بانک ها در قرون هفدهم و هجدهم و نوزدهم میلادی بانک ناشر اسکناس ، بانک سپرده ، بانک پس انداز ، بانک سرمایه گذار ، بانک منطقه ای ، بانک رهنی ، بانک استقراضی ، بانک تخصصی ، بانک مشاوره ای ، بانک تجاری خارجی و غیره بودند .
از ابتدای قرن بیستم در کشورهای توسعه یافته صحبت از نظام بانکی شد . بدین ترتیب واژه نظام بانکی مطرح گردید . منظور از نظام بانکی آن است که سازمان بانکی بانکی کشور باید تابع نظام و قوانین و مقررات معینی باشد . بدون وجود یک نظام بانکی کارا موضوع پیشرفته و توسعه اقتصادی به سهولت حاصل نخواهد شد . به طور خلاصه امروزه کشورها دارای یک نظام بانکی هستند . همان گونه که کشورها از لحاظ اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی از یکدیگر تمیز داده می شوند . این موضوع در خصوص نظام بانکی نیز مصداق دارد اما گذشته از مبحث مالکیت و مدیریت بانک ها اصولأ سازمان بانکی کشورها از بانک مرکزی و بانک های تجاری و غیره تجاری تشکیل می شوند .
بانک یک مؤسسه مالی واسته است که اصولأ وجوه اشخاص را تحت عنوان سپرده دریافت و این وجوه را در اشکال وام و اعتبار تنزیل بروات تجارتی خرید اوراق بهادار مصرف می نماید . یک وظیفه مهم بانک افتتاح حساب جاری و پرداخت و انتقال وجوه توسط چک می باشد سایر وظایف و عملیات مهم و اساسی بانک ارائه خدمات ارزی به مشتریان تأمین مالی معاملات خارجی عملیات در بازار پول و بالاخره ارائه خدمات مالی مشاوره ای می باشد بدیهی است حتی در سیستم های مالی پیشرفته فقط برخی از مؤسسه ها تمام یا اکثر عملیات فوق را انجام می دهند .
در هر کشوری به منظور تفکیک بانک ها از سایر مؤسسه های مالی لازم است واجه بانک در قانون پولی و بانکی تعریف شود .
:تحول و تکامل بانک و بانکداری
بانک در اصل به عنوان محل حفظ و حراست اشیاء قیمتی ریشه دینی دارد . زیرا در یونان باستان افراد ثروتمند جواهرات و سایر اشیاء قیمتی خویش را به منظور حفظ از دستبرد سارقان با پرداخت کارمزدی به امانت به محل های امن یعنی معابد می سپردند . معابد بخشی از سپرده های مورد اشاره را در قبال دریافت مازادی به افراد نیازمند برای مدت معینی قرض می دادند . بدین ترتیب معابد هم به ثروت خود می افزودند و هم به زعم خویش به تأمین نیاز نیازمندان همراه با جلب رضایت وام گیرندگان به عظمت خدای خود کمک می کردند . بدین سان معابد نخستین وام دهندگان معرفی شدند از این رو برخی معتقدند که قبل از پیدایش پول بانک یعنی محل حفظ اشیاء قیمتی و اعطای وام وجود داشته است .
به مرور ملاکان و تجار و خلاصه زراندوزان دریافتند که می توانند با اقدام مشابه معابد ثروت خویش را افزایش دهند . روشن است در این اوضاع و احوال رقابت و تنازع بین زراندوزان و معابد اجتناب ناپذیر می گردد . اما مقامات کشوری و دینی مراقبت می نمودند تا موضوع تحت کنترل باشد . لیکن همراه با تداوم جریان مذکور جامعه به سوی دو قطبی شدن ، بانکداران ثروتمند و تهیدستان کثیر ، سیر می نماید . این وضع موجب بروز مشکلات اجتماعی عظیمی شده و با انتقادهایی همراه می شود . لذا ارسطو در قرن چهارم قبل از میلاد در کتاب « سیاست » خویش ، حتی اصل بهره را هم رد می کند و توضیح می دهد که خاصیت پول در این است که ثابت باقی بماند ، نه این که در طول زمان افزایش یابد از خانه یا زمین به صورت منطقی ممکن است عوایدی حاصل شود اما این موضوع در مورد پول صادق نیست به عبارت دیگر پول سترون و نازاست .
در تکامل بانکداری جدید به عنوان یک حرفه مستقل لومباردهای ایتالیایی و زرگرهای لندنی نقش برجسته ای ایفا نمودند . انتشار اسناد رسید که شکل خام اسکناس بود ، افتتاح حساب جاری ، جمع آوری نقود و پرداخت وام به متقاضیان اخذ وثیقه ، وصول اصل و بهره وام در سررسید و نیز پرداخت بهره به سپرده گذاران نشان می دهد که دو گروه مورد اشاره به عنوان واسطه وجوه که وظیفه اساسی بانک های بازرگانی است اقدام می نمودند .
تعریف پول :
پول چیست ؟
واژه پول برای اقتصاد دانان دقیق و محدود نیست . در مکالمات روزمره واژه پول مفاهیم متفاوتی دارد . یکی از این مفاهیم فقط اسکناس رایج را شامل می شود مانند این که از شما سؤال می شود آیا با خودت پول داری ؟ اما در اقتصاد جدید پول فقط به سکه و اسکناس رایج محدود نمی شود زیرا اسکناس و سپرده های قابل برداشت با چک کار یکسانی را انجام می دهند .
از اسکناس و سپرده های مورد اشاره برای پرداخت بهاء کالاها و خدمات استفاده می شود . هر چند عملأ تفاوت های جزیی ، از نقطه نظر پرداخت ، بین اسکناس و چک وجود دارد مثلأ خرید های جزیی مانند خرید بلیط اتوبوس روزنامه سیگار کرایه تاکسی و غیره با چک عملی نیست اگر چه ممکن است در برخی از معاملات کلان نیز چک پذیرفته نشود . البته این هم واقعیت دارد که اگر کسی بخواهد فرضأ 10 میلیون دلار سهام بخرد با پرداخت اسکناس عملی نیست .
در حالی که مفهوم پول به معنی اسکناس خیلی محدود است در مقابل مفهوم پول مترادف با ثروت بسیار گسترده است مثلأ وقتی گفته می شود فلانی پول دار است معنای آن این است که ثروتمند می باشد . اگر این مفهوم در اقتصاد به کار گرفته شود در این صورت پول شامل مستغلات اتومبیل سهام اوراق قرضه اوراق مشارکت و خلاصه همه انواع ثروت و دارایی را شامل می گردد .
در اقتصاد جدید اقتصاددانان پول را بر اساس وظایفی که به آن محول شده است تعریف می نمایند .
وظایف پول :
الف پول معیار واحد ارزش و محاسبه ارزش :
یکی از اساسی ترین وظایف پول معیار و واحد اندازه گیری ارزشهای اقتصادی می باشد .
نقش محاسباتی پول موجب می گردد تا کلیه کالاها و خدمات را بتوان با یکدیگر مقایسه نمود .
پول موجب می گردد تا بتوانیم اقلام مختلف را ارزیابی و با یکدیگر مقایسه کنیم . هرگز نقش پول به عنوان یک معیار ارزش را نباید از یاد برد . برای انجام امر داد و ستد ابتدا ارزش کالاها و خدمات لازمست به پول سنجیده و تعیین شوند .
پول مقیاسی است که به اشخاص امکان می دهد قیمت های نسبی کالاها و خدمات مختلف را با یکدیگر مقایسه و نتیجه گیری نمایند کدام کالا یا خدمت گران تر است .
ب پول وسیله مبادله است : پس از اینکه ارزش کالاها و خدمات بر حسب واحد پول بیان شد امر مبادله به سهولت قابل انجام است . در این وضعیت خریداران و فروشندگان آماده اند تا کالاها و خدمات مورد داد و ستد را با پول معاوضه نمایند .
حاصل وجود پول به عنوان واسطه انجام معاملات و مبادلات تخصصی شدن اقتصاد است . با تخصصی شدن اقتصاد کارایی اقتصاد افزایش می یابد و به طور خلاصه وجود پول انجام مبادله را به مراتب ساده تر و سریع تر و کم هزینه تر از زمانی که نباشد می نماید . با وجود پول مکانیسم مبادله کارایی اقتصادی را بالا می برد و بدون وجود یک سیستم مبادله کارامد کارایی سیستم اقتصادی پایین خواهد بود .
ج پول وسیله پس انداز ارزشهای اقتصادی است : پول در صورتی می تواند وسیله مبادله باشد که بتواند این وظیفه سوم یعنی وسیله پس انداز و ذخیره ارزش های اقتصادی تلقی گردد .
د پول وسیله پرداخت های آتی : چهارمین وظیفه پول پرداخت های آتی است . روشن است در صورتی از پول به عنوان وسیله پرداخت و محاسبه در انعقاد و اجرای قراردادهای مدت دار استفاده خواهد شد که پول بتواند وظایف سه گانه یاد شده را انجام دهد . از این رو به نظر می رسد این وظیفه پول از اهمیتی هم پای وظایف بیان شده برخوردار نباشد .
ه پول ابزار اجرای سیاست های اقتصادی :
چهار وظیفه پیش گفته شده وظایفی است که پول از دید اقتصاد خرد باید داشته باشد و در واقع وسیله تشخیص پول می باشند لیکن آنچه امروزه اهمیت پول را چندین برابر نموده است نقشی است که پول از لحاظ اقتصاد کلان دارا می باشد . در واقع به زعم اقتصاددانان جدید در نظام پول اعتباری است که نقش ذاتی و اصلی پول مشخص می گردد . از این نظر پول اهرم فرماندهی و یکی از ابزارهای مهم و اساسی اجرای سیاست های اقتصادی دولت است . و در واقع اهمیت پول از نقطه نظر نقش مهمی است که پول از دید اقتصاد کلان ایفا می نماید می باشد .
اسناد تجارتی :
اسناد تجارتی از جمله اسناد عادی هستند که موجب تسهیل معاملات و رونق امر تجارت می گردند . اسناد تجارتی اوراقی هستند که مبالغ مندرج در این اوراق به سهولت قابل نقل و انتقال است . از این رو تجار از اوراق موصوف برای نقل و انتقال وجوه که هم راحت تر و مطمئن تر می باشند استفاده می نمایند . در واقع تجار خریدار یا واردکننده کالا به فروشنده یا صادرکننده کالا ممکن است در کشور دیگری باشد به جای وجه نقد اسناد تجارتی می دهد . دریافت کننده اسناد تجارتی می تواند مبالغ مندرج در اسناد مذکور را به آسانی به دیگری انتقال دهد . بدیهی است دارنده سند تجارتی در صورت نیاز به وجه نقد می تواند به متعهد یا به بانک مراجعه و وجه مذبور را دریافت دارد .
اسناد تجارتی شامل برات ، سفته ، چک ، سهام ، اوراق قرضه ، اسناد خزانه ، انواع بارنامه و رسید انبار می گردد . از یک نظر این اسناد تجارتی به سه دسته اساسی زیر قابل تفکیک و قسمت پذیری هستند :
دسته اول اسناد تجارتی که مبین وجه نقد می باشند این دسته شامل برات ، سفته و چک می گردد . به این دسته اوراق تجاری هم اطلاق می شود .
دسته دوم اسناد تجارتی که در بورس اوراق بهادار قابل معامله می باشند . این دسته شامل سهام ، اوراق قرضه و اسناد خزانه می گردد . به این دسته اوراق بهادار اطلاق می شود .
دسته سوم اسناد تجارتی که نشان دهنده حق عینی دارنده اش نسبت به کالاهای معینی در کشتی ، هواپیما ، واگن راه آهن ، کامیون یا انبار می گردد .
اسناد تجارتی دسته اول با سرعت و سهولت بیشتری نسبت به سایر اسناد به وجه نقد تبدیل می شوند . اسناد تجارتی در معاملات جایگزین اسکناس و مسکوک می گردند . در مورد تفاوت بین اسکناس و اسناد تجاری باید متذکر شد که اسکناس برای مدت نامحدود توسط بانک مرکزی با مبالغ مساوی و ارقام صحیح و غیر اعشاری منتشر می گردد و اعتبار آن بستگی به اعتبار دولت دارد در صورتی که اعتبار اسناد تجارتی بستگی به اعتبار متعهد آن اسناد دارد . بعلاوه اسناد تجارتی برای مدت معینی و با هر مبلغی اعم از صحیح و اعشاری قابل صدور هستند .
برات :
برات نوشته ای است که به موجب آن شخصی که برات کش یا برات دهنده یا محیل نامیده می شود معمولأ به یکی از بدهکاران خود یعنی برات گیر یا محال علیه دستور می دهد تا مبلغ معینی را در موعد یا سررسید معین در وجه شخص ثالثی که دارنده برات یا محال علیه یا محتال نامیده می شود و یا به حواله کرد او پرداخت نماید .
نحوه استفاده از برات که به ویژه در تجارت جهانی مورد استفاده قرار می گیرد بدین ترتیب است که صادر کننده کالا یا فروشنده کالا همزمان با صدور کالا براتی به عهده خریدار یا وارد کننده کالا می کشد تا با رویت و نوشتن قبولی در برات مبلغ مندرج در آن را که در واقع ثمن معامله است به شخص ثالث یا دارنده برات پرداخت کند .
برات وقتی معتبر است که شرایط شکلی زیر در آن رعایت شده باشد :
1 قید کلمه برات در ورقه برات : در ورقه برات باید واژه برات در متن آن و به همان زبانی که برات تنظیم می شود قید گردد .
2 تاریخ تحریر برات : ذکر تاریخ تحریر برات به روز و ماه و سال با تمام حروف الزامی است .
3 ذکر اسم شخص برات گیر: نام شخص برات گیر یا محال علیه باید در متن برات قید گردد .
4 تعیین مبلغ قابل تأدیه : مبلغی که برات قابل پرداخت است باید در متن برات قید گردد .
5 تاریخ تأدیه وجه برات : چنانچه تاریخ پرداخت وجه برات در متن برات قید نشده باشد برات فاقد اعتبار خواهد بود . موعد یا سررسید پرداخت وجه برات ممکن است به رویت باشد یا به وعده باشد و بالاخره ممکن است پرداخت به تاریخ معینی موکول شده باشد .
6 محل تأدیه وجه برات : علی الاصول محل اقامت برات گیر مکان تأدیه وجه برات باید باشد . در برات تنظیمی چنانچه محل تأدیه ذکر نشده باشد برات از شمول مقررات بروات خارج خواهد بود .
7 اسم شخصی که برات در وجه یا به حواله کرد او پرداخت می شود باید در برات قید شود .
8 تصریح به این که نسخه اول یا دوم یا سوم یا چهارم است .
9 امضاء یا مهر برات دهنده : برات را برات دهنده یا براتکش باید حتمأ امضاء یا مهر نماید .
در متن برات مندرجات دیگر مانند قید بهره برات و غیره اختیاری می باشد چنانچه برات گیر صراحتأ عدم قبولی خود را بر برات نوشته باشد می گویند برات نکول شده است .
برات یک سند تجارتی عادی است که در بازرگانی داخلی و خارجی کاربرد دارد . زمانی که برات در بازرگانی خارجی مورد استفاده قرار می گیرد به اعتبار این که اسناد حمل کالا ضمیمه برات باشد یا نباشد به دو دسته زیر قابل تقسیم می باشند :
برات ساده
برات اسنادی
برات ساده به براتی گفته می شود که اسناد حمل کالا ضمیمه آن نمی باشد ولی کامل بوده و حاکی از طلب برات کش از برات گیر است .
برات اسنادی به براتی گفته می شود که اسناد حمل کالا ضمیمه آن باشد . در مواقعی در بازرگانی خارجی فقط اسناد حمل کالا برای وصول طلب صادر کننده از وارد کننده فرستاده می شود که در این حالت آن را « وصول اسنادی » گویند .