دانلود مقاله ناشناخته‌ های مسجدجامع اصفهان

اشیاء به دستآمده از کاوشهای باستان شناسی مسجدجامع اصفهان در پیشاز انقلاب ،سومین فصل مطالعاتی خود را پشتسرگذاشت.مطالعه روی اشیاء غیرسفالی این مسجد تاریخی نیز آغاز شد.

این مطالعات باعث میشود ناشناخته‌های زیادی از این مسجد تاریخی و باستانی آشکار شود.

سومین فصل مطالعه سفال‌های به دست‌آمده از حفاری‌ های باستان‌شناسی پیش از انقلاب در مسجد جامع اصفهان که به جداسازی سفال‌‌های ویژه از میان 70 هزار سفال‌ شاخص مربوط می‌شد، با حضور دوباره پروفسور جنیتو به ایران انجام گرفت .در همین حال اشیاء غیر سفالی نیز مورد مطالعه قرار گرفتند.

«فریبا سعیدی»، مدیر دفتر باستان‌شناسی مسجدجامع اصفهان دراین‌باره به میراث خبر گفت: «در سومین فصل مطالعاتی که توسط هیات ایرانی و ایتالیایی حدود 25 روز به طول انجامید، علاوه بر جداسازی سفال‌ های ویژه از میان سفال‌های شاخص، مطالعه روی اشیاء غیر سفالی نیز آغاز شد.» وی افزود: «مطالعه برای جداسازی سفال‌های ویژه از میان سفال‌های شاخص که سال پیش تعداد آن‌ها به 70 هزار رسیده بود پایان یافته اما هنوز آمار دقیق سفال‌های ویژه از سوی هیات باستان‌شناسی ایتالیایی داده نشده است.» در نخستین فصل مطالعاتی سفال‌های کشف شده در مسجدجامع، از میان یک میلیون سفال و شی باستانی به دست آمده از حفاری های پیش از انقلاب که بین سال های 1972 تا 1977 توسط "آرتور پوپ"، ایران شناس مشهور جهان و "شرارتو" در حفاری‌های باستان‌شناسی به دست‌آمد، 521 هزار سفال طبقه بندی شد که از میان این تعداد حدود 70 هزار سفال شاخص جداسازی شدند.

سعیدی در مورد مطالعه روی اشیاء غیر سفالی به میراث خبر گفت: «مطالعه روی این اشیاء، غیراز استخوان‌ها آغاز شد که در این میان می‌توان از اشیاء فلزی، چوبی، سنگی، چرم و کاغذ نام برد.» به گفته مدیر دفتر باستان‌شناسی مسجدجامع اصفهان، اشیاء غیر سفالی مورد مطالعه قرار است طی رایزنی با دانشگاه اصفهان، توسط کارشناسان این دانشگاه مرمت شوند.

از میان این اشیاء دو شی فلزی که احتمالا یکی از آن‌ها بشقاب و دیگری کشکول است به همراه تعدادی سرقلیان و مهره‌های تسبیح از جنس چوب، سنگ و خمیر شیشه مورد مطالعه قرار گرفت.

هیات ایتالیایی از سال گذشته به سرپرستی پروفسور جنیتو به همراه هیات ایرانی مطالعه روی اشیاء باستانی به دست‌آمده از کاوش‌های باستا‌ن‌شناسی مسجد‌جامع اصفهان را آغاز کردند که تا کنون نتایج قابل توجهی را در پی داشته است.

هیات مشترک ایران و ایتالیا سال گذشته همایشی را دراین زمینه برگزار کردند.

مسجد جامع اصفهان یکی از مهمترین مساجد جهان محسوب می شود که یادآور معماری سلجوقی تا قاجار است.

مطالعات باستان‌شناسی نشان می‌دهد که در محل فعلی مسجد پیشتر آتشکده‌ای قرار داشته که هنوز آثار آن زیر این مسجد شکوهمند باقی مانده است.

مسجد جامع اصفهان در سفرنامه "رابرت بایرن" گنبد بزرگ و تخم مرغی شکل مسجد جامع اصفهان از آجرهایی ساخته شده است و این مظهر هنر خیره کننده گنبدهای اسلامی است.

رابرت بایرن در سال 1133 میلادی با کریستوفر سایکس عازم سفر به ایران و افغانستان شد.

بایرن در طول سفرش، سفرنامه سفر به کرانه های جیحون را تدوین کرده است.

این مجموعه اطلاعات ارزنده ای درباره مساجد سرزمین های اسلامی و کشور دارد.

مسجد جامع اصفهان در سفرنامه سفر به کرانه های جیحون این گونه معرفی شده است: این مسجد که در مرکز شهر اصفهان قرار دارد در سده یازدهم ساخته شده است.

زیبایی رنگ های دوران صفوی مانند رنگ های دوران تیموری در برابر شکوه و عظمت این بنا رنگ می بازد بیشتر قسمت های آن عاری از ظرافت و زیبایی است.

گنبد بزرگ و تخم مرغی شکل آن از آجرهایی ساخته شده است و این مظهر هنر خیره کننده گنبدهای اسلامی است.

تفاوت موجود بین دو اتاق گنبدی شکل مسجد جامع بیان گرایی وجه تمایز است.

هر دو اتاق گنبدی هم زمان و دراواخر قرن یازدهم ساخته شده اند.

در اتاق گنبدی بزرگ تر که شبستان اصلی مسجد است، دوازده ستون عظیم در نبردی پرومته وار وزن گنبد را تحمل می کنند.

این گنبد را با اتاق گنبدی شکل کوچک تری بسنجید که در واقع مقبره ای است که در دل این مسجد جا گرفته است.

مساحت داخل آن سه متر مربع و ارتفاع آن هجده متر است، حجم آن یک سوم آن اتاق گنبدی دیگر است.

اتاق گنبدی بزرگتر در مقیاسی ساخته شده که تجربه لازم برای آن خیلی کم و نه خیلی زیاد بوده در آن دوره ای که در ساختمان از عامل بزرگی غیر ضروری استفاده نشده است، ولی جاذبه های شکوه و زیبایی بیش از اندازه را دارد به گونه ای که هر جزء آن مثل عضلات ورزش کاری ورزیده با دقتی بسیار کار خودش را انجام می دهد بی آنکه تلاشش در این راه پوشیده بماند، ظرافت بیش از حد ممکن بود به چنین نتیجه ای بیانجامد ولی ظرافت این بنا با والاترین ارزش های ذهنی تطابق دارد.

این بنا کمال هنر معماری است.

این فضای کوچک داخلی به آن کمالی که خارج از معماری کلاسیک اروپا امکانش در ذهن من وجود داشت، نزدیک تر است مصالح به کار رفته در این اتاق گنبدی شکل حکایت از صرفه جویی دارد.

آجرهای کوچک و محکمی به رنگ خاکستری که تزیینات نوشته ها و گچ بری های کوفی اش درست در جایی که باید قرار گرفته اند.

این اتاق گنبدی از یک رشته طاق قومی تشکیل شده در وسط هر دیوار یک طاق بزرگ در هر گوشه دو طاق باریک و در هر سه کنج چهار طاق خیلی کوچک، هشت طاق در قسمت هر سه کنج و شانزده طاق بالای سه کنج ها قرار دارد که گنبد روی آنها واقع شده است.

ابداعات فیروز آباد در این جا بسط یافته و باز هم بسط می یابد تا آن که معماری ایرانی در قرن هجدهم نابود می شود.

به استناد نوشته های دور گنبد این مقبره را ابوالغنایم مرزبان، وزیر ملک شاه در سال 1088 میلادی ساخته است.

در سال 1612 میلادی شاه عباس سرگرم ساختن مسجد شاه در جنوب غربی میدان شاه بود که آن حجم بزرگ آبی و آن کاشی کاری وسیع با تزیینات گل و گیاه، یکی از آن منظره های شرقی را به وجود آورده اند که دوستداران عمر خیام آن را بسیار عزیز می دارند، زیبا و حتی به قولی باشکوه است.

در هر حال شاه عباس در سال 1618 میلادی مسجد دیگری در جنوب شرقی میدان ساخت که نام شیخ لطف الله را بر آن نهاد.

این بنا از نظر هنر و معماری قطب مخالف اتاق گنبدی کوچک مسجد جامع است.

منبع: مسجد در سفرنامه ها به کوشش دبیرخانه ستاد عالی هماهنگی و نظارت بر کانون های فرهنگی و هنری مساجد، سفر به کرانه های جیحون اثر رابرت بایرن، ترجمه لی لا سازگار.

مسجد جامع اصفهان دایرهالمعارف معماری ایران یک استاد رشته‌ی معماری با بیان این‌که مسجد جامع اصفهان همزاد و آیینه‌ی تغییرات این شهر است، گفت: این مسجد مهم‌ترین مرکز سیاسی و اجتماعی اصفهان در طول تاریخ بوده، حتا دچار آتش‌سوزی شده و حمله‌ی مغول را نیز به خود دیده است.

به گزارش خبرنگار بخش میراث فرهنگی خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) در اصفهان، دکتر باقر آیت‌الله‌زاده شیرازی در مسجد جامع اصفهان اظهار داشت: اصفهان پیش از اسلام از دو شهر کوچک و 16 روستا تشکیل شده بود.

مسلمانان در ابتدای ورود به اصفهان در روستایی به‌نام خوش نیان، نخستین مسجد را ساختند.

وی ادامه داد: مسجد جامع اصفهان در سال 156 هجری قمری در مساحتی حدود پنج یا شش هزار متر مربع ساخته و در سال 224 هجری قمری این مسجد از نو در مساحتی حدود یک هکتار بازسازی شد.

او بیان کرد: مسجد فضایی پاک، محدود و جهت‌دار است.

در تاریخ آمده که مسجد جامع اصفهان نه‌تنها محل عبادت بوده، بلکه در آن، جلسه‌های درس بزرگان هم برپا می‌شده و حتا در متون ذکر شده که پای هر ستون مسجد جامع اصفهان حلقه‌ی درسی بوده است.

رییس موسسه‌ی ایکوموس ایران شهر اصفهان را زاییده‌ی دوره اسلامی دانست و افزود: نظام شهرسازی اصفهان براساس نیازهای اجتماعی و سیاسی حاکمان به‌وجود آمده و تغییرات کالبدی مسجد جامع اصفهان نیز نشان از تغییرات سیاسی و اجتماعی در طول تاریخ اصفهان دارد.

وی توضیح داد: بیشترین این تغییرات در قرن پنجم هجری قمری توسط سلسله‌ی سلجوقیان انجام شده‌اند.

امپراطوری سلجوقی به‌عنوان نخستین امپراطوری سکولار، گرچه دست به تخریب مسجد جامع اصفهان نزد، اما تغییرات زیادی در آن به‌وجود آورد.

این استاد معماری با بیان این‌که مسجد جامع اصفهان، دایره‌المعارف معماری ایران است، گفت: سازه‌ی گنبد، پیش از اسلام نیز در معماری ایرانی وجود داشته است.

با ورود اسلام به ایران نه‌تنها این دین با مظاهر فرهنگ ایرانی به مقابله برنخواست، بلکه آن دسته از جلوه‌های فرهنگ مانند گنبد را در بناهای مذهبی مورد استفاده قرار داد.

وی اظهار داشت: تا پیش از ورود سلجوقیان به اصفهان، مسجد جامع تنها از یک شبستان بدون گنبد تشکیل شده بود؛ اما با ورود سلجوقیان به‌عنوان امپراطوری که چهار مذهب جهان اسلام را می‌خواست پوشش دهد، در معماری مسجد جامع تغییراتی به‌وجود آمد؛ تا این مسجد به‌عنوان مسجدی جهانی فضایی مطلوب برای هر چهار فرقه باشد.

او افزود: در این زمان، مسجد جامع دارای گنبد شد و این یک تغییر ساده نبود، بلکه نمادی از تغییر قدرت حاکم بر ایران بود که می‌خواست، اصفهان را به‌عنوان پایتخت خود انتخاب کند.

در این دوره، مسجد جامع اصفهان که به‌شیوه‌ی مسجد النبی ساخته شده بود، به تقلید از معماری ایران دارای چهار ایوان شد که فضای مسجد را از هم تفکیک می‌کردند و این‌گونه، سلسله‌ی سلجوقی نخستین حضور پررنگ خود را در اصفهان تثبیت کرد.

به گفته‌ی آیت‌الله‌زاده شیرازی دوره‌ی سلجوقیان در سرنوشت معماری مسجدها در اصفهان تاثیر به‌سزایی داشت و مسجدسازی اصفهان از مسجدسازی به سبک مسجد النبی به مسجدسازی چهار ایوانی تبدیل شد.

وی ادامه داد: بعد از شهادت حضرت علی (ع) و کشته شدن معاویه و ابوسفیان، محدوده‌ای مقابل محراب تعیین شد که جایگاه امام جماعت را از صفوف مردم جدا می‌کرد و این‌گونه از جان امام جماعت محافظت می‌شد.

او اضافه کرد: در زمان آل بویه قسمتی از حیاط مسجد جامع اصفهان به شبستان اضافه و این مسجد به‌عنوان مسجد کبیر شهر مطرح شد.

در این زمان، مسجد صغیر شهر اصفهان (مسجد حکیم کنونی) ساخته شد.

مسجد جامع قدیمیترین بنای تاریخی اصفهان را باید مسجد جمعه یا مسجد جامع اصفهان تلقی کرد.

سیمای فعلی مسجد عمدتاً مربوط به اقدامات دوره سلجوقی است اما تعمیرات و الحاقات آن به دورانهای بعد به خصوص عصر صفویان مربوط می شود .

اما در کاوش های باستان شناسی مراحل قبل از سلجوقی هم به دست آمده که به دوران آل بویه و قرن سوم هجری باز می گردد.

در همین کاوش ها آثار قبل از اسلام نیز کشف شده است.

مسجد دارای ورودیهای متعدد است که هر یک فضای مسجد را به بخشهایی از بافت پیرامون آن مربوط می کند این ورودیها همه در یک زمان ساخته نشده اند و هر یک در مقطعی از تاریخ و در ارتباط با ساختمان درون و بیرون بنا به وجود آمده اند.

گذرها و معابری که در گرداگرد مسجد وجود دارند بیانگر ارتباط گسترده ای است که مسجد با بافت قدیم شهر دارد.مسجد جامع اصفهان با نقشه چهار ایوانی بنا شده و از آنجا که ابداعات هنری و معماری 15 قرن دوران اسلامی را در خود گرد آورده است یکی از بهترین آثاری به شمار می رود که در دنیای امروز شهرت دارد.

با توجه به منابع و مآخذ مختلف این نکته مشخص می شود که مسجد جامع در طول زمان به سبب آتش سوزی و جنگ های متعدد و نا آرامی های دوران های مختلف آسیب فراوان دیده و دوباره بازسازی و مرمت شده است.

چهار ایوان اطراف میدان مشخص کننده شیوه مسجد سازی ایرانیان است که پس از احداث آن در سایر مساجد نیز رواج یافته است.

این ایوان ها که به نامهای صفه صاحب در جنوب صفه درویش در شمال صفه استاد در مغرب صفه شاگرد در مشرق نامیده می شوند با تزئینات مقرنس سازی و کاربندی یکی از فنون بسیار جالب معماری ایران را بیان می دارد.

نمای داخلی صحن مسجد و کاشیکاری های آن مربوط به قرن نهم هجری است که احتمالاً مناره ها نیز مربوط به همین زمان می باشند .

به طورکلی بنای کنونی مسجد جامع اصفهان شامل بخشهای زیر می باشد: - شبستان مسجد : این شبستان که بر ستون های مدور استوار است که با گچبریهای بسیار زیبا تزئین شده است.

این قسمت مربوط به عصر دیلمیان است.

- گنبد و چهل ستون های اطراف آن که در ایوان جنوبی مسجد واقع شده و در فاصله سالهای 465 تا 485 هجری قمری بنا شده است.

این گنبد در زمان سلطنت ملکشاه سلجوقی و وزارت خواجه نظام الملک ساخته شده از نمونه های نادر ساختمان های عصر سلجوقی است.

ایوانی که در جلوی این گنبد آجری واقع شده در اوائل قرن ششم هجری بنا گردیده و سقف آن از مقرنس های درشت ترکیب شده است.

این گنبد دارای زیباترین طرحهای تزئینی ساخته شده از آجر و گچ میباشد.

- گنبدی که در بخش شمالی حیاط مسجد واقع شده و قرینه گنبد خواجه نظام الملک است در سال 481 بنا گردیده است.

احداث این گنبد را به ابوالغنائم تاج الملک یکی دیگر از وزرای عصر سلجوقی نسبت می دهند.

- ایوان معروف به صفه صاحب که در دوران سلجوقی ساخته شده و تزئینات آن مربوط به عصر قراقویونلو و صفوی است.

در این قسمت کتیبه هائی از دورانهای مختلف از جمله صفویان به چشم می خورد.

- ایوان غربی معروف به صفه استاد که در عصر سلجوقی بنا شده و در دوره صفویان با کاشیکاری تزئین شده است .

در این صفه علاوه بر خطوط ثلث و نستعلیق که به تاریخ 1112 هجری قمری و در زمان سلطنت شاه سلطان حسین کتابت شده عباراتی به خط بنائی بسیار زیبا و با امضاء محمد امین اصفهانی نوشته شده است.

با مطالعه این عبارات و دقت در خطوط بنائی این ابیات بسیار زیبا مشخص می گردد.چون نامه جرم ما به هم پیچیدند بردند و به میزان عمل سنجیدندبیش از همه کس گناه ما بود ولی ما را به محبت علی بخشیدند رو به روی این ایوان، صفه شاگرد قرار دارد که در عصر سلجوقی بنا شده و در قرن هشتم و یازدهم هجری قمری در دوران حکومت ایلخانان و صفویه تزئیناتی به آن اضافه شده است.

این ایوان فاقد تزئینات کاشیکاری است و با مقرنس های آجری تزئین شده است.

در این ایوان سنگ مرمر یکپارچه نفیسی است که در اطراف و بالای آن لوحه ها و کتیبه هایی نوشته شده است.

در منتهی الیه ضلع شرقی مسجد جمعه صفه عمر واقع شده که کتیبه تاریخی هلال ایوان آن به سلطنت سلطان محمود آل مظفر اشاره می کند.

تاریخ این کتیبه 768 هجری قمری است و خطاط آن عزیز التقی الحافظ می باشد.

در سقف این صفه خطوط تزئینی و تاریخی به چشم می خورد که با خط بنائی عبارات مذهبی و سازنده بنا به نام مرتضی بن الحسن العباسی الزینبی نوشته شده است .

علاوه بر آن در این صفه نام استاد کاران دیگر همچون حسن کاروان کاشیکار و کوهیار الابرقوهی خطاط کتیبه محراب صفه به چشم می خورد.

- در شمال ایوان استاد شبستان کوچکی قرار دارد که زیباترین محراب گچبری مسجد را در بر دارد .

این شبستان که به مسجد الجایتو نیز معروف است دارای محرابی است که به مثابه گوهری تابناک از هنر ایرانی در جهان از شهرتی عظیم برخوردار است.

بر این محراب زیبا نام سلطان محمد خدابنده ایلخان مشهوری که قبل از تشرف به دین اسلام لقب الجایتو را داشت و بعد از مسلمان شدن خود را خدا بنده نامید و وزیر دانشمند او محمد ساوی و سال ساختمان آن یعنی 710 هجری قمری به چشم میخورد.

زیباترین منبر منبت کاری موجود در مسجد جمعه اصفهان نیز در این مسجد قرار دارد که سال ساخت آن ذکر نشده است.

از مسجد اولجایتو به شبستان زمستانی بیت الشتاء می رسیم که به موجب کتیبه سر در آن در زمان تیموریان به دستور عماد بن المظفر ورزنه ای ساخته شده است.

به همین علت به شبستان عماد نیز معروف است این شبستان با شکوه دارای ستون های قطور کوتاه و اتاقهای خیمه ای شکل است.

در وسط هر چشمه طاق یک قطعه سنگ مرمر شفاف نصب شده که نور شبستان را تأ مین میکند.

شبستان جنوب شرقی مسجد که احتمالاً کتابخانه عظیم و مشهور خواجه نظام الملک را در بر داشته در بمباران شهر اصفهان تخریب گردیده که مجدداً به شیوه اول بازسازی شده است.

- این اثر نفیس و با شکوه به علت در بر داشتن نمونه های گوناگون ادوار مختلف اسلامی از نظر فنی و هنری اهمیت بسیاری داشته و از شهرت جهانی برخوردار است.

این شهرت و نفاست همه ساله گروه های بی شماری از علاقمندان و پژوهشگران را به خود جلب می کند حاصل این مطالعات، مقالات و رسالات و کتب متعددی است که به وسیله معماران و مهندسین و باستان شناسان مشهور جهان و ایران به رشته تحریر در آمد که اغلب آنها به زبان فارسی ترجمه شده اند.

به طور کلی به همان اندازه که میدان نقش جهان و عمارات تاریخی اطراف آن یاد آورد معماری و هنر دوران صفوی است مسجد جمعه و محلات پیرامون آن افسانه زندگی در عهد سلجوقیان و روزگار پیش از آن را بیان می دارد.

یکى‌ از مهم‌ترین‌ بناهای‌ عصر صفویه‌ که‌ پیش‌تر به‌ نامهای‌ مسجد شاه‌، مسجد سلطانى‌ جدید و جامع‌ عباسى‌ شهرت‌ داشت‌.

این‌ مسجد در ضلع‌ جنوبى‌ میدان‌ نقش‌ جهان‌ واقع‌ شده‌ است‌ و چنانکه‌ از مآخذ برمى‌آید، بنای‌ آن‌ در سومین‌ مرحله‌ از اجرای‌ طرح‌ میدان‌ نقش‌جهان‌ به‌فرمان‌ شاه‌ عباس‌بزرگ‌ (سل 996- 1038ق‌/ 1588-1629م‌)آغاز گردیده‌، و در دوره شاه‌صفى‌(سل 1038-1052ق‌/ 1629-1642م‌) به‌ پایان‌ رسیده‌ است‌.

به‌ گفته منجم‌، ساختمان‌ مسجد در 15 صفر 1020ق‌/19 آوریل‌ 1611م‌ با تهیه «اسباب‌ و آلات‌ و مصالح‌ بناء» آغاز گردید (ص‌ 411).

به‌ استناد کتیبه کاشى‌ معرق‌ سر در که‌ به‌ خط ثلث‌ علیرضا عباسى‌ است‌، نخستین‌ بخش‌ بنا، یعنى‌ ورودی‌ اصلى‌، در تاریخ‌ 1025ق‌/1616م‌ احداث‌ شد، اما بنابر کتیبه ایوان‌ غربى‌ که‌ به‌ خط محمدرضا امامى‌ است‌، تکمیل‌ بنای‌ داخلى‌ مسجد تا 1040ق‌/1630م‌، ادامه‌ یافت‌ و با نصب‌ ازاره‌های‌ مرمرین‌ آن‌ در حدود سال‌ 1047ق‌/1637م‌، در زمان‌ شاه‌ صفى‌ خاتمه‌ پذیرفت‌ (هنرفر، 427، 429؛ گدار، .(II(1)/109-112 درِ نقره‌پوش‌ ورودی‌ مسجد با نقشهای‌ تزیینى‌ و اشعار فارسى‌، سروده «واهب‌»، به‌ خط نستعلیق‌ برجسته‌ (احتمالاً به‌ قلم‌ عبدالرشید دیلمى‌، معروف‌ به‌ رشیدا)، نیز از آثار دوره شاه‌ صفى‌ است‌ که‌ در 1046ق‌/1636م‌ به‌ اتمام‌ رسیده‌، و نصب‌ شده‌ است‌ (هنرفر، 433- 434).

دیگر کتیبه‌های‌ مسجد به‌ خط معروف‌ترین‌ خوشنویسان‌ عصر صفوی‌ است‌ که‌ در برخى‌ از آنها نام‌ کاتب‌ و تاریخ‌ کتابت‌ نیز آمده‌ است‌، از جمله‌ محمدرضا امامى‌ در کتیبه‌های‌ ذیل‌ کتیبه اصلى‌ سر در (بدون‌ تاریخ‌)، محرابهای‌ شبستان‌ شرقى‌، ایوان‌ غربى‌، محراب‌ شبستان‌ِ زمستانى‌ غربى‌ (1077ق‌)، ایوان‌ جنوبى‌ و محراب‌ مدرسه ناصری‌، درِ جنوب‌ شرقى‌ مسجد، سر درِ بیرونى‌ مدرسه سلیمانیه‌، درِ جنوب‌ غربى‌ مسجد (1078ق‌) (همو، 441-443، 451، 455، 457)؛ عبدالباقى‌ تبریزی‌ در کتیبه‌های‌ داخلى‌ ایوان‌ و گنبد جنوبى‌، ایوان‌ شمالى‌ و گنبد غربى‌ (1035 و 1036ق‌) (همو، 438-451)؛ محمدصالح‌ اصفهانى‌ در کتیبه بالای‌ محراب‌ اصلى‌ و محراب‌ گنبد شرقى‌ (1038ق‌)؛ محمد محسن‌ امامى‌ در کتیبه داخل‌ محراب‌ ایوان‌ جنوبى‌ مدرسه ناصری‌ (1095ق‌) (همو، 450، 454- 455).

مسجد امام‌ اصفهان‌ مسجدی‌ است‌ 4 ایوانى‌ به‌ ابعاد 100ئ130 متر (بدون‌ محاسبه زیربنای‌ مدخل‌) با صحنى‌ وسیع‌ (70 ئ 70 متر) (بلر، مشتمل‌ بر طاقگان‌ در هر ضلع‌ و ایوانى‌ در مرکز هر طاقگان‌.

ایوان‌ جنوبى‌ با دو مناره باریک‌ و بلند به‌ ارتفاع‌ 48 متر (نیکزاد، 98) که‌ در هر جبهه آن‌ پیشنمای‌ گنبدی‌ عظیم‌ با 52 متر ارتفاع‌ از سطح‌ زمین‌ و 25 متر قطر خارجى‌، شبستان‌ را تشکیل‌ مى‌دهد (بلر، 189 ؛ پاپادوپولو، .(515 گنبد دو پوسته پیازی‌ با 14 متر اختلاف‌ ارتفاع‌ میان‌ دو پوسته بیرونى‌ و درونى‌ (همانجا)، بر روی‌ گریو استوانه‌ای‌ سوار شده‌ که‌ خود بر مرحله انتقالى‌ 16 ضلعى‌ قرار گرفته‌ است‌.

در دو جانب‌ شبستان‌ مسجد که‌ خود محراب‌ و منبری‌ رفیع‌ در آن‌ قرار دارد، دو شبستان‌ زمستانى‌ مستطیل‌ شکل‌ واقع‌ است‌ که‌ هر یک‌ به‌ 8 فضا با طاق‌ قوسى‌ روی‌ ستونهای‌ سنگى‌ تقسیم‌ مى‌شود.

دو ایوان‌ شرقى‌ و غربى‌ به‌ خلاف‌ شیوه‌های‌ مرسوم‌ در مساجد ایران‌ به‌ اطاقهای‌ گنبددار منتهى‌ مى‌گردند که‌ احتمالاً از طرح‌ مسجد جامع‌ تیموری‌ سمرقند، معروف‌ به‌ بى‌بى‌ خانم‌، اقتباس‌ شده‌ است‌ (بلر، همانجا).

ایوان‌ شمالى‌ مسجد از طریق‌ دهلیزی‌ به‌ ورودی‌ اصلى‌ که‌ بر روی‌ میدان‌ باز مى‌شود، متصل‌ است‌.

در سمت‌ شمال‌ شرقى‌ آن‌ دهلیزی‌ طاقدار به‌ صحن‌ کوچکى‌ راه‌ دارد که‌ مختص‌ آبریزگاه‌ است‌.

مسجد امام‌ اصفهان‌ با تکیه‌ بر تجربیات‌ گذشتگان‌ در طرح‌ بنا و تزیینات‌، به‌نهایت‌ اوج‌ تحول‌ معماری‌ مساجد در ایران‌ نایل‌ مى‌آید.

با آنکه‌ برنگاره (پلان‌) آن‌ براساس‌ مساجد 4 ایوانى‌ رایج‌ در ایران‌، و اسلوب‌ بنایى‌ و شکلهای‌ معماری‌ آن‌ اساساً دنباله‌رو نمونه‌های‌ گذشته‌ (از جمله‌ مسجد جامع‌ اصفهان‌) است‌، نمونه بارزی‌ از تدابیر معماران‌ در ترکیبهای‌ نوین‌ِ برگرفته‌ از سنتهای‌ کهن‌ معماری‌ ایران‌ به‌ شمار مى‌آید.

از جمله ابداعات‌ این‌ بنا، الحاق‌ دو مدرسه ناصری‌ و سلیمانیه‌ در جبهه‌های‌ جنوب‌ شرقى‌ و جنوب‌ غربى‌ به‌ صحن‌ مسجد است‌ که‌ هر یک‌ به‌ شکل‌ مستطیلى‌ با طاقگان‌ به‌ دور صحنها و ایوانهای‌ کوچک‌تر به‌ موازات‌ شبستان‌ مسجد قرار دارند (هنرفر، 454-457).

افزون‌ بر آن‌، با وجود عظمت‌ و گستردگى‌ سطح‌ و ارتفاع‌ بنا و پیچیدگى‌ برنگاره مسجد، تناسب‌ اجزاء ساختمان‌ دقیقاً رعایت‌، و قرینه‌سازی‌ در حد اعلا حفظ شده‌ است‌.

از دیگر تدابیر معماران‌ و طراحان‌ بنای‌ مسجد، رابطه آن‌ با میدان‌ است‌ (نک: ویلبر، .(406-407 ناهماهنگى‌ محورهای‌ میدان‌ با دو مسجد واقع‌ در دو ضلع‌ آن‌ (امام‌ و شیخ‌ لطف‌الله‌) چند تن‌ از محققان‌ را به‌ تعمق‌ واداشته‌ است‌.

ظاهراً برنامه‌ریزی‌ و نخستین‌ مرحله اجرای‌ طرح‌ میدان‌ در 999 یا 1000ق‌، یعنى‌ حدود 20 سال‌ پیش‌ از شروع‌ ساختمان‌ مسجد امام‌ بوده‌ است‌ (افوشته‌ای‌، 376-377؛ منجم‌، 113).

به‌ استناد نوشته افوشته‌ای‌ نطنزی‌، میدان‌ در این‌ مرحله‌ صرفاً برای‌ «چوگان‌ بازی‌ و اسب‌ تازی‌» مسطح‌ شده‌ بود و از این‌رو، نیازی‌ به‌ برابری‌ محور آن‌ با قبله‌ نداشت‌ (همانجا؛ نیز نک: مک‌چزنى‌، .(114-115 مرحله دوم‌ احداث‌ میدان‌ مربوط به‌ سالهای‌ 1011 و 1012ق‌/1602 و 1603م‌ است‌ که‌ شامل‌ بنای‌ سر در قیصریه‌ (بازارخان‌) و بازارهای‌ اطراف‌ میدان‌ و مسجد شیخ‌ لطف‌الله‌ و عمارت‌ دو طبقه‌ای‌ در جهت‌ غربى‌ میدان‌ بود که‌ بعداً به‌ ساختمان‌ 5 طبقه عالى‌قاپو تغییر یافت‌ (منجم‌، نمای‌ مسجد امام‌ اصفهان‌ 236-237؛ مک‌چزنى‌، .(116-117 بر این‌ اساس‌ تصمیم‌ به‌ بنای‌ دو مسجد در این‌ میدان‌ مدتى‌ پس‌ از طرح‌ و نخستین‌ اجرای‌ آن‌ گرفته‌ شده‌ است‌ و در نتیجه‌، محورهای‌ داخلى‌ مساجد با محور میدان‌ برابری‌ نمى‌کند.

محور میدان‌ با 4 جهت‌ اصلى‌ مقارن‌ است‌ و به‌ موازات‌ یکى‌ از شاهراههای‌ عمده‌ و قدیمى‌ شهر قرار دارد.

ورودی‌ مسجد با بَرِ میدان‌ هماهنگ‌ شده‌، در حالى‌که‌ بخش‌ داخلى‌ آن‌، برای‌ تصحیح‌ جهت‌ قبله‌، 45 به‌ سمت‌ جنوب‌ غربى‌ مى‌گردد.

برای‌ رفع‌ ناهماهنگى‌ این‌ دو محور، طراحان‌ مسجد میان‌ ورودی‌ آن‌ و ایوان‌ شمالى‌، دهلیز مورّبى‌ جای‌ داده‌اند که‌ در عمل‌ گردش‌ محور مسجد پس‌ از ورود به‌ ساختمان‌ تأثیری‌ در خود آگاه‌ بیننده‌ نمى‌گذارد.

از دیگر نکات‌ قابل‌ توجه‌ در طرح‌ مسجد، نبوغ‌ معماران‌ آن‌ است‌.

در محاسبه نمای‌ ساختمان‌ از دیدگاه‌ میدان‌، رابطه دید میان‌ بلندترین‌ بخشهای‌ مسجد - یعنى‌ ایوان‌ سر در ورودی‌ و گنبد ایوان‌ مقابل‌ قبله‌ - توسط مناره‌هایى‌ که‌ جفت‌ اول‌ آن‌ با ارتفاع‌ کمتر، گویى‌ انعکاس‌ جفت‌ دوم‌ است‌، چنان‌ برقرار شده‌ که‌ از دیدگاه‌ میدان‌ نه‌تنها احجام‌ درونى‌ ساختمان‌ مشخص‌ شده‌، بلکه‌ ژرفانمایى‌ استثنایى‌ نیز پدید آورده‌ است‌.

بخش‌ عمده شکوه‌ و زیبایى‌ مسجد امام‌ اصفهان‌ برآیند تزیینات‌ کاشى‌ کاری‌ آن‌ است‌ که‌ تمامى‌ سطوح‌ نمایان‌ خارجى‌ و کلیه سطوح‌ داخلى‌ از بالای‌ ازاره‌های‌ مرمری‌ را شامل‌ مى‌شود.

شاهکار کاشى‌کاری‌ مسجد در سر در ورودی‌ مشهود است‌.

طرحهای‌ اسلیمى‌ متنوع‌ و کتیبه‌ها با کاشیهای‌ معرق‌ اعلا نمای‌ ورودی‌ را مى‌پوشاند.

ابزار طنابى‌ با کاشى‌ آبى‌رنگ‌ از دو گلدان‌ نقش‌ برجسته مرمرین‌ برخاسته‌، قوس‌ ایوان‌ را تزیین‌ مى‌کند.

نیم‌ گنبد ورودی‌ با رده‌های‌ مقرنس‌ کاشى‌ کاری‌ از بالای‌ حاشیه کتیبه اصلى‌ که‌ پایه‌گذاری‌ مسجد را اعلام‌ مى‌دارد، منشأ مى‌گیرد.

در هر طرف‌ درِ ورودی‌ قاب‌بند تزیینى‌ با طرحهای‌ ترنج‌ و اسلیمى‌ بر کاشى‌ مرغوب‌ اجرا شده‌ است‌.

برخلاف‌ کاشیهای‌ معرق‌ ورودی‌ مسجد، تزیینات‌ دیگر بخشهای‌ ساختمان‌ از کاشیهای‌ خشتى‌ 7 رنگ‌ است‌ که‌ در آنها درجات‌ مختلف‌ رنگ‌ آبى‌ بر دیگر رنگها ارجحیت‌ یافته‌، به‌ استثنای‌ شبستانها که‌ با کاشیهایى‌ بیشتر به‌ رنگ‌ زرد و سبز در مرمتهای‌ بعد از صفویه‌ پوشیده‌ شده‌ است‌.

کیفیت‌ مصالح‌ و نحوه اجرای‌ کاشیهای‌ 7 رنگ‌ مسجد از کاشیهای‌ معرق‌ ایوان‌ ورودی‌ پست‌تر است‌.

شاید سبب‌ آن‌ هزینه گزاف‌، و عجله‌ای‌ بوده‌ است‌ که‌ برای‌ به‌ پایان‌ بردن‌ تزیین‌ چنین‌ بنای‌ وسیعى‌ داشته‌اند.

عظمت‌ و شکوه‌ مسجد و طرز قرار گرفتن‌ آن‌ در ضلع‌ جنوبى‌ میدان‌، گنبدخانه مسجد امام‌ اصفهان‌ حاکى‌ از اهمیت‌ فوق‌العاده آن‌ است‌.

از تحقیقات‌ رابرت‌ مک‌چزنى‌ برمى‌آید که‌ طرح‌ریزی‌ قیصریه‌، میدان‌ نقش‌ جهان‌ و مغازه‌های‌ اطراف‌ آن‌ بدین‌ هدف‌ بوده‌ است‌ که‌ محور بازرگانى‌ شهر را - که‌ در بهار 1006ق‌/1598م‌ رسماً به‌ پایتختى‌ برگزیده‌ شده‌ بود - از محله میدان‌ کهنه‌ و بازار قدیم‌ به‌ مرکز جدید منتقل‌ کنند و در نهایت‌ پایه‌های‌ اقتصادی‌ عمده اصفهان‌ (و کلاً ایران‌ صفوی‌) را در انحصار دستگاه‌ حکومتى‌ و شاه‌ عباس‌ درآورند (ص‌ .(119 برای‌ رقابت‌ با میدان‌ کهنه‌ که‌ مرکزیت‌ آن‌ اساساً مدیون‌ مسجد جامع‌ اصفهان‌ بود و قدمت‌ آن‌ حداقل‌ به‌ زمان‌ سلجوقیان‌ مى‌رسید، احداث‌ مسجدی‌ عظیم‌ برای‌ جلب‌ جماعت‌ به‌ میدان‌ نقش‌ جهان‌ ضروری‌ مى‌نمود و با ساختن‌ مسجد جامعى‌ در جبهه جنوبى‌ میدان‌ طبعاً عبور و مرور مردم‌ ازدیاد مى‌یافت‌.

در آغاز برنامه‌ریزی‌ بنای‌ مسجد، محوطه موردنیاز، چنانکه‌ در مآخذ مشهود است‌، خانه‌های‌ مسکونى‌ بوده‌ (نک: منجم‌، 411-412؛ قس‌: شاردن‌، 68؛ اسکندربیک‌، 2/831)، و تلاش‌ برای‌ خرید زمینهای‌ این‌ بخش‌ از شهر طبق‌ موازین‌ شرعى‌، نشانه‌ای‌ از کوشش‌ برای‌ ایجاد جامعى‌ نو در کنار میدان‌ جدید شهر است‌.

به‌ گزارش‌ منجم‌ در روز جمعه‌ 15 صفر 1020 شاه‌ عباس‌ برای‌ آنکه‌ به‌ هنگام‌ آغاز ساختمان‌ مسجد وسایل‌ کار آماده‌ باشد، 2 هزار تومان‌ برای‌ تهیه مصالح‌ بنا و دستمزد استادکاران‌ از بنا و سنگ‌ تراش‌ و سنگ‌بر پرداخت‌ (ص‌ 411)، اما مشکل‌ خرید خانه پیرزنى‌ که‌ در میان‌ زمین‌ مسجد واقع‌ شده‌ بود و وی‌ در امتناع‌ از فروختن‌ آن‌ مجدّ بود، کار آغاز بنا را به‌ تأخیر انداخت‌.

استاد بدیع‌ الزمان‌ تونى‌ که‌ به‌خدمت‌ اشرف‌ به‌ امر معماری‌ مشغول‌ بود، حقیقت‌ طرح‌ مسجد و خانه پیرزن‌ را به‌ عرض‌ رسانید و شاه‌ عباس‌ او را مأمور جلب‌ رضای‌ پیرزن‌ کرد و وی‌ نیز از عهده این‌ کار برآمد (همو، 412).

مک‌چزنى‌ برپایه همین‌ گزارش‌ گمان‌ دارد که‌ طرح‌ (پلان‌) مسجد به‌ دست‌ بدیع‌الزمان‌ تهیه‌ شده‌ است‌ و اگر نام‌ او را در مآخذ دوره شاه‌ عباس‌ یا در کتیبه‌های‌ مسجد نمى‌یابیم‌، شاید به‌ سبب‌ از دست‌ رفتن‌ موقعیت‌ مطلوب‌ او در تشکیلات‌ اداری‌ شاه‌ عباس‌ پس‌ از اتمام‌ بنای‌ مسجد بوده‌ است‌ (ص‌ .(123 پایه‌ریزی‌ مسجد سرانجام‌ در 23 صفر 1020 آغاز گردید و برحسب‌ اتفاق‌ مقارن‌ با شروع‌ بنا، معدن‌ سنگ‌ مرمری‌ در حوالى‌ اصفهان‌ (اردستان‌) کشف‌ شد (نک: شاردن‌، 69) که‌ از سنگهای‌ مرغوب‌ آن‌ برای‌ ساختمان‌ مسجد بهره‌ گرفتند (اسکندربیک‌، همانجا).

در کتیبه‌ای‌ به‌ خط محمدرضا امامى‌ واقع‌ در ذیل‌ کتیبه اصلى‌ سر در مسجد، نام‌ محب‌ على‌ بیک‌ لله‌ به‌ عنوان‌ سرکار بیوتات‌ سلطنتى‌ و مشرِف‌ِ بنا، و استاد على‌اکبر اصفهانى‌ به‌ عنوان‌ معمار و مهندس‌ گنجانده‌ شده‌ است‌ (هنرفر، 429-430).

از سوی‌ شاه‌ عباس‌ محب‌ على‌ بیک‌ به‌ عنوان‌ متولى‌ اوقاف‌ مسجد تعیین‌ شد و او نیز 14 فقره‌ ملک‌ به‌ موقوفات‌ مسجد هبه‌ کرد (سپنتا، 50 - 55).

نوشته‌اند که‌ وقف‌نامه مسجد امام‌ که‌ در آن‌ درآمد 48 ملک‌ واقع‌ در شهر اصفهان‌ و حوالى‌ آن‌ وقف‌ نگهداری‌ و مخارج‌ مسجد شده‌ بود، در کتیبه‌ای‌ سنگى‌ در مسجد منقور بود که‌ اکنون‌ از آن‌ اثری‌ باقى‌ نیست‌.

رونوشت‌ خلاصه‌ای‌ از این‌ وقف‌نامه‌ توسط شیخ‌ بهاءالدین‌ عاملى‌ تهیه‌ شده‌ بوده‌ که‌ جزئیات‌ و شرایط موقوفات‌ مسجد در آن‌ به‌ ثبت‌ رسیده‌ بوده‌ است‌ (همو، 49-56).

مرمت‌ و نگاهداری‌: در پى‌ زلزله 23 ربیع‌الا¸خر 1260ق‌/12 مه 1844م‌ (امبرسز، 188)، مناره‌های‌ ایوان‌ جنوبى‌ از بدنه‌ جدا شد و در خود ایوان‌ نیز شکافهای‌ عمیق‌ پدید آمد.

سبب‌ این‌ ویرانیها در حقیقت‌ زلزله‌ نبود، بلکه‌ علت‌ واقعى‌ آن‌ ضعف‌ زیرسازی‌ و فشار مناره‌ها و طاق‌ ایوان‌ و در نتیجه‌ نشست‌ بنا، ناشى‌ از شتاب‌ در کار ساختمان‌ مسجد بود و زلزله‌ آن‌ را آشکار ساخت‌.

در 1261ق‌ به‌ فرمان‌ محمدشاه‌ قاجار بدون‌ آنکه‌ هیچ‌گونه‌ تعمیر اساسى‌ صورت‌ گیرد، تنها کاشیهای‌ فرو ریخته‌ را تعویض‌، و کتیبه‌ای‌ حاکى‌ از تعمیر مسجد به‌ نام‌ او بر پیشانى‌ ایوان‌ نصب‌ کردند (نک: گدار، .(II(1)/115 در بهار 1310ش‌/1932م‌، کاشیهای‌ نصب‌ شده‌ در 1261ق‌ فرو ریخت‌ و شکافهای‌ پوشانده‌ شده‌ با گستردگى‌ بیشتر نمودار شد و بنا در خطر فروپاشى‌ قرار گرفت‌ (همانجا).

کار مرمت‌ ایوان‌ و مهار کردن‌ مناره‌ها با کلافهای‌ آهنى‌ و متصل‌ ساختن‌ آنها به‌یکدیگر در 1316ش‌ به‌دست‌ استادحسین‌ معارفى‌، معمار ابنیه تاریخى‌ اصفهان‌، انجام‌ پذیرفت‌ (مصطفوی‌، 3/408).

در سالهای‌ بعد نیز مرمتهای‌ اساسى‌ در دیگر بخشهای‌ مسجد از جمله‌ در ایوانهای‌ شرقى‌ و غربى‌، سر در و جلوخان‌ و هشتى‌ ورودی‌، مدرسه‌ها و...

صورت‌ گرفت‌ (نیکزاد، 108-111؛ ورجاوند، 6 -9؛ مشکوتى‌، 49-50).

مسجد جامع اصفهان آلبوم معماری اسلامی با اتمام کار طبقه بندی ۷۴۰ هزار سفال پیدا شده در کاوش های مسجدجامع اصفهان (تاریخی ترین مسجد ایران) عملیات ریخت شناسی، تیپ شناسی، فرم شناسی و تاریخ گذاری ظروف سفالی به همراه یکسری تحلیل و تفسیرهای باستان شناسی آن از مهر ماه امسال آغاز شده است.

مسئول پژوهشکده باستان شناسی مسجد جامع اصفهان پیش بینی می کند، این مرحله ازکار تا سال ۸۸ پایان یافته و بعد از آن نوبت انتشار یافته ها و اطلاعات فرارمی سد.

اهمیت مطالعات باستان شناسی در مسجد جامع عباسی اصفهان به این علت است که این بنا را آلبوم معماری ایران اسلامی، لقب داده اند.

مسجد جامع اصفهان نمونه ای منحصر به فرد از تاریخ معماری ایران است، تا آنجا که می توان به خوبی روند تغییرات و تحولات مکتب معماری ایرانی ـ اسلامی را از دوران نخستین تا عهد صفویه در آن مشاهده کرد.

مسجد جامع اصفهان که در قرون نخستین اسلامی مسجدی کوچک با معماری ساده بود، کم کم در دوران مختلف بخصوص دوره آل بویه، سلجوقی و صفوی گسترش یافت و تزئینات و الحاقاتی به آن اضافه شد که هر یک جزو شاهکارهای معماری و تزئینات به شمار می روند.

یافته های باستان شناسی مسجد از این نظر اهمیت دارد که به گفته «فریبا سعیدی» مسئول پژوهشکده مسجد جامع اصفهان، مهر تأییدی است بر فرضیات تاریخ نویسان.

سال ها قبل به دنبال مطالعات «اوژینو گالدیری» باستان شناس معروف در مسجد جامع اصفهان و برخورد وی به بقایای یک دیوار خشتی مسجد، ضرورت انجام یک کار باستان شناسی گسترده در مسجد مطرح شد.

سپس ۳۴ سال قبل پروفسور «شراتو» یکی دیگر از باستان شناسان مطرح دنیا به ایران آمد و از سال ۱۹۷۲ تا ۱۹۷۷ در بخش های شمالی، جنوبی، شرقی و غربی مسجد، همین طور بخشی از حیاط حفاری هایی را آغاز کرد.

این عملیات که منجر به کشف نزدیک به ۷۰۰ هزار قطعه سفال (در اشکال، ابعاد و اندازه های مختلف) شد، نشانگر این بود که محدوده مسجد جامع اصفهان از هسته های نخستین تشکیل اصفهان امروزی بوده است.