مرجع اصلی داستان لیلی و مجنون، در درجه ی اول کتابهای تاریخ ادبیات است. که از آن میان باید از کتاب «الشعر و الشعراء» از ابن قنیبه و کتاب الاغانی از ابولفرج اصفهانی نام برد. مجموعه ی دیگر از منابع عربی که در کنار الاغانی برای ما اهمیت نسبی دارد مجموعه ای است از آثار کاملاً متمایز و خاصی که به شرح احوال دلباختگان و تاریخ عشاق افسانه ای اختصاص داده شده اند. در میان این آثار می توان کتاب الزهره اثر محمد بن داود طاهره نام برد، حکایت قصری مجنون اثر ابوبکر والبی تنها زندگی نامه ی موجودی است که در شرق بسیار مشهور است.» (کراچکوفسکی، 1373، صص: 35-28)
ارزش لیلی و مجنون:
«این داستان در طول سالها الهام بخش دهها تن از شاعران بزرگ در آفرینش منظومه های خیال انگیز بوده است و هم اکنون نیز در آثار شاعران، نویسندگان، نمایش نامه نویسان، و موسیقی دانان ملل مختلف خاور نزدیک انعکاس دارد.» (همان، ص: 23) ارزش کار نظامی در لیلی و مجنون:
1- موضوع و ماده ی عربی را که درباره ی داستان لیلی و مجنون یافت، در چار چوب داستانی نظم بخشید.
2- وی نخستین کسی است که به داستان صبغه ی صوفیانه بخشید.
3- نظامی شاعری با فرهنگی وسیع است که در شعرش بسیاری از مسائل فرهنگی را آورده و به تعداد زیادی از عارف روزگارش اشاره کرده، وی در وارد کردن شعر تعلیمی در لا به لای داستان تردیدی به خود راه ندارد.» (کفافی، 1382، صص: 288 و 287)
4- هفت پیکر: «که شامل 5047 بیت شعر است. موضوع اصلی هفت پیکر زندگی خوش بهرام گور پادشاه ساسانی است.» (ثروتیان، 1382، ص: 101)
5- اسکندر نامه:«که شامل دو بخش است. مثنوی بخش نخستین را نظامی شرف نامه نامیده که 6758 بیت است و مربوط به جنگها و سفرهای اسکندر مقدونی است. بخش دوم اقبال نامه است که اثری فلسفی است. در این بخش اندیشه ها و خرد نامه های فلاسفه ی یونان باستان به نظم کشیده شده است.» (همان، ص:102)
شخصیت پردازی در لیلی و مجنون
شیوه های شخصیت پردازی
توصیف: «جریانی که به یاری آن خواننده را با اشخاص داستان آشنا می کنیم توصیف نامیده می شود. (یونسی، 1384، ص:301) نظریه پردازان دو شیوه ی عمده برای شخصیت سازی عنوان کرده اند. شخصیت سازی مستقیم و غیر مستقیم..
توصیف مستقیم: «انتخاب و به کار بستن شیوه هایی که نویسنده به یاری آنها بتواند تاثرات اشخاص داستان را به خواننده منتقل کند امری است به نهایت فهم. توصیف مستقیم، از آنجا که مستقیم است و خواننده را مستقیماً در جریان صحنه ی داستان و واکنش های اشخاص آن می گذارد ارزش خاص دارد.» (همان، ص:435)
«در معرفی مستقیم شخصیت، نویسنده رک و صریح با شرح یا تجزیه و تحلیل، می گوید که شخصیت او چه جور آدمیست و یا به طور مستقیم از زبان کسی دیگر در داستان، شخصیت داستان را معرفی می کند. روش معرفی مستقیم این حسن را دارد که واضح است و مختصر؛ اما هیچ وقت نمی توان به تنهایی از این روش استفاده کرد. اگر می خواهیم داستانی در کار باشد شخصیتها باید عمل کنند و اگر شخصیتها دست به عمل نزنند و هیچ کاری انجام ندهند داستان شکل مقاله و گزارش پیدا می کند.» (سلیمانی، 1365، ص:48)
الف) مجنون
در ادبیات زیر نظامی با استفاده از توصیف مستقیم به ویژگیهای شخصیتی مجنون نیز اشاره می کند :
1-شیفتگی مجنون
چون شیفته گشت قیس را کار در چنبر عشق شد گرفتار
(نظامی، 1385، ص:56)
2- ناشکیبایی مجنون
در صحبت آن نگار زیبا می بود و لیک ناشکیبا
(همان، ص:56)
3-متواری بودن مجنون
متواری راه دلنوازی زنجیری کوی عشقبازی
(همان، ص:57)
4-دلشکسته بودن مجنون
مجنون غریب دلشکسته دریای زجوش نانشسته
(همان، ص:58)
5-سودا زدگی ودیوانه صفت بودن مجنون
سودا زده ی زمانه گشته در رسوایی فسانه گشته
دیوانه صفت شده به هر کوی لیلی، لیلی زنان به هر سوی
(همان، صص:65-61)
6-بد اقبالی و بی بخت بودن مجنون
برداشته دل زکار او بخت درمانده پدر به کار او سخت
(همان، ص:70)
در ادبیات زیر ویژگیهای شخصیتی مجنون از زبان دیگر شخصیتهای داستان بیان می شود:
7-داشتن خوی و منشی ناپاک
آنان که ندیم خاص بودند با پیر در آن خلاص بودند
کان شیفته خاطر هوسناک دارد منشی عظیم ناپاک
(همان، ص:106)
8-شوریده دلی مجنون
شوریده دلی چنین هوایی تن در ندهد به کدخدایی
(همان، ص:106)
9-بی ثباتی مجنون
بر هر چه دهیش اگر نجات است ثابت نبود که بی ثبات است
(همان، ص:106)
10- خود کام بودن مجنون
فرزند تو گرچه هست بد رام فرخ نبود چو هست خودکام
(همان، ص:63)
ب) لیلی
ویژگیهای شخصیتی لیلی از طریق توصیف مستقیم
1-خوبی و زیبایی لیلی
آفت نرسیده دختری خوب چون عقل به نام نیک منسوب
لیلی که به خوبی آیتی بود وانگشت کش ولایتی بود
(نظامی، 1385، صص:81 و 53)
2-محجوب بودن لیلی
محجوبه ی بیت زندگانی شد بیت قصیده ی جوانی
(همان، ص:54)
3-فصاحت و شیرین سخنی لیلی
لیلی که چنان ملاحتی داشت در نظم سخن فصاحتی داشت
شیرین سخنی که چون سخن گفت بر لفظ چو آبش آب می خفت
(همان، صص: 160 و 84)
4-مهربانی لیلی
بر سبزه نشسته خرمن گل نالید چو در بهار بلبل
نالید و به ناله در نهانی می گفت ز روی مهربانی
(همان، صص: 88 و 87)
در ادبیات زیر، نظامی ویژگیهای شخصیتی لیلی را مستقیماً از زبان خود لیلی بیان می کند:
5-بی کس بودن و تنهایی لیلی
مسکین من بی کسم که یکدم با کس نزنم دمی در این غم
6-بی دل و جرأت بودن لیلی
نه دل که به شوی بر ستیزم نه زهره که از پدر گریزم
(همان، ص:161)
7-در بند و حصار بودن لیلی
کاین نامه که هست چون پرندی از غمزده ای به دردمندی
یعنی ز من حصار بسته نزدیک تو، ای قفس شکسته
(همان، ص: 164)
ج) پدر مجنون
1- صاحب هنری، مالداری، درویش نواز و میهمان دوستی از ویژگیهای شخصیتی سید عامری است که نظامی مستقیماً به آن در ادبیات زیر اشاره
می کند:
صاحب هنری به مردمی طاق شایسته ترین جمله آفاق
سلطان عرب به کامکاری قارون عجم به مالداری
درویش نواز و میهمان دوست اقبال در او چو مغز در پوست
(نظامی، 1385، ص:51)
2- رنجور دلی پدر مجنون
مسکین پدرش بمانده در بند رنجور دل از برای فرزند
(همان، ص: 62)
3- مهربان بودن پدر مجنون
سرگشته پدر ز مهربانی بر جست به حالتی که دانی
4- صلابت پدر مجنون
مجنون چو صلابت پدر دید دریای پدر چو سایه غلتید
(همان، ص:75)
5- حشمت و شهرت پدر مجنون
در بیت زیر نظامی از زبان پدر مجنون ویژگی شخصیتی او را بیان می کند: