تحقیق احترام به پدر و مادر از دیدگاه قرآن

. در قرآن نیکی به پدر و مادر بدون فاصله بعد از مسئله یکتاپرستی و مسئله توحید مطرح شده است.

وقضی ربک الا تعبدوا الا ایاه و بالوالدین احسانا

پروردگارت فرمان داده جز او را نپرستید و به پدر و مادر نیکی کنید. بنابراین باید با ایشان برخورد مؤدبانه داشته باشیم خصوصاً در مواقعی که پدر و مادر سالخورده و پیر شده‌ باشند که نیاز بیشتری به حمایت و محبت دارند. در آیه‌ی دیگری آمده است: به انسان درباره‌ی پدر و مادرش سفارش کردیم. مادرش او را به زحمت حمل کرد و به هنگام بارداری هر روز رنج و ناراحتی تازه‌ای را متحمل می‌شد و دوران شیرخوارگی او در دو سال پایان می‌یابد و آری به او توصیه کردیم) که شکر برای من و برای پدر و مادرت بجا‌آور که بازگشت همه‌ی شما به سوی من است.

امام رضا علیه‌السلام می‌فرمود:

 که پدرم از جدش امام صادق علیه‌السلام حدیث کرده که فرموده است:

«کوعلم‌الله لفظه او جز فی ترک عقوق الوالدین عن افالاتی به» اگر خداوند برای جلوگیری از رنجش و آزار پدر و مادر کلمه‌ای را کوتاهتر از اف می‌دانست آن را در قرآن شریف می‌آورد.

امام باقر علیه‌السلام فرمود:

, پدرم امام سجاد علیه‌السلام در رهگذر مردی را دید که با پسر جوانش راه می‌رود، ولی فرزند در حین حرکت به دست پدر تکیه داده است. امام سجاد از مشاهده‌ی این رفتار بر خلاف ادب و بی احترامی فرزند به پدر آنقدر ناراحت و آزرده خاطر گردید که تا آخر عمر با آن پسر وظیفه ناشناس سخن نگفت.

آری نیکی به پدر و مادر و احترام به شخصیت آنان یک وظیفه‌ شرعی و قطعی است و تا پایان عمر حتی موقعی که انسان صاحب نوه و نتیجه هم می‌شود به آنها احترام بگذارد و بزرگی و بزرگواری آنها را مد نظر داشته باشد و لحظه از خدمت و محبت به آنها غافل نگردد.

پیامبر اکرم صلی ‌الله‌علیه‌و‌آله می‌فرمود:

«رضی الله فی رضی الوالدین و سخطه فی سخطهما.»

خشنودی پدر و مادر رضای خداوند است و خشم الهی در غضب پدر و مادر است

نظر الولد الی والدیه حبا لهما عباده.

نگاه محبت آمیز فرزند به روی پدر و مادر عبادت است و در پیشگاه الهی استحقاق پاداش دارد.

منظور از«حقوق والدین» چیست؟

در لغت «حق» را «قرار گرفتن چیزی در جایی که شایسته‌ی آن است» و نیز «امری ثابت که انکار آن جایز نیست» معنا کرده‌اند (عسکری، 1412 ه.ق، ص193، شماره‌های 772 و773). «حقوق» نیز جمع «حق» است (مختار الصحاح، ص140، ذیل «ح ق ق») و با در نظر گرفتن اینکه به والدین اضافه شده، منظور از آن همه‌ی امور ثابت (اخلاقی) است که باید چنان‌که شایسته‌ی والدین است به جای آورده شوند و تخطی از آنها نیز جایز نیست و البته سزاوارترین افراد برای رعایت این حقوق، فرزندان آنها هستند. از «رعایت حقوق والدین» به «احترام به والدین» و یا «نیکی (نیکوکاری) به (با) والدین» نیز یاد می‌شود.

چرا پرداختن به حقوق والدین ضرورت دارد؟

خانواده به عنوان کوچک‌ترین مجموعه‌ی تشکیل دهنده‌ی جامعه در اعتلا و یا انحراف آن نقش مؤثری دارد که به اعتلا و یا انحراف خود خانواده پیوند خورده است. بر این اساس یکی از عواملی که موجب ثبات و اعتلای خانواده خواهد شد آن است که اعضای این مجموعه‌ی کوچک حقوق یکدیگر را رعایت کنند. این امر در نهایت موجب رعایت حقوق جامعه از سوی افراد خانواده و بالعکس رعایت حقوق ایشان از سوی جامعه خواهد شد. احترام فرزندان به حقوق والدین نیز در همین حوزه قرار می‌گیرد که پدر و مادر را در ایفای نقش راهبری خانواده تقویت و ترغیب خواهد کرد و در نتیجه موجب تقویت نقش خود خانواده در پیشبرد اهداف متعالی جامعه خواهد شد.

مطالعه‌ی متون دینی مختلف نشان می‌دهد که احترام به پدر و مادر همواره به عنوان فضیلتی اخلاقی در حوزه‌ی مسائل دینی مطرح بوده است. در عهد عتیق (تورات) می‌بینیم که حضرت یعقوب (علیه‌‌السلام) از برخی فرزندانش به‌خاطر انجام اعمالی که آبروی ایشان را خدشه‌دار کرده است بیزاری می‌جوید و آنها را سرزنش می‌کند (سفر پیدایش، فصل 49، ص 50- 51، فقرات 3- 5). همچنین در بین ده فرمانی که خداوند به حضرت موسا (علیه‌‌السلام) وحی فرموده بود این فرمان نیز وجود داشت که: «پدر و مادر را احترام کن تا در سرزمینی که خداوند به تو خواهد بخشید، عمر طولانی داشته باشی» (سفر خروج، فصل 20، ص 74، فقره‌ی 12؛ نیز ر.ک فصل 21، فقرات 15 و 17). در عهد جدید (انجیل) نیز دیده می‌شود که حضرت عیسا (علیه‌‌السلام) بزرگان یهود را به‌خاطر تحریف فرمان یاد شده مورد عتاب قرار می‌دهد (انجیل متا، فصل 15، ص 911- 912، فقرات 3- 6). همچنین در انجیل لوقا از اینکه مسیح (علیه‌‌السلام) همواره مطیع والدین خود بود سخن رفته است (فصل 2، ص963، فقره‌ی 15).

در دین اسلام نیز علاوه بر متن مقدس آن، یعنی قرآن کریم که ذکر آن خواهد آمد، در سخنان پیشوایان دینی آن هم به موضوع رعایت حقوق والدین توجه فراوانی شده است؛ چنان‌که پیامبر مکرم اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله) «برّ (نیکویی) به والدین» را پس از «نماز اول وقت» و پیش از «جهاد در راه خدا» به عنوان یکی از محبوب‌ترین اعمال در نزد خداوند معرفی فرموده‌اند (صحیح بخاری، ج1، ص134، کتاب مواقیت الصلاﺓ). همچنین ایشان در روایتی دیگر حقوق والدین را بر فرزندان چنین بیان فرموده‌اند که فرزند نباید والدین خود را به نام صدا بزند و در راه رفتن و نشستن بر آنها سبقت گیرد و موجب توهین دیگران به ایشان شود (کافی، ج20، ص 159، باب البرّ بالوالدین).

گرچه قرآن مجید در آیات خود اشاراتی به چرایی رعایت حقوق والدین (به‌ویژه مادر) کرده است (ر.ک بخشهای بعدی مقاله)، اما به نظر می رسد با توجه به اینکه این کتاب آسمانی خود را مایه‌ی هدایت بشر دانسته (بقره/ 2، 97) و با بیان احکامی چون حرمت ربا و زنا، قصاص، احکام ارث و ...، اصلاح خانواده و اجتماع و حفظ حرمت و سلامت آنها را مد نظر داشته است و با توجه به مقدمه‌ی یاد شده درباره‌ی نقش خانواده دراجتماع، می‌توان مقوله‌ی رعایت حقوق والدین را نیز از همین دست دانست و هدف از بیان آن را اصلاح و تقویت نظام خانواده و اجتماع بیان کرد.

در مقاله‌ی حاضر بر آن نیستم تا موضوع فوق را از دید علوم مربوط به آن موشکافی علمی کنیم. بلکه هدف بررسی آیات مرتبط با این مسأله به منظور آشنایی هر چه بیشتر با مفاهیم مطرح شده در قرآن است.

کلیات :

آیات قرآن را برحسب چگونگی پرداختن به موضوع حقوق والدین می‌توان به دو گروه تقسیم کرد: درگروه اول، مدلول مستقیم آیات بحث حقوق والدین است که فهرست آنها عبارت است از:

1- بقره: 83، 180، 215؛

2- نساء: 11، 36؛

3- انعام: 151؛

4- اسراء: 23- 24؛

5- عنکبوت: 8؛

6- لقمان: 14، 15؛

7- احقاف: 15.

اما در گروه دوم آیات بحث اصلی آیه حقوق والدین نیست و فقط مضمون آنها با این موضوع مرتبط است؛ مثلاً آیات 135 سوره‌ی نساء، 141 سوره‌ی ابراهیم، 14 و 32 سوره‌ی مریم، 28 سوره‌ی نوح و 102 سوره‌ی صافات.1

وجود مفاهیمی چون «احسان به والدین» (بقره/ 83) «برّ به والدین» (مریم/ 14) و «سفارش شدن انسان به والدینش» (عنکبوت/ 8) در آیات گروه اول ما را به وجود بحث حقوق والدین درقرآن رهنمون می‌شود. در این آیات توصیه به رعایت حقوق والدین و بیان وظایف فرزندان (و در واقع بیان مصادیق این حقوق) نمود دارد.

بررسی آیات

اهمیت حقوق والدین از نظر قرآن کریم :

بررسی آیات یاد شده نشان می‌دهد که از منظر قرآن کریم این موضوع جایگاه ویژه‌ای در بین مفاهیم اخلاقی دیگر دارد. لحن خطابی و نیز آمرانه‌ی به کار رفته در این آیات و نیز عبارات تأکیدآمیز آنها مؤید این مدعاست.

مثال 1: «و اذ اخذنا میثاق بنی‌اسرائیل لاتعبدون الّا الله و بالوالدین احسانا ...» (بقره/ 83).

و (به یاد آورید) زمانی را که از بنی‌اسرائیل پیمان گرفتیم که جز الله را عبادت نکنید و به پدر و مادر نیکی کنید.

پیمان گرفتن بر رعایت احوال والدین، که امر بر این کار را در تقدیر دارد، عبارت تأکیدآمیزی است که بر اهمیت این امر اشاره می‌کند (مجمع البیان، ج1،ص149).

مثال 2: «و قضی ربک ٲلّاتعبدوا الّا ایّاه و بالوالدین احسانا ...»(اسراء/ 23).

و پروردگارت حکم کرد که جز او را عبادت نکنید و به پدر و مادر نیکی کنید.

عبارت «و قضی ربک» دراین آیه به الزامی بودن احسان به والدین دلالت دارد. چنان‌که فعل نهی «الاتعبدوا» نیز مؤید این مطلب است (همان، ج3، ص 409).

مثال 3: «و اخفض لهما جناح الذﱡلّ من الرﺣﻤﺔ ...» (اسراء/ 24).

و بالهای تواضع خویش را از روی رحمت و مهربانی در برابر پدر و مادر

فرود آر.

تعبیر استعاری «فرود آوردن بال رحمت» در این آیه بر حد اعلای تواضع (قولی و فعلی) در برابر والدین دلالت می‌کند (همان‌جا) چنان‌که آغاز شدن آیه با فعل امر«اخفض» (پایین بیاور) نیز تأکید بر این امر است.

از این گذشته امر به نیکوکاری به والدین بلافاصله پس از امر به پاییندی به مفاهیم اساسی اعتقادی‌ای چون عبادت خداوند و شرک نورزیدن به ذات او (ر.ک آیات مثالهای 1 و 2) خود از اهمیت والای این موضوع در آموزه‌های قرآنی خبر می‌دهد.

عبارت «ان‌اشکر لی و لوالدیک الیََّ المصیر؛ سپاسگزار من و پدر و مادرت باش [و بدان که] بازگشت [همه] به سوی من است» (لقمان/ 14) نیز بر وجوب سپاسگزاری از والدین همچون وجوب شکرگزاری از خداوند اشاره دارد و آن را از مصادیق شکر (و عبادت) خداوند و بلکه همردیف آن دانسته است، چنان‌که «الیّ المصیر» در انتهای آیه نیز با یاداوری اینکه سرانجام همگی در محضر خداوندحاضر خواهند شد و او به حساب همگی رسیدگی خواهد کرد انسان را بر این شکرگزاری ترغیب می‌کند و از ترک آن بر حذر می‌دارد (المیزان، ج 16، ص 227).

چنین مطالبی با مراجعه به آیات 36 سوره‌ی نساء، 151 سوره‌ی انعام، 8 سوره‌ی عنکبوت و 15 سوره‌های لقمان و احفاف نیز قابل اثبات است.

بحثی دیگر درباره‌ی اهمیت رعایت حقوق والدین :

نکته‌ی دیگری که درباره‌ی اهمیت رعایت حقوق والدین از منظر قرآن مجید شایان ذکر است این است که قرآن احترام به والدین را از ویژگیهای بارز پیامبران الاهی و از فضایلی دانسته که خداوند به ایشان مرحمت فرموده و با این خصایص آنها را از دیگران متمایز ساخته است؛ مثلاً خداوند در آیه‌ی 14 سوره‌ی مبارکه‌ی مریم، ضمن بیان فضایلی که در وجود حضرت یحیی (علیه‌‌السلام) به ودیعه نهاده، او را نیکوکار به والدینش خوانده است: «و بَرّا بوالدیه و لم یکن جبارا عصیا».

همچنین به هنگام برشمردن ویژگیهای آشکاری که خداوند به وی مرحمت فرموده است از اینکه خداوند او را نیکوکار نسبت به مادرش قرارداده است خبر می‌دهد: «و بَرّا بوالدتی و لم یجعلنی جبارا شقیا» (مریم/ 32).

از این گذشته آیات قرآن بر وجود چنین ویژگی‌ای درحضرات نوح و ابراهیم (علیهماالسلام) نیزاشاره دارند. آنجا که ضمن نقل دعاهای مختلف ایشان به درگاه خداوند از اینکه غفران الاهی را در حق پدر و مادرشان درخواست کرده‌اند خبر می‌دهد و البته واضح است است که این دعا از شخصی صادر نمی‌شود مگر به‌خاطر توجه او به حقوق والدین و رعایت آن. این آیات عبارتند از:

1- «ربنا اغفرلی و لوالدی و للمومنین یوم یقوم الحساب» (ابراهیم /41).

2- «رب اغفرلی و لوالدی و لمن دخل بیتی مومنا ...»( نوح /28).