ایرادی که برخی بر معماری اسلامی وارد کردند، این است که این نوع معماری کارکردهای ا یستایی و سکون را به طرز برجسته نمایان نمی سازد؛ در حالی که در معماری اسلامی "سکون" ه م حالت ظاهری دارد و هم حالت باطنی. به عنوان مثال، اگر در نقوش اسلیمی و کنده کاری های مقرنس و کندویی شکل و گچ بری های تزئینی این بناها دقت کنیم، می بینیم تمام این ع ناصر دست در دست هم داده اند تا حالتی از "در" و "گوهر" را نشان دهند تا به نظر سبک و شفاف برسند.همچنین، یک هنرمند مسلمان همواره سعی نموده است تا هنر خود را از ساخت و پرداخت اشیا بر وفق طبیعت شان نشان دهد، چون از نظر او هر موجود و پدیده ای حاوی زی بایی بالقوه ای است که از زیبایی خداوند نشأت گرفته است؛ بنابراین او خود را موظف ب ه عیان ساختن این زیبایی می داند، چون او معتقد به این اصل مهم است که خداوند اولین هنرمند و کمال زیبایی است و به همین دلیل است که انسان مظهر زیبایی خداوند است.
از ا ین رو، هنرمند مسلمان خود را موظف می داند تا هنر و زیبایی را به بهترین وجه ممکن خلق نماید
در هر صورت، ویژگی هنر اسلامی سازگاربودن با روح اسلام یعنی همان توحید می باشد؛ و نمود این ویژگی را بیشتر در مکانهای مقدس می توان یافت. در این مقاله، سعی بر آن است تا با مفاهیم معماری در مساجد بیش تر آشنا شویم تا شاید قسمتی از عظمت این معماری شگفت ان گیز آشکارتر شود. از آن جا که محور مرکزیت اسلام "احدیت" و "وحدانیت" است، به همین علت هیچ تصویری قادر به بیان آن نیست. این نکته باعث شده است که ما درهیچ یک از مساجد نشان از تصویری نیابیم.
ناگفته نماند که تصویرسازی در اسلام هیچ گاه به طور مطلق منع نگردیده است، بلکه تصویر گیاهان و جانوران به صراحت مورد قبول قرار گرفته و تزئینات نباتی با اشکال نقش پرد ازی شده، جزو هنر مقدس محسوب گردیده است؛ و علت این امر حاکی از آن است که هنر تنها دلیل و گواهی بر وجود خداوند است؛ بنابراین زیبایی آن نیز باید غیر شخصی باشد به طو ر کلی، تزئینات معماری اسلامی شامل سنگ، آجر، چوب، گچ و کاشی کاری، هر یک جداگانه دس ت به هنرنمایی زده و مفاهیمی را القا کرده اند؛ و این عامل وجه تمایز معماری اسلامی گر دیده است.
معانی نمادین مکان 1،درگاه ورودی مساجد ورودی مساجد، یکی از مهمترین مکانهایی است که معانی نمادین زیادی را می توان از آن استن باط نمود به عنوان مثال، عقب رفتگی درگاه های مساجد، گوئی زائران را به درون فرا می خوانند و از آنها استقبال می نمایند. همچنین حسی از خشوع و تواضع را در برابر این مکان مقدس که نمودی از ذات اقدس الهی است، القا می نماید.
2،محراب "محراب" محلی برای درخشش پرتو الهی و دروازه ای به سوی بهشت است که این حس و مفهوم از ق وسی شکل بودن محراب و آیات سوره نور در دور تا دور آن به عیان آشکار است.
3،گنبد گنبد در یک بنای مقدس، نمایشگر روح کلی است و ساقه هشت ضلعی آن رمز هشت فرشته حاملان عرش می باشد. پیامبر اکرم(ص) از معراج خویش بنا به روایتی گنبد عظیمی را توصیف می کند که از صدفی سپید بنا شده بود و در چهارگوشه آن چهار کلام اولین سوره "فاتحه الکتاب" ی عنی "بسم ا... الرحمن الرحیم" نوشته شده بود همچنین چهار نهر از آب و شیر و عسل و شراب بهشتی که رودهای سعادت ازلی و بهشتی می باشند از آنها جاری است.
از این روایت برمی آید که صدف می تواند رمز روح ا... باشد که از طریق گنبد صدف، مرو ارید (مخلوقات) را در برمی گیرد.
به عبارت دیگر، صدف همان عرش الهی است که تمام مخلوقاتش را در بر گرفته است
شاید این روایت الگوی روحانی هر بنای مقدس قبه داری باشد که معماران مسلمان از آن بهر ه گرفته اند، به طوری که بخش مکعب شکل ساختمان در نظر آنان، نمودار کیهان و چهار کنج بنا به عنوان نمادی از عناصر روحانی و جسمانی عالم و کل بنا بیانگر تعادلی باشد که احدیت خداوند را در نظام کیهان انعکاس می دهد.
گنبد، همچنین رمز اتحاد بین آسمان و زمین است که در آن قاعده مستطیل شکل بنا با زمین و قبه کروی بنا با آسمان، مطابقت دارد. به عبارت دیگر، معماران مسلمان تعلق به خاک را با بنایی مربع شکل که نشانه استقامت و ایستایی است و تعلق به آسمان را با گنبدی گرد و دوار که نشانه محو شدن در فکر الهی است، مجسم ساخته اند.
4،کاشیکاری یکی از دلایل استفاده از کاشی، مقاوم بودن آن در برابر حوادث طبیعی چون باد، باران، آفتاب، عناصر شیمیایی و کنشها و کششهای فیزیکی در ساختمان است رنگ آمیزی کاشیها همچن ین باعث القای فضایی بهشتی و ایجاد آرامش روح و روان می شود. فضای مثبت و منفی که در کاشیکاری بناهای اسلامی رعایت شده، نشان دهنده مفهوم روح و جسم است که هر یک لازم و م لزوم یکدیگرند و علت استفاده از خط ثلث در کاشیکاری ها و کتیبه های بناهای اسلامی که اغلب به رنگ سفید نوشته شده است، نشانه ای از غلبه نور بر ظلمت است که از طریق افز ایش فضای سفید بر زمینه تیره دیده می شود.
علت استفاده از نقوش هندسی و گیاهان در کاشی کاریها نیز این است که پایه و اساس این نقوش دایره است و دایره در هنر اسلامی نمادی از "کمال" را تداعی می کند. دایره همچنین سبب جلب توجه بیننده به سوی "مرکز" می شود که همه جا هست و هیچ جا نیست. رنگ در کاشیکاری رنگ در کاشیکاری اسلامی نیز از جالبترین نمونه های نمادین در هنر اسلامی است. به عنوان م ثال، رنگ فیروزه ای و لاجوردی در هنر اسلامی، نمادی از آسمان لایتناهی همراه با آرامش باط نی است. منظور از رنگهای آبی کاشیکاری و خاکی آجرکاری رنگهای زمین و آسمان است که در ع ین تضاد دارای هماهنگی و دلنشینی می باشد