حوزه اول : مقدمه : نیاز هتل قبل از هر چیز با منشا سفر ایجاد می شود ومفهوم مسافرت که از دیر باز با اهداف گوناگون تجارت و سیاحت و زیارت و ...
و یا حتی یافتن جای مناسبی برای زندگی به آن می پرداخته ما را به فکر آسان پیمودن این مسیر برای او و بیتوته ای کوتاه و آرامش بخش در مسیر و مقصد می کند .
مسیر که خود بخش مهمی از سفر است و نمادی از گذر انسان از این دنیاست خود به کیفیتی انسانی نیازمند است که بتواند ذهن مسافر را در هر مرحله از سفر به درکی بالاتر سوق دهد و ارزشی والاتر برای او قائل باشد .
در این میان مسافر که تشنه رسیدن است نیروی روح و جسم خود را در اتراق کوتاه در کاروانسراها باز می یابد و زمانی که به مقصد می رسد و باروبنه می نهد دلتنگی اش برای خانه دو چندان می شود.
در اینجاست که نیازی در او سر برمی نهد که چگونه می تواند مدتی را که در مقصد است آرامش و امنیت خانه اش را بازیابد.
او خانه را جستجو نمی کند بلکه شاید گمنام بودن را بهتر بپسندد .
شاید بخواهد ساعتی در فضایی لم دهد و روزنامه بخواند چای بنوشد و تلفن بزند بدون آنکه آن فضا متعلق به او باشد .
فضایی مختص خود را می طلبد جایی که نام آن هتل است.
امروزه با گسترش مفهوم جهانی شدن و برداشته شدن مرزها سفر آسانتر شده است.
در جهان امروز یک انسان با تجربه و موفق نیازمند سفر کردن است.
ارتباطات او را به اهدافش در هزینه تخصصی نزدیک می کند و دیدن جهان و آشنایی با فرهنگ دیگران و یا کسب و تجارت در سایر کشورها و نیز حفظ منافع سیاسی خود در آن کشورها مسائلی است که او را مجبور به اقامت در سایر کشورها می نماید .
این موضوع در سفرهای داخلی هم تعمیم می یابد .
علی الخصوص که گاها به دلیل کمبود امکانات اقامتی یا عدم امنیت آن شاهد منصرف شدن مردم از مسافرت هستیم .
فرهنگ غنی و قدرت و تنوع فرهنگی ایران نیز شایستگی و سفر در آن را دو چندان می کند.
این امر بستر مناسبی را برای سیر و سفر مردم داخل و خارج کشور به نقاط مختلف این سرزمین فراهم نموده است .
شهر مقدس مشهد نیز به لحاظ جاذبه زیارتی بودن و پذیرایی سالانه 14 میلیون زائر داخلی و خارجی در این میان از اهمیت زیادی برخوردار است.
شاید هدف از سفر به مشهد از نظر رتبه بندی بیش از هر چیز همین زیارتی بودن آن است.
اما از اهمیت وجود آثار فرهنگی تاریخی و همین راههای آسیای میانه در شرق که در مشهد است نباید غافل شد و باید با تقویت این آثار صنعت توریسم این شهر بزرگ را گسترش داد.
گفتار اول : طرح مسئله دقت نظر و تفحص در بیان اهمیت هتل و رفتار سنجی دقیق انسان در آن و نیازهای روز افزون او موضوع مورد بحث را دچار پیچیدگی خاصی می نماید.
آیا می توان برای طراحی هتل در دنیای امروز با همان ساختارهای قبلی و استانداردهای دیروز با هتل دیگر رقابت کرد و یا توریست های بیشتری جذب کرد؟
اگر به گذشته بنگریم درمیابیم که تکنولوژیهای امروز نظیر تلفن ، کامپیوتر و موبایل در ابتدا به صورت نیاز نبوده اند چون اصولا چنین نیازهایی تا آن حد احساس نمی شده که منجر به پیشرفت شود و بلکه حس سرگرمی جویی و تنوع طلبی انسان او را به این نقطه کشانده استت.
پس شاید در یک هتل فقط نباید به دنبال نیازهای استفاده کنندگان از فضاها بود بلکه باید نیازهای نهفته روح انسان را دریافت و در فضاها از تمهیداتی بهره برد که بتواند حرف جدیدی در میان هتل های رقیب داشته باشد .
سوال دیگری که مطرح می شود این است که انتظار یک مسافر از سفر به ایران و علی الخصوص مشهد چیست؟
آیا انتظار دارد لوکس ترین هتلی را که در ایالت متحده و یا در اروپا دیده با همان استانداردها این جا ببیند؟
گر چه که استانداردهای پیشرفته هتل های بزرگ بسیار در جذب مسافر مهم است اما موضوعی مهمتر مسافر را به این شهر کشانده است.
با نگاهی عمیق تر درمی یابیم که شاید هتلی ساده اما با تنوع بسیار زیادی در فضاها و ایجاد سرگرمی و تفریح برای استفاده کنندگان که متناسب با قصد سفر آنان باشد ، بتواند ما را به هدفمان نزدیک نماید.
گفتار دوم : اهداف راهبردی با توجه به مباحث مطرح شده در زمینه طرح مسئله ، اهداف زیر در نظر می باشد.
1- تشویق و ایجاد انگیزه های مسافران داخلی و خارجی به استفاده از این هتل 2- ایجاد جاذبه های گردشگری و تفریحی برای استفاده کنندگان داخل شهر و مسافران 3- تعریف و تفکیک حوزه های فعالیتی و برقراری رابطه صحیح بین کلیه استفاده کنندگان از فضاهای هتل گفتار سوم : مکان یابی با توجه به حوزه عملکردی وسیع این مجموعه و نیاز به ایجاد دسترسی های فراوان ، ضرورت وجود عناصر اتصال دهنده نمایان می شود.
بنابراین مکان مجموعه در مجاورت کاربری های شهری ارجع می باشد و پیوند آن با عناصر اتصال دهنده مانند میادین عمومی شهری و بازارهای مهم و معروف ضروری به نظر می رسد.
شهر مشهد به دلیل دارا بودن شبکه شعاعی و ترکیبش با شبکه شطرنجی در بافت جدید ، تقریبا بخش عظیمی از اراضی خود را در مجاورت شبکه اصلی معابر دارد و یکی از خصوصیات این مجموعه اینست که باید در معابر درجه 1 مهم قرار گیرد.
قرار گرفتن آن در فضای شهری با سطوح باز که امکان ایجاد چشم اندازهای متنوع را داشته باشد و ترکیب شدنش با فضای شهری پر از رفت و آمد می تواند به پویایی و کارآیی مجموعه بسیار کمک کند.
با توجه به تراکم بالای هتل ها و هتل آپارتمانها در محدوده نزدیک حرم و کمبود زمینی با سطح مورد نیاز که بتواند جاذبه های تفریحی برای شهروندان نیز داشته باشد از انتخاب سایت در آن منطقه صرف نظر کردیم و چون منطقه کوهسنگی به دلیل دارا بودن پتانسیل های بالای گردشگری از مناطق مهم توریستی مشهد به شمار می رود به عنوان سایت مورد نظر در این پایان نامه انتخاب شده است.
حوزه دوم : شناخت بخش اول : تعریف موضوع الف : تعریف جهانگردی به استناد ماده 1 قانون توسعه صنعت ایرانگردی و جهانگردی منظور از ایرانگردی وجهانگردی عبارتست از: هر نوع مسافرت انفرادی یا گروهی که بیش از 24 ساعت و به منظور کسب و کار نباشد.
توریست با توجه به اهداف مسافرت به انواع مختلف تقسیم می شود: توریست تفریحی: در حال حاضر 755 توریست دنیا در این نوع قرار دارند.
توریست فرهنگی: این بخش از توریسم تفاوت کیفی با توریسم تفریحی دارد و ایران دارای پتانسیل های مهمی از این نوع توریست می باشد.
توریست ورزشی: این نوع توریسم بامسابقات جهانی و منطقه ای در کشورها افزایش می یابد.
و کشورها با شرایط خاص خود توریست ورزش را جذب می نمایند.
اکوتوریسم: توریستهایی که به دنبال چشم اندازهای طبیعی و دیدنی های محیط زیست هستند، ایران نیز داری پتانسیل های قابل ذکری در این ارتباط می باشد.
توریست پزشکی: در بعضی از کشورها با ارائه خدمات برتر پزشکی مسافران را جذب می نمایند.
توریست مذهبی: که مسافران به دلیل جاذبه های مذهبی به کشورها مسافرتمی نمایند (عربستان صعودی) توریست معاملات: در بسیاری از کشورها جاذبه های تجاری سیل عظیمی از تجارت مسافران را به آن کشورها جذب می نماید (ایالات متحده عربی- هنگ کنگ، سنگاپور و ...) اثرات صنعت گردشگری و کارکردهای اقتصادی و تاثیرات مثبت آن بر درآمدهای ملی: افزایش درآمد ملی و جذب ارز خارجی توزیع ثروت و توزیع درآمد حاصل از جهانگردی در بیشتر بخش های جاعه جهانگردی در مقایسه با دیگر صنایع نیاز به سرمایه گذاری ارزی بسیار کمتری دارد.
این صنعت، باعث فعال شدن دیگر صنایع کشور می گردد.
این صنعت باعث تنوع بخشیدن به دیگر فعالیت های اقتصادی کشور در بخش های تولید، خدمات و توزیع می گردد.
تاثیر مهم و بسیار موثر این صنعت در امر ایجاد اشتغال در شرایط کنونی کشور ما بسیار حائز اهمیت است.
این صنعت بوسیله ارتباط و نزدیکی فرهنگها و ایجاد گفتگوی متقابل، تاثیر مثبت در ایجاد صلح جهانی دارد.
ب : جاذبه های جهانگردی ایران ایران با مساحت 1648195 کیلومتر مربع دارای سرزمینی پهناور درجنوب غربی آسیا واقع شده است.
ایران از نظر تنوع آب و هوایی، فراوانی میراث فرهنگ و آثار باستانی مانند جهانی در یک موزه می باشد که می تواند بالقوه جذب سالانه 120 میلیون نفر جذب جهانگردی را داشته باشد که در صورت چنین اتفاقی درآمد حاصل از 240 میلیارد دلار خواهد بود که حدود 12 برابر درآمد نفتی می باشد.
ایران از نظر درآمد توریستی بین کشورهای جنوب آسیا در مقام بعد از هندوستان قرار دارد و کمتر از 60% میزان بخش درآمدی گردشگری را دارا بوده است.
در خصوص توریستهای کشورهای اسلامی بخصوص شیعه، طبق آمار 300 میلیون شیعه در جهان وجود دارد که حدود 60 میلیون در ایران زندگی می کنند که اگر تنها 100 میلیون شیعه به ایران بیایند وحداقل 1000 دلار هزینه کنند، تنها باجذب این گروه یک میلیارد دلاردرامد خواهیم داشت.
پس شناسایی مناطق جاذب در ایران و معرفی آنها به مردم جهان کاری است واجب و اصولی که باید به آن توجه وافری داشت و بعنوان مثال در استان خراسان 300 اثر تاریخی وجود دارد و 800 مکان متبرکه مذهبی، با این وصف بیش از 2 میلیون گردشگر خارجی از استان فارس دیدن نمی کنند و در این خصوص با تمام این مکانها حدود 20 هتل بزرگ جهت پذیرایی گردشگران و جهانگردان کم دارد در ذیل به ذکر پاره ای از انواع اماکن جانگردی اشاره می کنیم: اماکن مقدس و متبرک وجود آب و هوای متنوع دریا رشته کوههای متنوع و جاذبه های آن آبهای معدنی آثار باستانی و فرهنگی موزه ها از انواع زیارتگاههای مهم می توان مرقد حضرت رضا(ع) ، شاه عبدالعظیم، حرم حضرت معصومه (س) شاه چراغ در شیراز و اماکن مقدس دیگر از جمله زرتشتیان- مسیحیان وسایر اقلیتهای مذهبی ویژگیهای یک منطقه به خودی خود ایجاد کاربری های بخصوص را دیکته می کند که بطور مثال می توانند ایجاد فروشگاههای مختلف، رستورانها و اماکن فروش نوشیدنی ها و یا ایجاد باشگاههای تفریحات سالم و ورزشی عواملی هستند که هر کدام می توانند در جذب توریست و زائر مهم تلقی شوند.
ج : تعریف هتل با گسترش و توسعه سریع و خارق العاده وسایل و امکانات حمل و نقل، هتل داری و هتل به صنعتی واقعی، تبدیل گردیده و به طریقی که هتل مانند هر محصول صنعتی دیگر تولید می شود این محصول صنعتی از قوانین ضوابط مارکینگ (Marking) و قوانین بازار و محاسبات سود آوری تبعیت می کند.
بدون شک تاثیر این تحول از یک سو بهبود سطح نسبی خدماتی است که در هتلها از هر نوع عرضه می شود و از سوی دیگر به تنزل چشم گیر کیفیت معماری چه در سیما و چه در درون آن انجامیده است.
آیا هتل صنعت است و باید به آن عنوان فرآورده صنعتی نگریست؟
یقیناً هتل و هتل داری می باید سودآوری مورد انتظار و متعارف وسرمایه گذار را تامین کند.
اما هتل یقینا دارای وجوه دیگر است بسیار متنوع و شگرف، زیرا فضایی است که مانند سایر فضاها به شیوه خاص خود، انسان جمعی انسانی را به صورت فردی و گروهی مورد خطاب قرار می دهد جمعی که فرد فرد آن دارای ویژگی های خاص خود بوده، و بناید در قالبی از پیش فرض شده قرار داده شود، بنابراین: آیا هتل صنعت است و باید به آن عنوان فرآورده صنعتی نگریست؟
اما هتل یقینا دارای وجوه دیگر است بسیار متنوع و شگرف، زیرا فضایی است که مانند سایر فضاها به شیوه خاص خود، انسان جمعی انسانی را به صورت فردی و گروهی مورد خطاب قرار می دهد جمعی که فرد فرد آن دارای ویژگی های خاص خود بوده، و بناید در قالبی از پیش فرض شده قرار داده شود، بنابراین: میهمان خانه، متل (motel)، هتل آپارتمان، زائرسرا، مسافرخانه، هتل، فضای اقامت موقت و ..
بخشی از فضای اجتماعی است که در ان برخوردهای اجتماعی باید ممکن گردد و از این منظور هتل بخشی از فضای برخورد اجتماعی و گاه آمیزش با فضایی است فرهنگی که باید از اهداف صرفا تجاری فراتر رود.
امکانات ارتباطی که دوران معاصر در اختیار آنان که قدرت و توان استفاده از آن را دارند قرار می دهد.
ارتباطات هر چه سریعتر و دوردست تر، و به تبع آن متنوع تر با چشم اندازهای گوناگونی به سوی افقهای دور و نزدیک، امکان جابه جا شدن شمار قابل ملاحظه ای از انسان ها را در پهنه نسبتا وسیعی ممکن کرده است و در بعضی نقاط جهان به جز کشورهایی که با شرایط خاص مواجه هستند هزینه این جابجا شدن رو به کاهش نهاده است که نتیجه آن کوتاهتر شدن هر چه بیشتر فاصله ها در بیشترین ابعاد آن بوده است.
اگر به این مساله ارزانتر شدن هزینه زندگی در کشورهای جهان سوم را نسبت به کشورهای پیشرفته تر یا صنعتی برای متقاضی کشورهای فوق بیفزائیم، در خواهیم یافت که یک حرکت واقعی، جهانگردی به صورت توده ای و گروهی بسوی کشف افق های دیگر و دور دست، خصوصا افق هایی که دارای فرهنگ و عادات فهرنگی اصیل و کهن می باشند از مدتها قبل شکل گرفته و در حال گسترش می باشد.
آنچه قابل توجه است: افق و گستره این کشف نمودن، یعنی کنجکاوی و ضرورت شناخت دیگری که حداقل هدفی است که در این امر مورد توجه می باشد هر روز از روز قبل فراتر می رود و محدده ای به فراخی جهان را در برگرفته است.
اگر جابه جایی جمعیت را در درون کشورها را به این مساله بیفزائیم یعنی مسافرت یک نیاز طبیعی، روحی، روانی، اجتماعی و ..
اهمیت موضوع از هر نظر بیشتر روشن خواهد شد زمانی گردشگری معنی واقعی خود را خواهد یافت که علاوه بر تسهیل شرایط انجام آن، در فضایی مطلوب نیز اتفاق بیفتد.
زیرا فضا و مکان اقامت و شرایطی که اقامت گزیدن در آن اتفاق می افتد از اهمیت بسیار برخوردار می باشد به این منظور پرداختن به هتل یا هر نوع دیگر فضای اقامت موقت دیگر، چون فضایی گرم، متنوع، دعوت کننده، زنده، پویا،شاد، راحت، آرام و ...
که تنها به عنوان یک سلول اقامتی نباید به آن نگریست از اهمیت بسزایی برخوردار است و از آنجا که گردشگری و هتل به عنوان یکی از ابزار لازم گردشگری در زمینه اشتغال زایی و درآمد محلی و ملی نیز سهم بسیار قابل ملاحظه ای دار، پرداختن به آن مستلزم رعایت اصول، قواعد و ضوابط مشخص، ظریف، متنوع و متعددو محکمی است که عدم شناخت یا رعایت آنها در هر زمینه یا آن ضوابط و معیارها و شرایط، نه تنها می تواند موجب آسیب های فراوان و گاه جبران ناپذیر گردد بلکه بی توجهی به آنها انتظارات و توقعاتی که می توان و باید از آنها فرهنگی اجتماعی و اقتصادی داشت را میسر نخواهد کرد.
نکات مطرح شده حکایت از نگرشی جدید در زمینه فوق دارد.
نگرشی که حاصل داده هایی جدید حرکت توریسم جمعی و گروهی است که علاوه بر طرح مسائل مختلف و توجه به آنها محیط زیست خود را نیز مطرح می کند.
شرایط ایجاد شده، شرایطی هستند که ما را با مسائل جدید جامعه شناسی، اقتصادی و ..
و معماری در زمینه توریسم و حرکت گروهی و یا فردی روبه رو می سازد.
بنابراین با داده های جدید جامعه شناسی، اقتصادی و ..
و به تبع آن معماری مواجه هستیم که براساس توریسم گروهی یا حتی فردی شکل می گیرد یعنی ارائه خدماتی و تجسم فضایی که برای جمعی ناشناخته، بدون سیما فکر نشده اند یا نشده باشند برای این مهم موسسات و مسئولین سازمان دهنده این فعالیت ها و از جمله مدیران و پرسنل هتل و بویژه طراحان این گونه فضاها بیش از پیش دشوار شده است.
با وجود تمام دشواریهای موجود و محدودیت های متفاوت و انتظارات متعدد به هیچ عنوان در برابر این تقاضای گردشگری گروهی یا فردی نباید و نمی توان خدماتی مناسب آن لحظه یعنی خدماتی زود، تند و سریع پس از هویت و به اصطلاح مناسب استفاده کننده عبوری ارائه نمود.
فضاهای هتل و جو ایجاد شده توسط آن باید به استفاده کننده امکان تازه کردن نفس را بدهد و نیز عرضه کننده جزیره یا جزایر تمدید قوا و بازسازی خود جسمانی ، روحی و گاه غنی کردن خود باشد فضای هتل و جو آن از سوی دیگر یکی از فضاهای مبین سیاست اجتماعی و فرهنگی،فراغتی خواهد بود پس هتل یا آنچه در این فضا و مکان می گذرد باید امکان تجربه فردی، خاطره انگیز یا زمینه ساز اتفاقات و برخوردهای مناسب خواه انسانی، روانی و اجتماعی و فرهنگی ...
را میسر نماید.
در این نگرش هتل اهمیت ویژه می یابد به طریقی که اهمیت موضوع به مراتب فراتر از آن که به روش های به اصطلاح سریع و عقلانی که معمولا می توانند خواسته ها را برآورده سازند می رود.
یعنی نمی توان و نباید به نوعی کمال ارزان قیمت دست یافت بلکه بیشتر باید به کمک یک معماری هماهنگ و منطبق بر نیازها و حالت آن و سازمان دهی در خور به طیفی از امکانات دست یافت.
طیفی از امکانات هم زمان بدیع، پویا زنده، مفرح، متنوع و ساده به بیانی دیگر هدف و انگیزه باید تلاش در ایجاد و خلق یک فرهنگ فضا (عادت و رفتار) و عملکرد آن یعنی جمع بندی از تمامی یا اکثر خواسته هاو تمایلات فردی، جمع انسانها و فرهنگ او باشد.
پس می توان چنین پنداشت که هتل فضای اقامت موقت قابل زنجیره شدن و دارای عملکردهای متنوع حتی در جزئیات و ابزار آن یعنی فضای بدون هویت خاص باشد بلکه فضایی مانوس که به آن می توان احساس تعلق نمود.
معماری یک هتل می تواند در استفاده کننده ایجاد حس تعلق به آن فضا و محیط را تسهیل نماید و در نتیجه باعث حس امنیت و اطمینان شود.
معماری هتل نوع معماری گذران اوقات فراغت و یا لحظه کوتاه فراغت است که در درون سیمای خود تا حدودی حال و بوی آن معماری را حکایت کند، بیان نماید: یعنی بافتن امکان خارج شدن از دنیای بسته وروز مرگی وسیر کردن در عالم رویا یعنی سبکبال و پویا و با نشاط.
متنوع و ملون ، خودمانی و مانوس، جدی و محک آمیخته با جلوه هیا متعدد و متنوع زندگی و فضای سبز و نزدیک به طبیعت یا نورو رنگ و در عین حال ساده، و دینامیک گرم و مطبوع و نقطه مقابل معماری سنگین و رسمی و خشک و قراردادی.
د ) سابقه تاریخی (کاروانسراهای ایران) احداث کاروانسرا در ایران سابقه بس قدیمی داشته وطبق منابع تاریخی، این کشور در احداث کاروانسرا و همچنین سیتسم ارتباطات مبتکر و پیشقدم بوده است.
بطور کلی تحول و گسترش کاروانسراهای ایارن در ادوار مختلف بستگی به وضعیت اجتماعی، اقتصادی و مذهبی و ..
داشته و شکل یابی و توسعه آن با موارد یاد شده در ارتباط بوده است.
نام کاروانسرا ترکیبی است از کاروان (کاربان) به معنی جمعی مسافر که گروهی سفر می کنند و سرای، به معنی خانه ومکان.
منابع تاریخی حکایت از آن دارند که بنیانگذار احداث بناهای مورد بحث ما، هخامنشیان بوده اند.
از 111 بنای شبیه کاروانسرا (چاپارخانه) نام می برد که در طول حدد 2500 کیلومتر فاصله بین پایتخت های هخامنشی و بابل ساخته شده و کاروانیان سه ماهه آن را طی می کردند.
گرچه نمونه ای از بناهای یاد شده از عهد هخامنشی به جای مانده ولی روشن است که در ان زمان یاز وافری به ایستگاههای بین راه و امنیت و رفاه کاروانیان و بالاخره پیکهای مخصوص احساس می شده است...
در دوره اشکانی، همانند عهد هخامنشی، توسعه راهها و ایجاد ایستگاههای بین راه و حمایت از کاروانیان اهمیت فوق العاده ای یافت و در مسیر اغلب جاده ها به ویژه در مسیر جاده معروف ابریشم، ساختمان هایی شبیه کاروانسرا ایجاد شد.
بامقایسه دژها و شهرهای اشکانی که اخیرا در دشت گرگان شناسایی گردید، می توان احتمال داد که کاروانسراهای آن زمان بصورت مربع یا مستطیل و با مصالحی چون خشت و آجر بنا گردیده و اتاق ها و اصطبلهایی در اطراف داشته است.
در معماری و توسعه کاروانسراهای پیش از اسلام، عصر ساسانی را باید یکی از ادوار مهم دانست.
در این دوره به علت اقتصاد وسیع وگسترده ایجاد راهها و همچنین امنیت کاروانیان اهمیت داشته و در نتیجه کاروانسراهای بسیار در مسر جاده ها وگذرهای اصلی بنا شد.
در این دوره نقشه های کاروانسراها عموما به صورت 4 ایوانی و مصالح ساختمانی ان عموما از سنگ لاشه، آهک و خاک و گچ بوده است.
در ادوار اسلامی عوامل متعددی در شکل یابی و توسعه و گسترش کاروانسرا دخالت داشته که اهم آن عوامل مذهبی، نظامی و اقتصادی است و در این ارتباط انواع کاروانسراها از نظر نقشه به وجود آمد.
همانند دیگر ابنیه دوره اسلامی اطلاعات درباره کاروانسراهای اوایل اسلام اندک است.
سلسله های اوایل اسلام ایران مانند ال بویه، سامانیه و ال زیاد به ایجاد بناهای عام المنفعه از جمله کاروانسراها و آب انبارها اهمیت فوق العاده ای می دادند و رباط چاهه ماهی در کنار جاده مشهد- سرخس که به صورت چهار ایوانی بنا گردید از جمله یادگارهای آن زمان است قرن پنجم هـ .ق عصر شکوفایی هنرهای اسلامی است بویژه معماری است ایجاد راههای تجارتی متعدد و همچنین تامین امنیت جاده ها باعث روز افزونی تجارت و اقتصاد شد و در نتیجه در مسیر جاده ها و داخل شهرها برای اسایش کاروان و کاروانیان، کاروانسراهای متعدد ایجاد شد شیوه و سبک معماری این عصر در احداث بناهایی چون مساجد، مدارس و کاروانسراها تقریبا همانند گردید و نقشه بناها به صورت دو ایوانی و چهار ایوانی رواج یافت.
زیباترین نمونه از کاروانسراهای این دوره رباط با کاروانسرای شرف در خراسان است که گرچه درحال حاضر به حال ویرانه افتاده ولی کمتر تماشاگری را می توان یافت که از کنار آن بی تفاوت گذر کند.
آغاز قرن هفتم هـ.ق مصادف با حملات ویرانگر مغول و نابودی وخرابی بسیاری از شهرهای آباد ایران بود و بنابراین فعالیت معماری همانند فعالیت های ساختمانی دیگر دستخوش رکورد گردید ولی دیری نگذشت که جانشنان آنها یعنی ایلخانان مجددا سازندگی را با بهره گیری از تجربیات و سنت های متقدم ادامه داده و راه جدیدی را آغاز کردند در این زمان به توسعه تجارت ، اقتصاد، راه و راهداری و ایجاد کاروانسراها توجه زیادی مبذول می شد.
از کاروانسرهای این دوره که عموما با نقشه چهار ایوانی بنا گردید می توان کاروانسراهای مرند، سرچم، جلفا در آذربایجان و رباط جهان آباد یا سپنج در جاده خراسان و رباط انجیره (با نقشه هشت ضلعی نامنظم) در جاده یزد- مشهد نام برد.
فعالیت های معماری و ایجاد کاروانسراها در دوره تیموری ادامه یافت و در مسیر جاده ها و داخل شهرها بعلت توسعه تجارت کاروانسراهایی ایجاد گردید که عموما نقشه چهارایوانی و تعدادی نیز همراه با تزئینات از جمله کاشیکاری بنا شدند.
بدون شک عصر طلایی کاروانسراهای ایران متعلق به دوره صفوری است رونق تجارت داخلی و خارجی و اهمیت دادن به راهها و شهرهای زیارتی باعث شد که کاروانسراهای زیادی در این گونه جاده ها ساخته شود در این مورد می توان کاروانسراهای راه زیارتی خراسان را که از کرمانشان شروع و به مشهد ختم می شده است نام برد.
در زمان صفویه کاروانسراهای درون شهری نیز توسعه یافته و از اهمیت ویژه ای برخوردار گردید.
تا جایی که در هر یک از کاروانسراها کالای به خصوص مورد معامله قرار می گرفت و تجار در ارتباط با مال التجاره خود می توانستند در کاروانسراها رفت و آمد کرده و به داد و ستد بپردازند.
در عصر صفوی تغییراتی در نقشه کاروانسراها بعمل آمد به این ترتیب که علاوه بر نقشه چهار ایوانی ، کاروانسراهایی با نقشه های مدور، هشت ضلعی، چند ضلعی، دو ایوانی، نوع کوهستانی و ..
با توجه به موقعیت جغرافیایی و مکانی محل ساخته شد.
در دوره های افشاریه، زندیه و قاجاریه در ساختار کاروانسراها تغییرات چندانی به عمل نیامد و ایجاد آن به شیوه گذشته ادامه پیدا کرد.
از نظر طرح و نقشه کاروانسراهای دوره یاد شده عموما از نوع چهار ایوانی بوده و از لحاظ مصالح ساختمانی نیز برخلاف دوره مقدم که از آجر و سنگ بود بیشتر از خشت استفاده شده است.
به این ترتیب 25 قرن از بنیاد کاروانسراهای ایران می گذرد،اعتقاد براین است که بنیاد کاروانسراها در ایران پیروزی بزرگی برای معماری ایرانی است و در هیچ جای دنیا کاربرد ویژگیهای خاص معماری ان را نمی توان دید.
ز) معماری انواع کاروانسراها از نظر معماری کاروانسراهای ایران متنوع بود و معماران ایران از طرحها و نقشه های گوناگونی برای ایجاد کاروانسراها استفاده می کردند.
تنوع طرح ها و نقشه های کاروانسراهای ایران ایجاب می نماید این کاروانسراها به گروههای مختلف تقسیم گردند و و خصوصیات و ویژگیهای هر گروه جداگانه مورد بررسی و تحقیق قرار گیرد.
الف- کاروانسراهای کاملا پوشیده منطقه کوهستانی این نوع کاروانسراها از توقفگاههای کوچک کنار راهها تا ساختمانهای سلطنتی زمان شاه عباس اول را شامل می شود.
نمونه ساده این کاروانسراها عبارتند از اتاقهای گنبددار مرکزی یا یک ردیف اتاق گنبددار با تعدادی اصطبل که در همان ردیف می باشد اکثر کاروانسراهای کوهستانی دارای اجاقهای متعدد یا بخاری دیواری در داخل بنا می باشند.
همچنین این نوع کاروانسراها از هر طرف بسته و پوشیده بوده و به راحتی می تواندجلوی بادهای آرام و برف های زمستانی و تگرگ های بهاری و پائیزی را گرفته و کاروانیان را از این آسیبها در امان نگه دارد.
از نمونه جالب این گروه از کاروانسراها می توان کاروانسرای شبلی در آذربایجان و امامزاده هاشم در گردنه امامزاده هاشم جاده هراز و کاروانسرای گدوک در جاده فیروز کوه را نام برد.
ب- کاروانسراهای کرانه پست خلیج فارس به علت شرایط اقلیمی و جغرافیایی کرانه های خلیج فارس کاروانسراهای این منطقه معماری ویژه ای دارد این کاروانسراها عمما فاقد حیاط مرکزی بوده و شامل بنایی چهارگوس است.
با اتاق مرکزی صلیبی شکل و اتاق های جانبی یک سکوی سنگی دورادور ساختمان ساخته شده و همه اتاقها به خارج بنا راه دارند.
ج- کاروانسراهای حیاط دار مرکزی ایران (از دوره صفوی تا عصر حاضر) مهمترین ، بهترین و زیباترین کاروانسراهای ایران در این گروه قرار می گیرند این گروه از کاروانسراها از نظر معماری به انواع ذیل تقسیم بندی می شوند: ج- 1- کاروانسراهای مدور: تعداد کمی از کاروانسراهای ایران با نقشه مدور بنیاد گردیده است.
گرچه در حال حاضر فقط دو نمونه از این کاروانسرا ساخته شده ولی همین دو نمونه نشان دهنده سلیقه، ذوق، ابتکار و بالاخره هنرنمایی فوق العاده معماران آن است.
نمونه های یاد شده یکی رباط زین الدین در جاده یزد- کرمان و دیگری کاروانسرای زیزه بین کاشان و نطنز است که تاریخ ساخت آنها به زمان صفویه و قاجاریه باز می گردد.
ج-2- کاروانسراهای چند ضلعی: این نوع کاروانسراها به شکل چند ضلعی (اغلب 8 ضلعی) و همانند کاروانسراهای مدور بسیار زیبا بنا شده اند از نظر تعداد کاروانسراهای چند ضلعی نیز همانند کاروانسراهای مدور اندک و فقط نمونه های کمی از آنها در سراسر ایران باقی مانده است.
زیباترین نمونه کاروانسراهای این گروه کاروانسرای امین آباد، خان حوزه، چهار آباده و ده بید جاده اصفهان- شیراز که به فرم 8 ضلعی در دوره صفوی ساخته شده نشان دهنده شیوه معماری اصفهانی است.
کاروانسراهای چند ضلعی از داخل و خارج قرینه بوده، ولی کاروانسراهای مدور از خارج دایره ای شکل و از داخل چند ضلعی هستند.
ج-3- کاروانسراهای دو ایوانی: همانند مدارس و مساجد و سایر بناهای مذهبی ایران، تعدادی از کاروانسراها را نیز به شکل دو ایوانی و به فرم مربع یا مستطیل ساخته اند عموما این کاروانسراها یکی در مدخل ورودی و دیگری در روبروی آن قرار دارد.
از نمونه های باقیمانده این کاروانسراها می توان از کاروانسراهای چاه خوشاب و کاروانسرای دو کوهک نام برد.
ج-4- کاروانسرا با تالار ستون دار: تعدادی از کاروانسراهای ایران با تالار ستون دار بنا گردیده اند و از تالار عموما به عنوان اصطبل استفاده شده است.
نمونه ای از این کاروانسراها عبارتند از: کارونسرای عسکر آباد بین جاده قم- تهران و کاروانسرای خاون آباد در 25 کیلومتری تهران در جاده گرمسار – سمنان.
ج-5- کاروانسرای چهار ایوانی: احداث بنای چهار ایوانی با حیاط باز مرکزی، سابقه ای طولانی در معماری ایران داشته و نمونه نقشه را می توان در کاخ اشکانی آشور ملاحظه کرد.
گرچه گروه کاروانسراهای چهار ایوانی که به شکل مربع یا مستطیل بنا گردید از نظر پلان با هم شباهت دارند ولی در جزئیتات مانند شکل داخل و خارج، دروازه ورودی، برجها و ترتیب قرار گرفتن اصطبل ها هر یک دارای ویژگی های متفاوت هستند.
کاروانسرای عین الرشید موقعیت جغرافیایی: جاده عباس آباد- سیاهکوه ج- کاروانسرا با پلان متفرقه: اینگروه اروانسراهایی هستند که نقشه معماری آن با آنچه که در گروههای 1-ج الی 5-ج اجمالا بررسی شد شباهتی ندارد دلایل مختلف چون سلایق و ذوق معمار، نفوذ معماری خارجی و شرایط و موقعیت جغرافیایی در احداث این گونه کاروانسراها نقش داشته است.
برای مثال می توان کاروانسرای سبزوار را نام برد شبیه کاروانسراهایی است که در بین النهرین ساخته شده است.
کاروانسرای خرگور موقعیت جغرافیایی: جاده کرمان- سیرجان نوع پلان: متفرقه قدمت: دوره قاجاریه هـ ) تاریخچه هتل در ایران معاصر در سال 1306 هـ.ش توسط یک مهاجر رومی هتلی به نام هتل نادری در خیابان نادری تهران تاسیس شد.
در کنار تاسیس این هتل رستورانهای متعددی در تهران، شت، بندرانزلی، بابلسر و دیگر شهرهای ایران به وسیله ایرانیان و خارجیان دائر گردید و تعداد آنها در هنگام جنگ هانی دوم و ورود افسران و سربازان متفقین افزایش قابل توجهی یافت با خاتمه جنگ و خروج افسران و سربازان خارجی بسیاری از این رستورانها تعطیل شد.
از قدیمی ترین واحدهای اقامتی و پذیرایی تهران که امروزه فقط نامی از آن باقی مانده است می توان مهمانخانه مدرن گراند هتل را نام برد.
گراند هتل از مجلل ترین و معروفترین هتل های نیم قرن پیش تهران بود این هتل در خیابان لاله زار کمی بالاتر از کوچه ملی قرار داشت و در سالهای پیش هر وقت سرشناسی از خارج به تهران می رسید تنها محلی که برای اقامت او در نظر گرفته می شد گراند هتل بود.
گراند هتل سالن بزرگی نیز داشت که هنرمندان آن روز ایران در آنجا به اجرای برنامه می پرداختند و به تدریج که هتل های دیگر در تهران ساخته شد این هتل از رونق افتاد و حدود پنجاه و چند سال پیش تعطیل شد.
ف) تاریخچه هتل در جهان (سیر تحول هتل در اروپا) اشکال اولیه هتل در کشورهای اروپایی بسیار ساده و اولیه بود و اغلب در امتداد راه های تجاری، در محل تعویض اسبها این نوع اقامتگاه ها احداث می گردیدند که قسمتی به صورت مجلل و راحت تری جای اربابان و قسمتی دیگری به صورت مجزا برای عموم در نظر رگفته می شد با گسترش تجارت و توسعه صنعت و همچنین خصوصیات محلی هر کشوری شکل هتل داری صور گوناگونی به خود گرفت.
با تغییر شکل مالکیت زمین، شایط اقتصادی و به وجود آمدن طبقه شهری و همچنین پدیده متمرکز شدن تدریجی سرمایه در مراکز شهری در تمام اروپا هتلهای مجللی احداث گردیدند.
گراند هتل همزمان با پیشرفت صنعت در تمام اروپا و با به وجود آمدن راه آهن و ارتباطات وسیع وهمچنین توسعه وسایل ارتباطی و بسط تجارت و بالاخره ظاهر شدن طبقه جدید اجتماعی (بورژوا) همه و همه علل اصلی بوجود آمدن این فرم جدید هتل گردیند.
گراند هتلها را می توان جلوه گاه عظمت همه این ارزشهای اجتماعی جدید دانست.
این زمان نه تنها بقایای خانواده های بزرگ، نجیب شاهزادگان و خکمرانان هنوز مورد احترام بودند بلکه هدف اصلی جلب طبقه جدید شهری در فضای معماری جدیدی بود که از امکانات مالی وسیعی برخوردار بودند.