخواهی است. (1) صاحب مجمع البحرین می گوید: «هدایت در لغت به معنی ارشاد و دلالت بر شیء است.». (2)
راغب اصفهانی درباره معنی هدی می گوید: «هدی در لغت به معنی دلالت و راهنمایی از روی لطف است». (3)
درباره معنی هدایت در معجم مقاییس اللغه و در معجم الوسیط آمده:
“هدایت، عبارت از راهنمایی از روی لطف است، بگونه ای که رساننده به مطلوب و مقصود باشد”. (4)
همچنین درباره معنی لغوی هدایت، گفته شد: «هدایت، یعنی به نرمی کسی را به خواسته‌اش راهنمایی کردن». (5)
صاحب تبیان نیز، هدایت را به معنی راهنمایی به راه رشد می داند. (6)
در تفسیر المحقق درباره معنای لغوی هدایت چنین آمده:
«هدایت در لغت به معنی راهنمایی کردن است و هَذی، هُدی و هدیه، مصدر هدی یهدی است که به معنی ارشاد و ضد گمراهی است و به معنی دلالت، دعوت، بیان و تعریف نیز
می‌آید». (7)
1-1-1- معنای اصطلاحی هدایت:
معنای اصطلاحی هدایت، عبارت است از دلالت بسوی حق و ارائه طریق و ارشاد بسوی حقیقت چنانکه قرآن کریم، در آیات زیر، همین معنا را بیان می فرماید:
“ ان علینا للهدی ”.
“ و انک لتهدی الی صراط مستقیم ”.
“ ان هذا القرآن یهدی للتی هی اقوم ”.
“ قل الله یهدی للحق ”. (8)
صاحب کشاف نیز درباره معنای اصطلاحی هدایت می گوید:
«هدایت عبارت است از ارائه طریق و افاقه قوایی که شخص بتواند بوسیله آن، مصالح خود را دریابد، و یا عبارت است از نصب ادله‌ای که بوسیله آن حق را از ناحق جدا کند، و یا ارسال رسل و انزال کتب باشد، چنانکه خداوند می فرماید “وجعلنا منهم ائمه یهدون بامرنا” و یا کشف سرائر از دلها باشد که مخصوص انبیاء و اولیاء است. چنانکه می فرماید: “لنهدینهم سبلنا”. (9)
ملاصدرا در مقام بیان معنی هدایت گوید:
«فالخلق هو اعطاء الکمال الاول والهدایه هی افاده کمال الثانی».
آفرینش موجودات، اعطای کمال اول است و هدایت، عبارت از اعطای کمال دوم به موجودات است، زیرا خداوند ابتدا بندگان را آفرید و سپس آنها را به راه راست و طریق سعادت، هدایت نمود. چنانکه می فرماید:
“ربنا الذی اعطی کل شیء خلقه ثم هدی”.
و با لجمله، هدایت عبارت از سوق دادن اشیاء است بطرف کمال دوم آنها و کمال دوم، کمالی است که موجودات در اصل وجود، نیازی بدان ندارند و در بقاء نیز احتیاجی بدان
ندارند. (10)
1-2- وجوه هدایت در قرآن:
برای هدایت و مشتقات آن در قرآن، وجوه و معانی مختلف بیان گردیده، که برای پی بردن به معانی مزبور، به ذکر آن می پردازیم:
1- هدی به معنی قرآن ، چنانکه در سوره اسراء آیه 9 فرماید:
“و مامنع الناس ان یومنوا اذجاء هم الهدی”
در سوره کهف آیه 55 نیز فرماید:
“و ما منع الناس ان یومنوا اذجاء هم الهدی”
و در آیه 23 سوره نجم نیز فرماید:
“و لقد جاءهم من ربهم الهدی”
و در آیه 13 سوره جن نیز فرماید:
“و انا سمعنا الهدی آمنابه” (11)
2- هدی به معنی دین (بمعنای اخص):
مانند آیه 120 سوره بقره که می فرماید:
“قل ان هدی الله هوالهدی”
ترجمه: بگو همانا دین، همان دین خدا، یعنی اسلام است.
و در سوره حج آیه 67 نیز می فرماید: « فلاینا زعنک فی الامر وادع الی ربک انک لعلی هدی مستقیم » یعنی لعلی دین مستقیم.
هدایت بدین معنی، در قرآن بسیار است (12)
3- هدی به معنی ایمان، مانند آیه 13 سوره کهف:
“ انهم فتیه آمنوا بربهم وزدنا هم هدی”
ترجمه: همانا آنان، جوانانی هستند که به پروردگارشان ایمان آوردند و خداوند بر ایمانشان افزود.
در سوره مریم آیه 76 نیز فرماید:
“و یزید الله الذین اهتدوا هدی”.
یعنی: خداوند ایمان کسانی را که قبول ایمان نموده اند، زیادتر می کند.
در سوره سبا آیه 32 نیز می فرماید:
“ انحن صددناکم عن الهدی بعد اذجاء کم”.
ترجمه: آیا ما (مستکبرین)، شما (مستضعفین) را از ایمان منع نمودیم، بعد از آنکه از جانب خدا آمد.
و در سوره زخرف آیه 49 فرماید:
“ ادع ربک بما عهد عندک اننا لمهتدون”.
که مهتدون به معنی مومنون است.
ترجمه: بخوان ای ساحر از خدای خودت تعهدی را که با تو دارد (که عذاب را از ما بردارد) در اینصورت، ما از ایمان آورندگانیم. (13)
4- هدی به معنی توحید :
چنانکه در سوره فتح آیه 28 فرماید: “هوالذی ارسل رسوله بالهدی و دین الحق” یعنی اوست خدایی که رسول خود را با توحید و دین حق فرستاد.
نظیر این آیه، در سوره توبه آیه 33 و در سوره صف، آیه 9 نیز آمده است.
در سوره قصص، آیه 57 نیز فرماید:
“و قالوا ان نتبع الهدی معک نتخطف من ارضنا”
که هدی به معنی توحید است. (14)
ترجمه: (مردم مکه به رسول خدا) گفتند: اگر ما همراه تو، توحید را پیروی کنیم، ما را از سرزمین خودمان بیرون می کنند.
5- هدی به معنی سنت و روش :
چنانکه در سوره انعام آیه 90 فرماید:
“ اولئک الذین هدی الله فبهدیهم اقتده”.
در این آیه، خداوند به پیامبرش می فرماید: پیش از تو نیز، پیامبران دیگری بودند که به وظیفه خود عمل نمودند، خداوند نیز، آنان را در مسیر خویش هدایت فرمود. پس تو هم به سنت و روش آنان اقتداء کن و مانند آنان، بر آزار دشمنان و تکذیب آنان صبر کن.
در سوره زخرف آیه 22 نیز فرماید: “ انا وجدنا آباءنا علی امه و انا علی آثارهم مهتدون” یعنی: علی آثارهم مستنون بسنتهم.
ترجمه: ما پدران خود را بر عقاید و آیینی یافتیم، و البته ما هم از سنتها و روشهای آنان پیروی می کنیم. (15)
6- هدی به معنی پیامبران و کتابهای آسمانی :
چنانکه در آیه 38 بقره فرماید:
“ افما یا تیکم منی هدی فمن تبع هدای فلاخوف علیهم ولا هم یحزنون”.
یعنی: هنگامیکه از جانب من، پیامبران و کتابهای آسمانی آمدند، پس هر کس از کتب و رسل من پیروی کند، خوف و اندوهی برای او نخواهد بود.
نظیر این معنی در سوره طه آیه 123 نیز آمده است. (16)
7- هدی به معنی راه نمودن و راهنمایی در دین :
چنانکه در آیه 10 طه فرماید: “ اواجد علی النار هدی”
که مقصود، راه یابی از طریق پیدا کردن آتش است.
و نیز در سوره قصص آیه 22 فرماید:
“ قال عسی ربی این یهدینی سواء السبیل”
که یهدینی به معنای پر شدنی است.
و در سوره ص آیه 2 فرماید: “و اهدنا الی سواء الصراط”.
که در این آیه اهدنا به معنی ارشدنا است.
8- هدی به معنی راه نمودن به حجت و برهان :
چنانکه در سوره بقره آیه 285 فرماید: “والله لایهدی القوم الظالمین”.
یعنی لا یهدیهم الی الحجه . و در سوره آل عمران آیه 86 نیز نظیر این آیه، آمده. هدایت بدین معنا، در قرآن مجید، فراوان است. (17)
9- هدی به معنی بیان:
مانند آیه 5 سوره بقره که می فرماید: “ اولئک علی هدی من ربهم”. یعنی علی بیاناً من ربهم و در آیه 100 سوره اعراف فرماید: “ اولم یهدلهم” یعنی: اولم یبین لهم.
و در آیه 17 سوره فصلت نیز می فرماید: “و اما ثمود فهدینا هم” یعنی: بینا لهم.
و در سوره انسان آیه 3 فرماید: “ انا هدیناه السبیل” یعنی: انا بینا له السبیل.
هدی بدین معنا، در قرآن بسیار است. (18)
10- هدی به معنی شناختن و معرفت :
چنانکه در آیه 16 سوره نحل فرماید: “و علامات و بالنجم هم یهتدون”. که یهتدون به معنای یعرفون الطرق است. یعنی: بوسیله ستارگان، راهها را می شناسند.
در آیه 82 طه نیز می فرماید: “و انی لغفار، لمن تاب و آمن و عمل صالحاً ثم اهتدی”.
ترجمه: همانا من، بسیار آمرزنده ام، برای کسیکه توبه کند و ایمان آورد و عمل صالح انجام دهد، سپس (حق) را بشناسد.
در سوره انبیاء آیه 31 نیز فرماید: “و جعلنا فیها فجاجاً سبلا لعلهم یهتدون”.
یهتدون در این آیه نیز، به معنای یعرفون است.
ترجمه: و قرار دادیم در آن (زمین) راههای فراخ و پیدا، شاید که ایشان (راه درست) را بشناسد.
در سوره نحل آیه 41 نیز فرماید: “ننظرا تهتدی ام تکون من الذین لایهتدون”
ترجمه: (سلیمان گفت تخت بلقیس را برایش ناشناس کنید) تا بنگریم که وی، سریر خود را می شناسد یا توانایی شناسایی نخواهد داشت.
هدایت به این معنی در قرآن، بسیار است. (19)
11- هدی به معنی خواندن :
چنانکه در آیه 159 اعراف می فرماید: “و من قوم موسی امه یهدون بالحق”.
یهدون در اینجا به معنی یدعون است.
ترجمه: و جماعتی از قوم موسی، مردم را به دین حق فرا می خواندند.
در سوره رعد آیه 7 نیز فرماید: “ انما انت منذر، و لکل قوم هاد”.
ترجمه: برای هر قومی، دعوت کننده و خواننده ای هست، که هاد به معنی داع است. در سوره بنی اسرائیل آیه 9 فرماید: “ان هذا القرآن یهدی للتی هی اقوم”.
در این آیه نیز یهدی به معنی یدعوا است.
در سوره انبیاء آیه 73 می فرماید: “و جعلنا هم ائمه یهدون بامرنا”.
ترجمه: و ما فرزندان ابراهیم را، پیشوایانی قرار دادیم که مردم را به فرمان ما فرا می خوانند.
در آیه 30 احقاف نیز فرماید: “مصدقاً لما بین یدیه یهدی الی الحق”.
که در این آیه نیز، یهدی به معنی یدعوا است.