تحقیق زمین لرزه های باستانی و تاریخی

بررسی زمینلرزه های باستانی و تاریخی گسترده کپه داغ بیانگر فعالیت لرزه ای در تمام بخشهای خاوری ( مشهد)،مرکزی ( قوچان ) و باختری ( گرگان) این ناحیه می باشد. وقوع زمینلرزه های شناخته شده، درطول زمان، از دوره هی بسیار پیشین ( 4000سال قبل ) تاسده اخیر نیز نشان دهنده گسترش فعالیت لرزه ای در طول زمان می باشد. رویداد زمینلرزه های 2000B.C    آق تپه و 10BC-AD10  نساء در منطقه عشق آباد نشان دهنده فعالیت لرزه ای در راستای این بخش از پکه داغ ( گسل اصلی کپه داغ ) است. این دو میدان با فاصله زمانی حدود 2000 سال به همراه رویداد1948 عشق آباد (Ms7.2  ) ، مشخص کننده بیشینه دوره بازگشت 2000 ساله برای این قسمت از پکه داغ می باشند (  Beberian and Yeats.2001 ) . گسل اصلی مشخص شده برای این ناحیه گسل اصلی کپه داغ و گسل های تراستی فرعی می باشند. که احتمالاً مسبب دو رویداد اول و نیز رویدار 1948 می باشند. از آنجا که تقسیم دگر شکلی بصورت امتداد لغر و راندگی دراین بخش از کپه داغ

 (area zource ) می باشد و نه خود گسل اصلی کپه داغ به تنهایی ( Berberian and Yeats .2001 ) زمینلرزه های 874 ،1436،1498 گرگان ( جرجان) با فاصله زمانی 562 و 62 ، در جنوب گنبد کاووس و در راستای گسل خزر روی داده اند. زمینلرزه 1470 نیز در شمال گنبد کاووس، در میانه دشت پهنه کواترنر روی داده است. ثبت زمینلرزه های 1436، 1470 ،1498 با فاصله زمانی 34 و 28 سال را می توان ناشی از اهمیت گرگان در  این دوره زمانی دانست. اینکه چرا برای دوران های دیگر اطلاعات همسانی در دست نیست روشن نمی باشد، شاید پیش از این بروز ناگهانی و تمرکز فعالیت لرزه ای و نیز به دنبال آن، یک آرامش لرزه ای واقعی وجود داشته است ( امبرسز و ملویل، 1982 ).

زمینلرزه های 1673 وم 1687 مشهد با فاصله زمانی 15 سال، و با احتمال رخداد بر روی گسل کشف رود، مشخص کننده لرزه خیزی و فعالیت این ناحیه می باشند. اطلاعات من لرزه ای اندکی از این دو زمنیلرزه و زمینلرزه 1780 خراسان که محل رویداد آن شناخته نیست، وجود دارد.

منطقه سما بجنورد با زمینلرزه های 943 سملقان و 1810 غلامان مشخص می گردد. نبود داده های لرزه ای طولانی مدت مابین این دو زمنلرزه ( 867 سال ) به تنهایی گویای نبود فعالیت لرزه ای این ناحیه نیست .

پهنه قوچان از فعالیت لرزه ای نسبتاً بالایی در سده نوزدهم ( بر خلاف نبود داده های لرزه ای پیش از آن ) برخوردادر بوده است. فعالیت لرزه ای این ناحیه در این الگوی کاملاً منظمی از نقطه نظر مکان و زمان رخدادها نشان می دهد. زمینلرزه های 1833 ، 1851 ،1871 ، 1893 قوچان با فاصله زمانی حدود 20 سال با تغییر مکان متناوب در شمال و جنوب قوچان روی داده اند.

زمین لرزه 1833 د رپهنه قوچان و ناحیه شمال آن روی داده است ، سپس رویداد 1851 پس از گذشت حدود 20 سال در پهنه جنوب قوچان – معدن رخ داده ایت . مجدداً زمینلرزه 1871 در شمال قوچان رخ داده و باعث ویرانی قوچان ونواحی شمالی آن گردیده است. به دنبال آن رویداد های 1893 ، 1895 مجدداً در ناحیه جنوب قوچان و پس از گذشت مدت زمانی در حدود 20 سال ، روی داده اند و سرانجام اگر زمینلرزه 1929 شمال قوچان ( باغان) را نیز درنظر بگیریم ، این چرخه لرزه ای کامل می گردد. بدین صورت این چرخه لرزه ای در پهنه قوچان ، روی داده است. نکته قابل ذکردرمورد زمینلرزه های شمال قوچان ( 1833 ،1871 ) این است که به احتمال زیا این زمینلرزه ها برروی یک گسل منفرد ( گسل قوچان در برخی نوشتارها ) روی نداده اند، بلکه بر روی گسل های مختلف این پهنه ( خاور- باختر تورانلو، بی بهره )  و بایک جابجایی بر روی گسل ها از خاور به باختر رخ داده اند تا سرانجام در زمینلرزه 1929 ، گسل باغان در باختر پهنه گسلی شمال  قوچان دچار گسیختگی گردیده است.

جابجایی واحدها و ساختارهای زمین شناسی در راستای گسل های پهنه شمال قوچان نسبتاً برابر است و همگی آنها را در قسمت جنوبی خود رسوبات کواترنر دشت قوچان را قطع می کنند، به همین دلیل می توان انتظار داشت که همه  آنها فعال باشند و زمینلرزه های مذکور به دلیل جنبش در راستای تک تک آنها پدید آمده باشد.

جنوب قوچان- کلیدر واقع می شود و گستره کلانلرزه ای زمینلرزه های 1893 و 1895 با اندک جابجایی نسبت به رویداد 1851 در باختر آن واقع می شوند. البته گسل شناخته شده ای در راستای پهنه کلانلرزه ای رویداد های 1893 و 1895 وجود ندارد ولی خطواره های واضحی در این راستا بر روی تصاویر ماهواره ای و مدلهای رقومی ارتفاعی مشاهده می شود، و نیز اگر کسل باغان را بصورت خطواره ای در راستای خود ادامه دهیم پس از عبور از دشت قوچان و دره اترک، در راستای ناحیه کلانلرزه ای زمینلرزه های 1893 ،1895 وارد پهنه جنوب قوچان می گردد.

ثبت مکتوب فعالیت های لرزه ای در ایران از میانه سده هشتم میلادی آغاز گردیده است. در قوچان از حدود سده 8 تا سده 19 که چرخه لرزه ای آن رخ می دهد، یعنی حدود 1100 سال احتمال وجود آرامش لرزه ای مابین چرخه ها وجود دارد.

این الگوی لرزه ای را می تون به تقسیم دگر شکلی و لگوی واتنش در منطقه و نیز تأثیر بار گذاری ناشی از جنبش گسل های مجاور هم نسبت داد.

در گرگان  وکپه داغ ، که در آن راه هایی به شمال و به سوی خوارزم و نیز راه های جداگانه ای از بسطام ( شاهرود) به طوس و نیشابور می رفت ( برای نمونه ، مسیرهای ابودلف و ناصر خسرو ) بازماندن داده ها همچنان به بخت و اتفاق بستگی داشت. زمین لرزه گرگان ( 874 ) در پیوند با یک رویداد ویژه تاریخی و تنها بوسیله یک منبع ثبت شده است، در حالیکه ذکر زمینلرزه سال 943 م ، که آشکار دارای بزرگای بیشتری بوده است، در گزارش یک مسافر همروزگار و دیگر منابع منطقه ای اطلاعات آمده است. چنین شرایطی عموماً بر قرار نبوده است، و قطعاً نباید نبود داده ها را که بدینسان نتیجه شده است. بازتابی از آرامش کامل لرزه ای به شمار آورد ( امبریز و ملویل 1982 )

توزیع زمانی زمین لرزه هایی که برای خراسان ثبت شده است نیز از عوامل تاریخی همسانی تأثیر پذیرفته است، اما شاید زیر تأثیر شیوه نسبتاً سطحی وارسی نوشتارهای موجود ، به ویژه در مورد سده هیجدهم، نیز بوده است. لرزه هایی، عمدتاً توسط منابع فارسی، برای 1619 تا 1695 ثبت شده است و اهمیت کلی ناحیه و بویژه مرکز آن ، مشهد را نشان می دهد ( امبرسز وملویل 1982 )

آنچه در مورد ناحیه کپه داغ یافت شده ناچیز است. موراویف ( 1871و ص 16 ) ویرانه قزل آلان در نزدیکی گومیش بپه را به یک زمینلرزه نسبت می دهد. او همچنین یک خبر متواتر رایج در خیوه را نقل می کند که بر پایه آن آمودریا مسیرخود را در نتیجه یک زمینلرزه در اواخر سده سیزدهم م به سوی شمال تغییر داد( موراویف 1871، ص 102-104 ، رجوع کنید به تولستوف 1960 ).

بلارامبرگ ( 1850 ) این اندیشه را پیش می نهد که تغییرات کرانه خاوری خزر ، بویژه در چلکن، نتیجه زمنیلرزه های پیشین است. این نظر بر پایه اطلاعات محلی استوار است اما همچنین بازتابی است از توصیف کرانه های خزرو تغییرات آنها توسط هنوی که گفته بود می توان آن را به جای فعالیت لرزه ای به نوسانات تراز آب دریا نیز نسبت داد ( هنوی 1753،ج1 ،ص 155،اوزلی 1819 ،ج3، ص316).

فراتر بسوی دونبوهم، گواه های باستانشناخیتی بر رویداد زمینلرزه های ویرانگری در سنا، آق تپه و چوریک در دست است اما روایات شفاهی در این مورد بسیار کم است. باری ، از روایات بومی در منطقه قوچان چنین بر می آید که غلامان و قوچان  بارها در اثر زمینلرزه ویران شده اند، اما ممکن است که این روایات از منابع اوایل سده نوزدهم سرچشمه گرفته و در حقیقت به رویدادهای حدود سال 1833 و 1851 اشاره داشته باشند. به هررو به نظر می رشد که اطلاعا ت ما در مورد این ناحیه ناکامل است ( امبرسز و ملویل1982)

Note     Borbenian 1445

زمینلرزه های بزرگ مقیاس در ایران با دوره بازگشت های طولانی مشخص می گردند.

آرامش لرزه ای عهد حاضر برخی نواحی ( ونواحی در امتداد گسل های اصلی فعال) مشخص کننده ( بیانگر) دوره آرامش مابین فعالیت های شدیدلرزه ای است.

برخی زمینلرزه های بزرگ تاریخی با فعالیت لرزه ای سده بیستم همراه هستند، این موضوع به روشنی نشان می دهد که زمینلرزه های اولیه در جایی رخ داده اند که به تنها با استفاده از داده های کوتاه مدت لرزه خیزی سده 20 قابل تشخیط نبوده اند.

داده های لرزه ای نشان می دهند که در طول مدت زمان های طولانی، فراوانی رخداد زمینلرزه های بزرگ متغییر بوده است.

در مورد برخی از زمینلرزه های قرن 20 ( از قبیل طبس و 40) هیچ فعالیت لرزه ای بوسیله اسناد تاریخی آشکار نشده بود. این نبود اطلاعات لرزه ای دوره ماه قبل دستگاهی به وضوح نقص ( کمبود ) اسناد تاریخی ما را آشکار می سازد. داده های دوره ماقبل دستگاهی کامل نیستند و اطلاعات زیادی ممکن است در اسناد تاریخی و قدیمی مخفی مانده است.

بر خلاف اطلاعات لرزه ای ناکافی، زمینلرزه های دوره پیش دستگاهی در ایران نشان می دهند که دوره بازگشت و همچنین بزرگی زمینلرزه هی بزرگ، در طول دوره های زمانی مختلف تغییر کرده است.

برخلاف وقوع فراوان زمینلرزه های مخرب در بیشتر شهرها و روستاها ، هیچ تلاشی برای تغییر مکان نواخی مسکونی صورت نگرفته است. پس از هر زمینلرزه ویرانگر شهرها و روستاها مجدداً در مکان قبلی خود ساخته می شدند . همچنین هیچگونه تلاشی برای استفاده از  مصالح و طرح های مقاوم در مقابل زمینلرزه صورت نمی گرفت .( به جز قوچان)