مطلبی که ایران را از سایر سرزمین های اسلامی متمایز می کند، این است که اسلام بخوبی و با یک پیوند نمادین با معماری ایران درمی آمیزد و به نوعی اسلام و معماری ایران درجهت یک کمال گرایی دوجانبه حرکت می کنند. معمار ایرانی بعد از اسلام دو نگرش رادر ذهن دارد
:
الف- میراث معماری کهن ایران، ب- تعالیم اسلام که به نوعی در همه ابعاد زندگی متجلی می شود. یکی از خلاقیت های معمار ایرانی این است که این دو را بخوبی با هم ترکیب می کند. فنون و سنن ایرانی را به یاد دارد، ولی همواره آنچه اسلام بیان می دارد، به صورت حقیقتی زیبا در دل او رخنه کرده و افق های تازه ای در دید او ایجاد کرده است، همچون حرکت از کثرت به وحدت، تصویر بهشت و ... . به صورت دیگر می توان گفت اسلام معماری ایران را چندبنیانی می کند. یک اثر چند بنیانی دارای دو دسته ارزش است؛ یک دسته ارزش های ذاتی اثر است که هنگام تولد با خود آورده و دیگری دسته ارزش هایی است که طی سده ها با ارزش های اولیه ممزوج شده است. این مطلب را در مسجد شیخ لطف الله اصفهان در نظر بگیرید: رعایت تناسبات در داخل گنبد، مقیاس مطبوع در خارج از گنبد، حل استادانه چرخش از میدان به طرف داخل مسجد و ... ارزش های ذاتی اثر هستند. ارزش های ویژه دیگری که این اثر را چندبنیانی می کند، سمبولیسم و نمادگرایی موجود در مسجد است، چه به صورت فرم ها و چه به صورت نقش ها.
از زاویه نظام معنا که بنگریم تاثیری که اسلام بر ایران می گذارد در واقع تزریق یک روح و حس درونی جدید به بنای ایرانی است که معمار ایرانی که درونش با اسلام ممزوج شده است، با به کارگیری یکسری مفاهیم اسلامی همچون بازگشت به اصل کثرت به وحدت و ... و به کارگیری یکسری آرایه های نمادین، چنین فضایی را خلق کرده است و به جرات می توان گفت که معمار ایرانی - اسلامی در هنگام خلق بناهای اینچنین همواره یک حقیقت با عنوان مبدا آفرینش را با خود به همراه داشته است و این رمزپردازی در بنا های اسلامی همان چیزی است که معماری اسلامی ایران نامیده می شود؛ ترکیب روح اسلام با یک معماری دیرینه
مساجد
مساجد مهمترین بناهای مذهبی هر شهر و روستا هستند که همواره نقش مهمی در زندگی مسلمانان داشته اند. اقامه نماز جمعه, مراسم مذهبی, ایراد خطبه ها و تدریس در مساجد انجام می گرفت؛ زیرا مسجد بهترین مکان برای ابلاغ فرامین حکومت به مردم بود.
کتیبه های باقیمانده بر دیوار بعضی از مساجد(مسجد جامع قزوین و مسجدجامع کاشان) حاوی وقف مکانهایی برای برای توسعه و تعمیرات مساجد از طرف واقف یا حکمران است.
اغلب مساجد در مرکز شهرها, نزدیک بازارها و محدوده دارالحکومه ساخته می شدند و اگر شهری به بیش از یک مسجد نیاز داشت, مساجد دیگری از طرف حکومت یا افراد خیر احداث می شد. اهمیت مساجد در شهرها به حدی بود که اگر شهری مسجد جامع یا آدینه نداشت, اهمیت شهری هم نداشت. در صدر اسلام مساجد نقشه های ساده ای داشتند, ولی در طول زمان با طرحهای گوناگون و تزیینات مختلف, نقشه ها پیچیده شدند.
درنقشه مساجد, از قرن چهارم هجری دگرگونیهایی به وجود آمد و بر اساس آن, مساجد متفاوت در شهرها احداث شد. مهمترین نقشه هایی که در مساجد به کار گرفته شده, شامل یک ایوانی, دو ایوانی, چهار ایوانی, و ترکیب چهار طاقو ایوان بوده که معماران دوره اسلامی آنها را از شیوه های معماری عهد اشکانی و ساسانی اقتباس کرده اند. مثلاً نقشه چهار ایوانی در ساخت بسیاری از بناها الهام گرفته از نقشه کاخ آشور, متعلق به زمان اشکانیان است.
معماران دوره اسلامی مسجد را به شیوه های گوناگون می آراستند. در هر دوره یکی از عناصر تزیطنی در آراستن مساجد متداول بوده است؛ برای مثال در عهد سلجوقیان آجرکاری, در عهد ایلخانیان گچبری و در عهد تیموریان و صفویان کاشیکاری رواج بیشتری داشته است و در مواردی نیز تزیینات آجرکاری, گچبری و کاشیکاری با هم به کار گرفته می شد
انواع مساجد
1- مساجد شبستانی
این مساجد که برگرفته از تهرنگ مسجد پیامبر در مدینه می باشند.دارای نققشه ای مستطایل شکل با حیاط مرکزی و شبستانی در جهت قبله می باشند . مساجد ابتدای اسلام اغلب دارای طرح شبستانی بوده اند.
مسجد جامع فهرج، مسجد تاریخانه دامغان ، مسجد جامع نیشاپور ، مسجد اولیه جامع اصفهان ، مسجد اولیه جامع یزد، مسجد اولیه جامع ساوه، مسجد جامع نائین، مسجد اولیه جامع اردستان دارای طرح شبستانی می باشند.
2-مساجد یک ایوانی
بسیاری از کارشناسان عقیده دارند که شرق ایران به ویژه منطثه خراسان بزرگ جایگاه ایوان ها بوده است و ما آنها را از دوره حکومت پارتی ها ( اشکانیان ) که قلمرو آن ها در شرق ایران بوده در اختیار داریم . در مساجد یک ایوانی همیشه ایوان در جنوب و در جلوی گنبد خانه شکل می گیرد که در تداوم معماری ساسانی این امر صورت می گیرد.
مسجد جامع نیریز ، مسجد جامع بروجرد ، مسجد جامع یزد ، مسجد رجبعلی تهران، مسجد جامع فردوس خراسان و مسجد جامع سمنان از جملیه مساجد یک ایوانی ایران بوده است.
3-مساجد دو ایوانی
در این مساجد جهت قرینه سازی با ایوان جنوبی و بعضا استفاده از آفتاب زمستان ایوان شمالی نیز احداث می شود مسجد دو ایوانی را از سده هفتم هجری در دست داریم و بیشتر این مساجد در خراسان قرار دارند .
مسجد جامع فریومد، مسجد جامع گناباد، مسجد جامع زوزن ، مسجد وکیل شیرازو مسجد جامع ساوه از نوع مساجد دو ایوانی می باشند ( در مسجد جامع ساوه بر خلاف دیگر مساجد دو ایوانی ، ایوان ها رو به روی هم نیستند).
4- مساجد چهار ایوانی
این نوع مساجد که در دوره سلجوقی در ایران به شیوه رازی متداول شد کامل ترین نوع مساجد ایرانی می باشند که در جهان اسلام نیز به مساجد ایرانی مشهور هستند . از قرن پنجم و ششم هجری اغلب مساجد ایران یا به چهار ایوانی تبدیل شدند ( مانند مسجد جامع اصفهان ) و یا از اول به صورت چهار ایوانی ساخته شدند ( مانند مسجد جامع زواره).
مسجد جامع ورامین، مسجد امام اصفهان ، مسجد گوهر شادمشهد و مسجد اما تهران از جمله مساجد مهم ایران با طرح چهار ایوانی می باشند.
5- مساجد چهار طاقی
طرح این نوع مساجر همانگونه که از نام آنها مشخص است یک طرح آتشکده ای و تکامل یافته عبادتگاههای ساسانی است. این طرح ساده که در اصل تغییر کاربری آتشکده به مسجد می باشد در ابتدا از چهار طرف باز باوده که مرور زمان سه جبهه آن بسته شدهو تنها فضای رو به محراب آن گشوده باقی ماند که آن هم در ادامه تبدیل به یک ایوان در جلوی گنبد خانه شد .
مسجد جامع یزد خواست،و مسجد جامع اردبیل جزء معروفترین مساجد ایران به صورت چهارطاقی
معانی نمادین مکان
1،درگاه ورودی مساجد ورودی مساجد، یکی از مهمترین مکانهایی است که معانی نمادین زیادی را می توان از آن استن باط نمود به عنوان مثال، عقب رفتگی درگاه های مساجد، گوئی زائران را به درون فرا می خوانند و از آنها استقبال می نمایند. همچنین حسی از خشوع و تواضع را در برابر این مکان مقدس که نمودی از ذات اقدس الهی است، القا می نماید.
2،محراب "محراب" محلی برای درخشش پرتو الهی و دروازه ای به سوی بهشت است که این حس و مفهوم از ق وسی شکل بودن محراب و آیات سوره نور در دور تا دور آن به عیان آشکار است.
3،گنبد گنبد در یک بنای مقدس، نمایشگر روح کلی است و ساقه هشت ضلعی آن رمز هشت فرشته حاملان عرش می باشد. پیامبر اکرم(ص) از معراج خویش بنا به روایتی گنبد عظیمی را توصیف می کند که از صدفی سپید بنا شده بود و در چهارگوشه آن چهار کلام اولین سوره "فاتحه الکتاب" ی عنی "بسم ا... الرحمن الرحیم" نوشته شده بود همچنین چهار نهر از آب و شیر و عسل و شراب بهشتی که رودهای سعادت ازلی و بهشتی می باشند از آنها جاری است.
از این روایت برمی آید که صدف می تواند رمز روح ا... باشد که از طریق گنبد صدف، مرو ارید (مخلوقات) را در برمی گیرد.
به عبارت دیگر، صدف همان عرش الهی است که تمام مخلوقاتش را در بر گرفته است
شاید این روایت الگوی روحانی هر بنای مقدس قبه داری باشد که معماران مسلمان از آن بهر ه گرفته اند، به طوری که بخش مکعب شکل ساختمان در نظر آنان، نمودار کیهان و چهار کنج بنا به عنوان نمادی از عناصر روحانی و جسمانی عالم و کل بنا بیانگر تعادلی باشد که احدیت خداوند را در نظام کیهان انعکاس می دهد.
گنبد، همچنین رمز اتحاد بین آسمان و زمین است که در آن قاعده مستطیل شکل بنا با زمین و قبه کروی بنا با آسمان، مطابقت دارد. به عبارت دیگر، معماران مسلمان تعلق به خاک را با بنایی مربع شکل که نشانه استقامت و ایستایی است و تعلق به آسمان را با گنبدی گرد و دوار که نشانه محو شدن در فکر الهی است، مجسم ساخته اند.
4،کاشیکاری یکی از دلایل استفاده از کاشی، مقاوم بودن آن در برابر حوادث طبیعی چون باد، باران، آفتاب، عناصر شیمیایی و کنشها و کششهای فیزیکی در ساختمان است رنگ آمیزی کاشیها همچن ین باعث القای فضایی بهشتی و ایجاد آرامش روح و روان می شود. فضای مثبت و منفی که در کاشیکاری بناهای اسلامی رعایت شده، نشان دهنده مفهوم روح و جسم است که هر یک لازم و م لزوم یکدیگرند و علت استفاده از خط ثلث در کاشیکاری ها و کتیبه های بناهای اسلامی که اغلب به رنگ سفید نوشته شده است، نشانه ای از غلبه نور بر ظلمت است که از طریق افز ایش فضای سفید بر زمینه تیره دیده می شود.
علت استفاده از نقوش هندسی و گیاهان در کاشی کاریها نیز این است که پایه و اساس این نقوش دایره است و دایره در هنر اسلامی نمادی از "کمال" را تداعی می کند. دایره همچنین سبب جلب توجه بیننده به سوی "مرکز" می شود که همه جا هست و هیچ جا نیست. رنگ در کاشیکاری رنگ در کاشیکاری اسلامی نیز از جالبترین نمونه های نمادین در هنر اسلامی است. به عنوان م ثال، رنگ فیروزه ای و لاجوردی در هنر اسلامی، نمادی از آسمان لایتناهی همراه با آرامش باط نی است. منظور از رنگهای آبی کاشیکاری و خاکی آجرکاری رنگهای زمین و آسمان است که در ع ین تضاد دارای هماهنگی و دلنشینی می باشد.
استفاده از کاشیهای لعابی در دیواره های بعضی مساجد که با نقوش اسلیمی ظریف گچ بری ش ده تلفیق یافته است، یادآور رمزگری "حجاب" است؛ چون بنا به حدیثی نبوی، خداوند در پ شت هفتاد هزار حجاب از نور و ظلمت پنهان است که اگر آن حجابها برافتد، نگاه پروردگار به هر که و هر چه افتد، فروغ و درخشندگی چهره اش آن همه را می سوزاند.
علاوه بر اسلیمی، نقوش دیگری که در کاشیکاری مساجد استفاده می شود، هر یک دارای مفهو م خاص خود می باشند. بنا به گفته دکتر محمد خزائی، در هنر اسلامی "شمسه" الهام گرفته از نقش خورشید است که بیشتر با نقوش اسلیمی، ختایی، کتیبه، هندسی و در بعضی موارد با اس تفاده از نقوش حیوانی مثل ماهی و یا پرنده طرح شده است.
شمسه، نمادی از الوهیت، نور و وحدانیت می باشد که نمونه های آن را می توان در سقف داخل ی گنبد مسجد شیخ لطف ا... در اصفهان و مقبره شاه نعمت ا... ولی در ماهان کرمان مشاهده کرد.
نقش طاووس، از جمله نقوشی است که در تزئینات مساجد و اماکن مذهبی دیده می شود
نقش دو طاووس به صورت قرینه در تزئینات سردر ورودی بسیاری از مکانهای مذهبی دوره صفوی ه از جمله مسجد امام اصفهان، امامزاده هارون ولایت اصفهان، حرم عباسی امام رضا(ع)، مق بره خواجه ربیع مشهد و مجموعه شیخ صفی الدین در اردبیل وجود دارد. حضور این نقش به دلیل آن است که مسلمانان طاووس را یک پرنده بهشتی می دانند و از آن د ر نقوش شان برای نشان دادن دربان و راهنمای مردم به بهشت استفاده می کردند و به عقید ه عموم، نقش این پرنده بر سر در ورودی مساجد، باعث دفع شیطان و استقبال از مسلمانان است.
5،کتیبه کتیبه ها معمولاً طوری استفاده می شوند که سبب تزئین بنا گردند. در کتیبه ها معمولاً از اسامی حضرت محمد(ص) و حضرت علی(ع) به عنوان "باب علم"،طبق حدیث "انا مدینه العلم و علی بابها"،بسیار آورده شده است. آیاتی از قرآن نیز اغلب با نوع بنایی که در آن قر ار گرفته و آن را آراسته اند مرتبط است. در کتیبه ها همچنین اشکال پرندگانی چون طاووس که به پرندگان بهشتی معروفند دیده می شود. بیشتر این نقوش، در پشت و بغلهای طاق ورودی مساجد جای می گیرند تا همزمان شیطان را دفع و از مؤمنان استقبال کنند.
6،حوض هر مسجدی یا بنای مذهبی، معمولاً دارای حیاطی است که در وسط آن حوضی قرار دارد تا مؤمن ان قبل از نماز وضو بگیرند. این حوض گاهی در زیر قبه کوچکی به شکل سایبان قرار می گی رد. این حیاط با حوض وسط آن، می تواند تمثیلی از نهرها و جوی های بهشتی باشد، زیرا قرآن از باغهای بهشتی که در آنها چشمه ها می جوشند، بارها یاد کرده است.
در مجموع می توان گفت، هنر اسلامی همواره به دنبال آرامش بوده و هست و در آن هیچ چیز ن شانگر جنبش و حرکت نیست چون از نظر هنرمند مسلمان، محیطی که مؤمنان در آن قرار می گی رند باید حسی از آرامش و آسایش را القا کند و این امر با به کار بردن عناصری که ذکر شد، شاید تحقق یابد.