دانلود مقاله معنای معماری اسلامی ایران

مطلبی که ایران را از سایر سرزمین های اسلامی متمایز می کند، این است که اسلام بخوبی و با یک پیوند نمادین با معماری ایران درمی آمیزد و به نوعی اسلام و معماری ایران درجهت یک کمال گرایی دوجانبه حرکت می کنند.

معمار ایرانی بعد از اسلام دو نگرش رادر ذهن دارد : الف- میراث معماری کهن ایران، ب- تعالیم اسلام که به نوعی در همه ابعاد زندگی متجلی می شود.

یکی از خلاقیت های معمار ایرانی این است که این دو را بخوبی با هم ترکیب می کند.

فنون و سنن ایرانی را به یاد دارد، ولی همواره آنچه اسلام بیان می دارد، به صورت حقیقتی زیبا در دل او رخنه کرده و افق های تازه ای در دید او ایجاد کرده است، همچون حرکت از کثرت به وحدت، تصویر بهشت و ...

.

به صورت دیگر می توان گفت اسلام معماری ایران را چندبنیانی می کند.

یک اثر چند بنیانی دارای دو دسته ارزش است؛ یک دسته ارزش های ذاتی اثر است که هنگام تولد با خود آورده و دیگری دسته ارزش هایی است که طی سده ها با ارزش های اولیه ممزوج شده است.

این مطلب را در مسجد شیخ لطف الله اصفهان در نظر بگیرید: رعایت تناسبات در داخل گنبد، مقیاس مطبوع در خارج از گنبد، حل استادانه چرخش از میدان به طرف داخل مسجد و ...

ارزش های ذاتی اثر هستند.

ارزش های ویژه دیگری که این اثر را چندبنیانی می کند، سمبولیسم و نمادگرایی موجود در مسجد است، چه به صورت فرم ها و چه به صورت نقش ها.

از زاویه نظام معنا که بنگریم تاثیری که اسلام بر ایران می گذارد در واقع تزریق یک روح و حس درونی جدید به بنای ایرانی است که معمار ایرانی که درونش با اسلام ممزوج شده است، با به کارگیری یکسری مفاهیم اسلامی همچون بازگشت به اصل کثرت به وحدت و ...

و به کارگیری یکسری آرایه های نمادین، چنین فضایی را خلق کرده است و به جرات می توان گفت که معمار ایرانی - اسلامی در هنگام خلق بناهای اینچنین همواره یک حقیقت با عنوان مبدا آفرینش را با خود به همراه داشته است و این رمزپردازی در بنا های اسلامی همان چیزی است که معماری اسلامی ایران نامیده می شود؛ ترکیب روح اسلام با یک معماری دیرینه مساجد مساجد مهمترین بناهای مذهبی هر شهر و روستا هستند که همواره نقش مهمی در زندگی مسلمانان داشته اند.

اقامه نماز جمعه, مراسم مذهبی, ایراد خطبه ها و تدریس در مساجد انجام می گرفت؛ زیرا مسجد بهترین مکان برای ابلاغ فرامین حکومت به مردم بود.

کتیبه های باقیمانده بر دیوار بعضی از مساجد(مسجد جامع قزوین و مسجدجامع کاشان) حاوی وقف مکانهایی برای برای توسعه و تعمیرات مساجد از طرف واقف یا حکمران است.

اغلب مساجد در مرکز شهرها, نزدیک بازارها و محدوده دارالحکومه ساخته می شدند و اگر شهری به بیش از یک مسجد نیاز داشت, مساجد دیگری از طرف حکومت یا افراد خیر احداث می شد.

اهمیت مساجد در شهرها به حدی بود که اگر شهری مسجد جامع یا آدینه نداشت, اهمیت شهری هم نداشت.

در صدر اسلام مساجد نقشه های ساده ای داشتند, ولی در طول زمان با طرحهای گوناگون و تزیینات مختلف, نقشه ها پیچیده شدند.

درنقشه مساجد, از قرن چهارم هجری دگرگونیهایی به وجود آمد و بر اساس آن, مساجد متفاوت در شهرها احداث شد.

مهمترین نقشه هایی که در مساجد به کار گرفته شده, شامل یک ایوانی, دو ایوانی, چهار ایوانی, و ترکیب چهار طاقو ایوان بوده که معماران دوره اسلامی آنها را از شیوه های معماری عهد اشکانی و ساسانی اقتباس کرده اند.

مثلاً نقشه چهار ایوانی در ساخت بسیاری از بناها الهام گرفته از نقشه کاخ آشور, متعلق به زمان اشکانیان است.

معماران دوره اسلامی مسجد را به شیوه های گوناگون می آراستند.

در هر دوره یکی از عناصر تزیطنی در آراستن مساجد متداول بوده است؛ برای مثال در عهد سلجوقیان آجرکاری, در عهد ایلخانیان گچبری و در عهد تیموریان و صفویان کاشیکاری رواج بیشتری داشته است و در مواردی نیز تزیینات آجرکاری, گچبری و کاشیکاری با هم به کار گرفته می شد انواع مساجد 1- مساجد شبستانی این مساجد که برگرفته از تهرنگ مسجد پیامبر در مدینه می باشند.دارای نققشه ای مستطایل شکل با حیاط مرکزی و شبستانی در جهت قبله می باشند .

مساجد ابتدای اسلام اغلب دارای طرح شبستانی بوده اند.

مسجد جامع فهرج، مسجد تاریخانه دامغان ، مسجد جامع نیشاپور ، مسجد اولیه جامع اصفهان ، مسجد اولیه جامع یزد، مسجد اولیه جامع ساوه، مسجد جامع نائین، مسجد اولیه جامع اردستان دارای طرح شبستانی می باشند.

2-مساجد یک ایوانی بسیاری از کارشناسان عقیده دارند که شرق ایران به ویژه منطثه خراسان بزرگ جایگاه ایوان ها بوده است و ما آنها را از دوره حکومت پارتی ها ( اشکانیان ) که قلمرو آن ها در شرق ایران بوده در اختیار داریم .

در مساجد یک ایوانی همیشه ایوان در جنوب و در جلوی گنبد خانه شکل می گیرد که در تداوم معماری ساسانی این امر صورت می گیرد.

مسجد جامع نیریز ، مسجد جامع بروجرد ، مسجد جامع یزد ، مسجد رجبعلی تهران، مسجد جامع فردوس خراسان و مسجد جامع سمنان از جملیه مساجد یک ایوانی ایران بوده است.

3-مساجد دو ایوانی در این مساجد جهت قرینه سازی با ایوان جنوبی و بعضا استفاده از آفتاب زمستان ایوان شمالی نیز احداث می شود مسجد دو ایوانی را از سده هفتم هجری در دست داریم و بیشتر این مساجد در خراسان قرار دارند .

مسجد جامع فریومد، مسجد جامع گناباد، مسجد جامع زوزن ، مسجد وکیل شیرازو مسجد جامع ساوه از نوع مساجد دو ایوانی می باشند ( در مسجد جامع ساوه بر خلاف دیگر مساجد دو ایوانی ، ایوان ها رو به روی هم نیستند).

4- مساجد چهار ایوانی این نوع مساجد که در دوره سلجوقی در ایران به شیوه رازی متداول شد کامل ترین نوع مساجد ایرانی می باشند که در جهان اسلام نیز به مساجد ایرانی مشهور هستند .

از قرن پنجم و ششم هجری اغلب مساجد ایران یا به چهار ایوانی تبدیل شدند ( مانند مسجد جامع اصفهان ) و یا از اول به صورت چهار ایوانی ساخته شدند ( مانند مسجد جامع زواره).

مسجد جامع ورامین، مسجد امام اصفهان ، مسجد گوهر شادمشهد و مسجد اما تهران از جمله مساجد مهم ایران با طرح چهار ایوانی می باشند.

5- مساجد چهار طاقی طرح این نوع مساجر همانگونه که از نام آنها مشخص است یک طرح آتشکده ای و تکامل یافته عبادتگاههای ساسانی است.

این طرح ساده که در اصل تغییر کاربری آتشکده به مسجد می باشد در ابتدا از چهار طرف باز باوده که مرور زمان سه جبهه آن بسته شدهو تنها فضای رو به محراب آن گشوده باقی ماند که آن هم در ادامه تبدیل به یک ایوان در جلوی گنبد خانه شد .

مسجد جامع یزد خواست،و مسجد جامع اردبیل جزء معروفترین مساجد ایران به صورت چهارطاقی معانی نمادین مکان 1،درگاه ورودی مساجد ورودی مساجد، یکی از مهمترین مکانهایی است که معانی نمادین زیادی را می توان از آن استن باط نمود به عنوان مثال، عقب رفتگی درگاه های مساجد، گوئی زائران را به درون فرا می خوانند و از آنها استقبال می نمایند.

همچنین حسی از خشوع و تواضع را در برابر این مکان مقدس که نمودی از ذات اقدس الهی است، القا می نماید.

2،محراب "محراب" محلی برای درخشش پرتو الهی و دروازه ای به سوی بهشت است که این حس و مفهوم از ق وسی شکل بودن محراب و آیات سوره نور در دور تا دور آن به عیان آشکار است.

3،گنبد گنبد در یک بنای مقدس، نمایشگر روح کلی است و ساقه هشت ضلعی آن رمز هشت فرشته حاملان عرش می باشد.

پیامبر اکرم(ص) از معراج خویش بنا به روایتی گنبد عظیمی را توصیف می کند که از صدفی سپید بنا شده بود و در چهارگوشه آن چهار کلام اولین سوره "فاتحه الکتاب" ی عنی "بسم ا...

الرحمن الرحیم" نوشته شده بود همچنین چهار نهر از آب و شیر و عسل و شراب بهشتی که رودهای سعادت ازلی و بهشتی می باشند از آنها جاری است.

از این روایت برمی آید که صدف می تواند رمز روح ا...

باشد که از طریق گنبد صدف، مرو ارید (مخلوقات) را در برمی گیرد.

به عبارت دیگر، صدف همان عرش الهی است که تمام مخلوقاتش را در بر گرفته است شاید این روایت الگوی روحانی هر بنای مقدس قبه داری باشد که معماران مسلمان از آن بهر ه گرفته اند، به طوری که بخش مکعب شکل ساختمان در نظر آنان، نمودار کیهان و چهار کنج بنا به عنوان نمادی از عناصر روحانی و جسمانی عالم و کل بنا بیانگر تعادلی باشد که احدیت خداوند را در نظام کیهان انعکاس می دهد.

گنبد، همچنین رمز اتحاد بین آسمان و زمین است که در آن قاعده مستطیل شکل بنا با زمین و قبه کروی بنا با آسمان، مطابقت دارد.

به عبارت دیگر، معماران مسلمان تعلق به خاک را با بنایی مربع شکل که نشانه استقامت و ایستایی است و تعلق به آسمان را با گنبدی گرد و دوار که نشانه محو شدن در فکر الهی است، مجسم ساخته اند.

4،کاشیکاری یکی از دلایل استفاده از کاشی، مقاوم بودن آن در برابر حوادث طبیعی چون باد، باران، آفتاب، عناصر شیمیایی و کنشها و کششهای فیزیکی در ساختمان است رنگ آمیزی کاشیها همچن ین باعث القای فضایی بهشتی و ایجاد آرامش روح و روان می شود.

فضای مثبت و منفی که در کاشیکاری بناهای اسلامی رعایت شده، نشان دهنده مفهوم روح و جسم است که هر یک لازم و م لزوم یکدیگرند و علت استفاده از خط ثلث در کاشیکاری ها و کتیبه های بناهای اسلامی که اغلب به رنگ سفید نوشته شده است، نشانه ای از غلبه نور بر ظلمت است که از طریق افز ایش فضای سفید بر زمینه تیره دیده می شود.

علت استفاده از نقوش هندسی و گیاهان در کاشی کاریها نیز این است که پایه و اساس این نقوش دایره است و دایره در هنر اسلامی نمادی از "کمال" را تداعی می کند.

دایره همچنین سبب جلب توجه بیننده به سوی "مرکز" می شود که همه جا هست و هیچ جا نیست.

رنگ در کاشیکاری رنگ در کاشیکاری اسلامی نیز از جالبترین نمونه های نمادین در هنر اسلامی است.

به عنوان م ثال، رنگ فیروزه ای و لاجوردی در هنر اسلامی، نمادی از آسمان لایتناهی همراه با آرامش باط نی است.

منظور از رنگهای آبی کاشیکاری و خاکی آجرکاری رنگهای زمین و آسمان است که در ع ین تضاد دارای هماهنگی و دلنشینی می باشد.

استفاده از کاشیهای لعابی در دیواره های بعضی مساجد که با نقوش اسلیمی ظریف گچ بری ش ده تلفیق یافته است، یادآور رمزگری "حجاب" است؛ چون بنا به حدیثی نبوی، خداوند در پ شت هفتاد هزار حجاب از نور و ظلمت پنهان است که اگر آن حجابها برافتد، نگاه پروردگار به هر که و هر چه افتد، فروغ و درخشندگی چهره اش آن همه را می سوزاند.

علاوه بر اسلیمی، نقوش دیگری که در کاشیکاری مساجد استفاده می شود، هر یک دارای مفهو م خاص خود می باشند.

بنا به گفته دکتر محمد خزائی، در هنر اسلامی "شمسه" الهام گرفته از نقش خورشید است که بیشتر با نقوش اسلیمی، ختایی، کتیبه، هندسی و در بعضی موارد با اس تفاده از نقوش حیوانی مثل ماهی و یا پرنده طرح شده است.

شمسه، نمادی از الوهیت، نور و وحدانیت می باشد که نمونه های آن را می توان در سقف داخل ی گنبد مسجد شیخ لطف ا...

در اصفهان و مقبره شاه نعمت ا...

ولی در ماهان کرمان مشاهده کرد.

نقش طاووس، از جمله نقوشی است که در تزئینات مساجد و اماکن مذهبی دیده می شود نقش دو طاووس به صورت قرینه در تزئینات سردر ورودی بسیاری از مکانهای مذهبی دوره صفوی ه از جمله مسجد امام اصفهان، امامزاده هارون ولایت اصفهان، حرم عباسی امام رضا(ع)، مق بره خواجه ربیع مشهد و مجموعه شیخ صفی الدین در اردبیل وجود دارد.

حضور این نقش به دلیل آن است که مسلمانان طاووس را یک پرنده بهشتی می دانند و از آن د ر نقوش شان برای نشان دادن دربان و راهنمای مردم به بهشت استفاده می کردند و به عقید ه عموم، نقش این پرنده بر سر در ورودی مساجد، باعث دفع شیطان و استقبال از مسلمانان است.

5،کتیبه کتیبه ها معمولاً طوری استفاده می شوند که سبب تزئین بنا گردند.

در کتیبه ها معمولاً از اسامی حضرت محمد(ص) و حضرت علی(ع) به عنوان "باب علم"،طبق حدیث "انا مدینه العلم و علی بابها"،بسیار آورده شده است.

آیاتی از قرآن نیز اغلب با نوع بنایی که در آن قر ار گرفته و آن را آراسته اند مرتبط است.

در کتیبه ها همچنین اشکال پرندگانی چون طاووس که به پرندگان بهشتی معروفند دیده می شود.

بیشتر این نقوش، در پشت و بغلهای طاق ورودی مساجد جای می گیرند تا همزمان شیطان را دفع و از مؤمنان استقبال کنند.

6،حوض هر مسجدی یا بنای مذهبی، معمولاً دارای حیاطی است که در وسط آن حوضی قرار دارد تا مؤمن ان قبل از نماز وضو بگیرند.

این حوض گاهی در زیر قبه کوچکی به شکل سایبان قرار می گی رد.

این حیاط با حوض وسط آن، می تواند تمثیلی از نهرها و جوی های بهشتی باشد، زیرا قرآن از باغهای بهشتی که در آنها چشمه ها می جوشند، بارها یاد کرده است.

در مجموع می توان گفت، هنر اسلامی همواره به دنبال آرامش بوده و هست و در آن هیچ چیز ن شانگر جنبش و حرکت نیست چون از نظر هنرمند مسلمان، محیطی که مؤمنان در آن قرار می گی رند باید حسی از آرامش و آسایش را القا کند و این امر با به کار بردن عناصری که ذکر شد، شاید تحقق یابد.

1،درگاه ورودی مساجد ورودی مساجد، یکی از مهمترین مکانهایی است که معانی نمادین زیادی را می توان از آن استن باط نمود به عنوان مثال، عقب رفتگی درگاه های مساجد، گوئی زائران را به درون فرا می خوانند و از آنها استقبال می نمایند.

معماری ایران در آغاز عصر اسلامی(خراسانی) آنچه تاریخ بازگو می کند حکایت از آن دارد که پیامبر اسلام بعد از ورود به مدینه، اولین بنایی که در مرکز حکومت خود برپا می کند، بنایی است به نام مسجد مدینه .

حیاطی است نسبتا بزرگ با چهار دیوار اطراف آن،یک فضای سرپوشیده با پوست حیوانات و چند ستون چوبی، چند اتاق در یک طرف، چند سکو و تعدادی در.

شاید تاکنون کمتر به این بنای به ظاهر ساده پرداخته اند.

همگان می دانند این بنا محلی بوده برای ادای فریضه ای به نام نماز، اما کمی بیشتر که بنگریم، می بینیم این بنا نه تنها محل عبادت مسلمانان است، بلکه محل تجمع مسلمانان در تصمیم گیری های حکومتی، محل استقرار عده ای از مسلمانان و خانه پیامبر است .

در واقع پیامبر اسلام با خلق این بنا یک فضای جدید ایجاد می کند.

یک فضای چند عملکردی که در عین سادگی تمامی اصول سادگی، صمیمیت و ...

را در بردارد و بی دلیل نیست که برخلاف مسیحیت نوظهور که پس از بیرون آمدن از زیر خاک، فرم با سیلیکاهای رومی را برای کلیسای خود برمی گزیند.(2) مسلمانان با علاقه ای که به پیامبر خود دارند، همان مسجد ساده را به عنوان سمبلی از مسلمانان نخستین که اسلام را پرورش داده اند، برمی گزینند.

نمود این مطلب را در سرزمین های اسلامی کاملا می توان دید: در ایران، اولین مسجد بعد از اسلام، مسجد جامع فهرج در یزد (حدود 50 هجری) و مسجد جامع دمشق در سوریه (96-88 هجری) و ...

است .

حال اسلام با این الگو و یکسری باورها به سرزمینی با معماری کهن به نام ایران پای می گذارد.

مسجد جامع فهرج را نخستین مسلمانانی که به سرزمین یزد پا گذاشته اند، با نگاهی که به مسجد پیامبر داشته اند، با چیره دستی یک معمار ایرانی برپا داشته اند، چراکه هنوز آرایه های ساسانی در این مسجد دیده می شود.

پس از آنکه اسلام ایران را فرا گرفت، معماری ملت ما خود را با آیین جدید سازگار ساخت.

به جای آتشکده‌های ساسانی ساختن مسجدها و مناره‌ها برای دعوت به اسلام و نماز آغاز شد.

تزئینات رایج در معماری کهن ایرانی با همه ویژگی‌های خود از گچ‌بری و آرایش با کاشی لعابدار و غیره به معماری اسلامی ایران انتقال یافت.

نقش اسلیمی‌های مساجد ایران همان پیچک‌های ساسانی است که نمونه آن را در طاق‌بستان می‌توان یافت.

از آغاز گرویدن ایران به اسلام بسیاری از سنت‌های ایرانی از جمله سنت معماری آن همگام با تاثیرات بیزانس میان حکمرانان اسلامی متداول گشت.

چنانکه بسیاری از قصرهای خلفای اموی از جمله قصر الحیر ومشاطه بیش از هر چیز از اسلوب ایرانی الهام گرفته است و زینت‌های آن از ایران پیروی کرده است معماری مساجد ایران نخست بر گرفته از تهرنگ ( پلان) مسجد مدینه بوده است .

همانگونه که در تاریخ آمده جایگاه مسجد توسط شتر پیامبر بر گزیده شد سپس پیامبر گرامی دستور دادند سنگ های لاشه را از نزدیکترین کوه بکنند و آن ها را در ساخت دیوار، بدون ملات و به صورت خشکه چین بر هم نهند تا به بلندای بلند ترین مرد عرب در حالی که دستانش را به بالا دراز کرده برسد.

حال برای ملموس بودن تاثیر اسلام در معماری ایران در همان سالهای اولیه به مقایسه دو مسجد می پردازیم:  مسجد پیامبر: 1- دور تا دور آن، دیوار است.

2- شامل دو بخش سرپوشیده و سرگشاده است.

3- ستوندار است (از تنه نخل‌های خشک شده «پَده» و یا درختان بی‌بار برای تیر و ستون بهره‌گیری می شد).

4- راستای ساختمان رو به قبله است «محورگرا نسبت به قبله».

5- محراب ندارد.

6- طبق نظر برخی، این مسجد الگوی تمام مساجد عربی است[1].

نخستین مسجد در ایران، مسجد جامع فهرج می‌باشد، این مسجد، ویژگیهای نیارشی شیوه پارتی (ساسانی) را داراست، با پیشینه تاریخی ایوان کرخه.

 بررسی ویژگیهای مسجد جامع فهرج به عنوان نخستین مسجد ایرانی و قیاس آن با مسجد پیامبر: * از نظر کالبدی : 1- در اینجا هم ساختمان از دو بخش سرپوشیده و سرگشاده تشکیل شده است، با این تفاوت که در مسجد پیامبر این تقسیم بندی به صورت الگوی مسجد سبک عربی صورت گرفته در حالیکه در مسجد جامع فهرج بخش سرگشاده در میان بخش سرپوشیده می‌باشد.

2- شبستان اصلی در هر دو مسجد رو به قبله است.

3- مسجد پیامبر، حیاط ساده دارد، اما مسجد جامع فهرج، حیاط مرکزی به معنی واقعی دارد.

4- هر دو، شبستان ستوندار ساده دارند.

5- در مسجد جامع فهرج، شبستان دورتادور حیاط ادامه پیدا می‌کند، در حالیکه در مسجد پیامبر، شبستان ادامه پیدا نکرده است.

6- در مسجد جامع فهرج، در حالی که شبستان با حیاط ارتباط مستقیم دارد اما استقلال فضایی‌اش حفظ شده.

7- هر دو مسجد دیواربست هستند.

8- در هر دو مسجد راستای ستونها، راستای قبله می باشد.

* از نظر سازه‌ای: 1- سازه مسجد عربی، درخت نخل و نیز شاخه درختان است، اما سازه مسجد ایرانی، جرز خشتی و تویزه‌های ساسانی است.

2- چفد مبنای مسجد ایرانی، چفد مازه‌دار است و سقف صاف ندارد (مانند مساجد اموی نیست).

برخی عقیده دارند که مسجد اموی الگوی مسجد ایرانی است اما این نظر قابل قبول نیست.

«سادگی» تنها الگوی معماری عربی است که به الگوی معماری ایرانی راه یافته است پلان تاریخانه سردرگمی در معماری ایران ساده و مردم وار بودن تاثیر معماری کهن ایرانی همگام با معماری بیزانس استفاده از معابد کهن یعنی آتشکده ها ومهرابه ها وتلفیق واختلاط آن با فضای شبستان مسجد کثرت در ساخت مساجد پرهیز از بیهودگی استفاده از مصالح بوم آورد پرهیز از گستردگی وارتفاع وتزئینات ساختن مساجد و مناره ها برای دعوت به اسلام و نماز آثار مهم این دوره: مسجد فهرج وتاریخانه دامغان وپلانهای اولیه مسجد جامع اصفهان معماری دوره سلجوقیان(رازی) در نیمه اول قرن پنجم هجری در شرق ایران حکومت جدیدی به نام سلجوقیان روی کار آمد که حدود 150 سال دوام یافت.

این دوره یکی از درخشانترین دوره های ابداع و توسعه صنایع و هنرهای مختلف اسلامی است.

در این دوره معماری و هنرهای وابسته به آن مانند آجرکاری و گچبری نیز با الهام ا زمعماری عصر پیش از اسلام به شکوفایی رسید.

و از گچبری بسیار در تزیین بناها استفاده می نمایند .

یکی ازشیوه های گچبری که در این دوره بسیار رواج داشته گچ بری " گچ تراش " بوده که گچ را با رنگهای مختلف می آمیختند و زمانیکه سفت می شد آنرا به اشکالی در می آوردند و همچون کاشی در کنارهم قرار می دادند و تصویری راخلق می کردند .

در این دوران ، با برداشتن ردیف‌هایی از ستون شبستان‌ها ، ایوان و گنبد ساخته می‌شود و مساجد شبستانی به ایوانی بدل شده و سرانجام در اواخر قرن 5 و اوایل قرن 6 هجری ، در دوران سلجوقی، مساجد چهار ایوانی پدید می آیند این گونه مساجد عبارتند از یک حیاط مرکزی با شبستان‌هایی گرداگرد آن .

در میان هر شبستان در چهار طرف مسجد ، چهار ایوان قرار دارد و پشت ایوان جنوبی ، پوششی گنبدی به چشم می خورد.

طریق ساخت این بناها ، که از شهر ری (راز) آغاز می شود ، به شیوه رازی معروف است.

دراین تعداد تعداد «برج مقبره‌ها» و «میل مناره‌ها » از تعداد مساجد فزونی گرفت بناها: گنبد نظام الملک و گنبد تاج الملک (گنبد خاگی) ، مقبره قابوس بن وشمگیر (گنبد قابوس) ، گنبد سرخ مراغه.

در این دوره، قوس جناغی در طاق نماها و طاق‌ها عمومیت می یابد ویژگی های معماری دوره سلجوقیان 1- تبدیل مساجد شبستانی به مساجد چهار ایوانی 2- ساخت آرامگاه های برجی شکل و میل های راهنما 3- پیشرفت چشمگیر در اجرای انواع طاق و گنبد 4- استفاده از مصالح مرغوب 5- استفاده از انواع تزئینات (ابداع شیوه معقلی که گره سازی با آجر و کاشی است) 6- پدید آمدن ساختمان با کارکردهای متفاوت همچون مدارس،آرمگاهها و...

انواع فرمها و طرحها در این دوره 1-چفدهای نیزه دار 2-طاقهای چهار بخشی و عرقچین و ترکین 3-برجها و منارها به اشکال چهارگوش ،دایره ،چند ضلعی ساده ومضرس 4-گنبدها به دو صورت گسسته وپیوسته و به روشهای مختلف همچون گنبد رک و گسسته ناری 5-برپا داشتن گنبدها با شیوه ی ترمبه و طاق بندی(مسجد زواره ومسجد جامع اصفهان) ( با ساخت چهار ترمبه وچهار طاق میان ترمبه ها مجموعا 8 ضلع بدست می آید و روی ردیف 8 طاقهای کوچکتری معادل شانزده طاق ساخته می شود) مسجد زواره اولین مسجد چهار ایوانی در معماری اسلامی جهان است که در زمان سلجوقیان ساخته شده است.

گنبد قابوس گنبد قابوس شامل 2 قسمت است: 1-پی یا پای بست بنا و بدنه 2-گنبد مخروطی پی سازی بنا از زمین سفت شروع و تا ارتفاع حدود 15 متری با آجر و مصالح مشابه خود بنا انجام شده است.

درون پای بست سردابی وجود داشته که پا کار طاق آن هنوز بر جای است ولی بر اثر کاوشهای پیاپی کاوشگران که در پی گنج بوده‌اند آثاری از کف آن بر جای نمانده است.

بدنه مدور خارجی گنبد قابوس دارای 15 ترک (دندانه نود درجه) می‌‌باشد (همانند ستاره ده پر) این ترکها که در اطراف آن و به فواصل مساوی از یکدیگر قرار دارند، از پای بست بنا شروع و تا زیر سقف گنبدی ادامه می‌‌یابد و میان این ترکها با کوهه‌ای آجری پر شده است.

به جز در ورودی) راس این ترکها به اندازه یک مترو سی چهار سانتی متر از یکدیگر فاصله دارند.

قطر داخلی گنبد به طول نه متر و هفتاد سانتی متر و قطر آن از قاعده ترکها بطول چهارده متر و شصت و شش سانتی متر و طول قطر آن از رأس ترکها یا به عبارتی قطر ارباب یا پای بست آن هفده متر و شش سانتی متر می‌‌باشد ضخامت میل از پایین به بالا کرنش کمی دارد و در ارتفاع 37 متری گنبد مخروطی بنای برج را تکمیل می‌‌کند.

این گنبد که با آجرهای مخصوص دنباله دار کفشکی ساخته شده است دو پوسته است.

گنبد درونی مانند گنبدهای خاکی به شکل نیم تخم مرغی و از آجر معمولی است و پوسته بیرونی با آجر دنباله دار، و ارتفاع این گنبد مخروطی 18 متر است در بدنه شرقی روزنه‌ای تعبیه شده که ارتفاع آن یک متر و نود سانتیمتر است عرض روزنه در قسمت بالا 73 و در وسط 75 و در پایین 80 است.

در ضلع جنوبی آن یک ورودی می‌‌باشد که 5/1 متر عرض و 55/5 متر ارتفاع دارد.

در درون طاق هلالی سر در آن، مقرنسی است که به نظر می‌‌رسد در مراحل نخستین پیشرفت این نوع تزئینات معماری و گچ بری است.

شاید این مقرنس ساده و در عین حال زیبا از اولین نمونه‌های مقرنس سازی در بناهای اسلامی می‌‌باشد که بتدریج تکمیل شده است دکتر ویلسن آمریکایی نماینده دانشگاه پنسیلوانی نیز در بازدید و تحقیقاتی که از این بنا داشته راجع به این مقرنسها چنین نوشته است: ?

بالای در، داخل هلال مدخل گیلویی مقرنسی است که در مراحل اولیه ترقی می‌‌باشد و این یکی از نمونه‌های تزئینی است از اصول یک معماری که بعد اهمیت پیدا کرده است ?

در ردیف کتیبه کوفی بصورت کمر بند وار بدنه را آرایش کرده است که یک ردیف آن در 8 متری پای آن و دیگری بالا در زیر گنبد مخروطی قرار دارند نوع نوشته کوفی کتیبه‌ها ساده و آجری است حروف آن آرایش ندارند.

بر جسته و خوانا می‌‌باشد و حاشیه دور آنها قاب مستطیلی شکلی است از آجر معماری دوره مغول(آذری) ایران بار دیگر با حمله و ورود اقوام تاتار چیزی تقریب به یک سده از دنیای معماری و شهر سازی خارج شد و به بی مفهومی هدایت گردید.

که علت آن را می توان غارت و دفاع انجام گرفته توسط یورشگران و مدافعین دانست که باعث تخریب جدی اکثر شهر های ایران گردید24 به نحوی که شرق و مرکز ایران از وجود هنرمندان خالی گشت که یا کشته شده و یا به مناطق غربی پناه برده بودن که به علت نبود حکومت واحد در هر منطقه معماری و هنر به دست بو میان آن منطقه ایجاد می گردید که در این میان معماری آذر بایجان و یزد از مرتبه خاصی بر خوردار بود.

اما بعد از اسکان اقوام مغول در ایران و ایجاد سلسله ایلخانانی و به کار گرفتن دانشمندان ایرانی در صدارت خویش ایران توانست برای بار دیگر به دنیای معماری و هنر پای بگذارد25 .همانگونه که در زمان پارسیان با عبور اقوام پارسی از آذربایجان هنر این منطقه را مرد الگو گرفته و در تر کیب با هنر های بومی منطق دیگر ایران گسترش دادند در این دوره نیز از تر کیب هنر آذربایجان و هنر معماری گذشته ایران سبکی جدید از معماری ارائه گردید26 که بر اساس معماری گذشته با اندک تغییراتی ادامه یافت در این دوره ایوانها مرتفع تر و کم عرض تر گردیدند دیوارها کشیده و باریکتر ساخته می شد و تزئینات گچ بری ، کاشیکاری و آجرکاری با مهارت خاصی انجام می گردید اما باز دیری نپایید که در این کشور بازار علم و هنر تعطیل گشت که توسط جهانگشای آن روزگار تیمور این امر صورت گرفت هر چند این مهم بیش از چند دهه نبود اما به علت غارتگری بی سابقه ای که هنوز در تاریخ ،مانند پیدا نکرده صدمات جدی به معماری این کشور واردکرد.

به علت نیاز کشور به بناهای مختلف در این دوره بعد از آرامش، معماری با شتاب بیشتر صورت گرفت و کیفیت بناها کمتر گشت اما معماری در راستای ادامه دوره ایلخانیان انجام می گرفت با این تفاوت که تزئین با کاشی معرق به حد اعلی خود رسید ویژگیها : ادامه روشهای دوره قبل با انجام اصلاحات در طراحی وسازه بنا مقیاس ها گسترده تر،پلان ها متنوع تروکاربردها بیشتر پیمون بندی و روی آوردن به عناصر یکسان بهره گیری بیشتر از هندسه در طراحی معماری تاقهای آهنگ ، کلنبو و تاق وتویزه بیشتر مورد استفاده داشت در بناهای این دوره بیشتر نماسازی بعدا به نما افزوده می شد از سفالهای برجسته یا مهر دار یا بی لعاب به جای آجر استفاده می شد کاشی تراش به حد اعلای خود رسید استفاده فراوان از تزئینات گچبری شده ،سفالینه در نمای داخلی و خارجی معماری دوره تیموریان معماری ایران بعد ازحمله مغول وتشکیل دولت ایلخانان کم کم داشت پا میگرفت که باز دیری نپایید در این کشور بازار علم و هنر تعطیل گشت که توسط جهانگشای آن روزگار تیمور این امر صورت گرفت هر چند این مهم بیش از چند دهه نبود اما به علت غارتگری بی سابقه ای که هنوز در تاریخ ،مانند پیدا نکرده صدمات جدی به معماری این کشور واردکرد.

به علت نیاز کشور به بناهای مختلف در این دوره بعد از آرامش، معماری با شتاب بیشتر صورت گرفت و کیفیت بناها کمتر گشت اما معماری در راستای ادامه دوره ایلخانیان انجام می گرفت با این تفاوت که تزئین با کاشی معرق به حد اعلی خود رسید.

در این دوره استفاده از کاشی هفت رنگ ( کاشی سفید لعاب دار که پس از نقاشی روی آن آنرا داخل کوره می گذاشتند ودرتزیین استفاده می کردند .

) وخشتی در برخی ساختمانها باب می گردد .

ویژگیها ی این دوره کاشی هفت رنگ و خشتی در این دوره وارد معماری گشتند تعدد بنا و در نتیجه عجله در ساختمان ومدوله شدن عناصر مختلف آن ایوان ها بلندتر ،مناره ها به هم نزدیکتر،ستون ها باریکتر وقوس ها رفیع تر تبدیل رواق های اطراف صحن مساجد ومدارس به ایوانچه وحجره های دو طبقه تنوع در بکارگیری انواع گنبد ها (دو پوش پیوسته و گسسته،قوس ها،عرقچین ها،کاربندی و..) تنوع در انواع رنگ های کاشی (آبی کبالت ،بادمجانی ،سفید شیری و...) استفاده فراوان از کاشی معرق آثار مهم این دوره : مسجد و مدرسه طلایی کاری،مسجد گوهرشاد،مدرسه خان و...

معماری دوره صفویه دوران صفویه یکی از باشکوه‌ترین عرصه‌های معماری تاریخی ایران به شمار می‌رود و با معماران و مهندسان کم‌نظیر خود سهم بسزایی را در پیشرفت معماری ایران داشته است که ظرافت و دقت در معماری به اوج خود رسیده است.

از معماران و هنرپروران عهد صفویه باید شیخ بهائی را نام برد که آثار جاویدان معماری او در اصفهان شهرت جهانی دارد و صدها معمار و مهندس گمنام دیگر در این دوره وجود داشتند که نام برخی از آنان در کتیبه ساختمان‌ها محفوظ است در این دوره از همه آمودهای شیوه پیشین بهره گیری شد .

البته از کاشی خشتی هفت رنگ بجای کاشی تراش (معرق ) بهره گیری شد .

برای نمونه در مسجد امام اصفهان ( شاه ) سردر آن کاشی تراش است که شاهکار کاشی کاری است .

ولی در نماهای درونی آن چون روند ساخت آن به درازا کشیده شده بوده کاشی هفت رنگ کار شده است .

ویژگیها ساده شدن طرح ها که در بیشتر ساختمان ها فضاها و یا چهارپهلو( مربع ) هستند یا مستطیل .

در تهرنگ ساختمان ها نخیر و نهاز ( پیش آمدگی و پس رفتگی ) کمتر شد ولی از این شیوه به بعد ساخت گوشه های پخ در ساختمان رایج تر شد .

همچنین پیمون بندی و بهره گیری از اندام ها و اندازه های یکسان در ساختمان دنبال شد .

سادگی طرح در بناها هم آشکار بود .

استفاده از انواع پوشش ها استفاده از گچبری،نقاشی ،شیشه های رنگی در تزئینات داخلی بنا هشت وگیر کردن زبره ونما توجه همزمان به معماری درون شهری(مسجد،مدرسه و...) و معماری برون شهری(پل،جاده و...)