مقدمه :
اقتصاد منطقه ای و حیطه شمول:
اقتصاد منطقه ای در حقیقت چهارچوبی است که در آن خصوصیات فضایی سیستم های اقتصادی را می توان درک کرد.خصوصیات فضایی به این معنی که در بعد فضایی عواملی را که در توضیع فعالیت های اقتصادی موثر است,شناسایی کنیم و از آن طریق, آثار تغییر در اینگونه فعالیت ها را بر وضعیت جامعه و افراد بررسی نماییم.
اقتصاد منطقه ای در حقیقت شاخه ی نسبتاً جدیدی از علم اقتصاد است.دلیل به وجود آمدن آن نیز این بوده که,در گذشته اکثر اقتصاد دانان در تجزیه و تحلیل های اقتصادی خود سوال ((کجا)) و یا عبارت دیگر بعد فضایی فعالیت های اقتصادی را در نظر نگرفته و اکثر تحلیل های خود را بر این اساس استوار می نمودند.که فعالیت های اقتصادی در زمان خاص و مکان خاص صورت می گرفته و طبیعتاً قدرت تجزیه تحلیل آن ها در بعد فضایی بسیار محدود می گردیده است.
بنابر این می توان گفت که اقتصاد منطقه ای و به تعبیری اقتصاد شهری ارتباط درونی و برونی محیط فضایی و فعالیت های اقتصادی را مورد مطالعه قرار می دهد.لازم به توضیح است که اقتصاد منطقه ای و شهری عمدتاً به صورت موضوعات مجزایی بررسی می گردند.لیکن همواره تشابهات زیادی نیز بین آن ها ملاحظه می شود.(مثلا ایجاد یک شهر به صورت یک منطقه کوچکتر بوده و یا شهر های به هم پیوسته خود می توانند منطقه ای بزرگتر را تشکیل دهند).این دو رشته تخصصی با در نظر گرفتن بعد فضایی فعالیت های اقتصادی, می توانند راهگشای بسیاری از مسایل کاربردی در کشور ها باشند و می توان گفت که استفاده از آن ها همواره همراه با تکنیک های تجزیه و تحلیل کمی و مدل های آماری پیچیده است.با توجه به تنوع و پیچیدگی مسایل مطرح شده در این دو شاخه از علم اقتصاد,می توان بسیاری از مسایل موجود در مناطق از قبیل رشد و توسعه اقتصادی, مسکن ,حمل و نقل, نحوه استفاده از زمین, توریسم و غیره را مورد بررسی قرار داد.
به این ترتیب هریک از این دو شاخه به بررسی مسایل خاصی می پردازد. اقتصاد منطقه ای عمدتاً حول محور بررسی متغیر هایی نظیر اشتغال, درآمد, رشد مناطق, جمعیت ,حمل و نقل بین شهری و منطقه ای, مهاجرت سرمایه و نیروی کار ,مکان یابی فعالیت های اقتصادی برای واحد هایی اقتصادی نظیر خانوار ها ,بنگاه ها و دولت قرار گرفته؛در حالی که در اقتصاد شهری امور مربوط به ابعاد فضایی, مسایل شهری و سیاست های عمومی دولت های محلی مورد بحث قرار می گیرد.مسایل شهری از قبیل فقر,آلودگی ,سیستم حمل و نقل مسکن, جرم و جنایت که ارتباط تنگاتنگی با نحوه تصمیم گیری خانوارها و بنگاه ها دارد.تصمیمات مکان یابی ان ها باعث ایجاد این گونه مسایل گشته است و بالعکس مسایل شهری نیز در تصمیم گیری مکان یابی آن ها تاثیر خواهد گذاشت.در اقتصاد شهری به جز مسایل فوق می توان موارد دیگری نظیر مخارج دولت های محلی و مالیات ها,آموزش و پرورش,مسایل حمل و نقل شهری, فقر,مسکن و جرم و جنایت و علل ریشه یابی آن مسایل را نیز مورد بحث و بررسی قرار داد.
تعریف منطقه و انواع آن
لغت منطقه اصولاً اشاره به بخشی از یک فضای جغرافیایی دارد و معمولاً قابل تفسیر است.مثلاً در جمله ((منطقه اطراف خانه)) لغت منطقه اشاره به محله اطراف خانه و فضای جغرافیایی معین و تعریف شده کوچکی دارد؛در حالی که اگر بگوییم ((ما در یک منطقه گرمسیر زندگی می کنیم)),لغت منطقه فضای بزرگتری را که حداقل شامل یک یا چند استان است در بر می گیرد.یا به عنوان مثال افزایش تجارت بین کشور ها را در نظر می گیریم.همین طور که حجم تجارت بین کشور ها افزایش می یابد, مناطق بین المللی تعریف و دارای اهمیت گشته و اقتصاد بین المللی نیز همانند اقتصاد منطقه ای شهری به دنبال حل و فصل مسایل ناشی از تحرک منابع نیروی کار و سرمایه بین کشور های مختلف و درون منطقه بین الملل می گردد.بنابر این لغت منطقه از لحاظ اندازه می تواند دارای معانی و تفسیر های مختلفی باشد.
لغت شهر نیز همانند منطقه دارای معانی مختلفی است به طور قطع می توان گفت صرف نظر از اینکه یک شهر چگونه تعریف شده باشد,یک منطقه محسوب می شود.مناطق شهری عمدتاً دارای جمعیت زیاد و فضای جغرافیایی بزرگ هستند.ولی طبق تعاریف مراکز آمار,ممکن است فضا هایی با جمعیت حد اقل 5000 نفر نیز شهر محسوب گردد.الیته برخی از دانشمندان علوم اجتماعی شهر را بر اساس چگالی جمعیت تعریف نکرده اند بلکه برخورداری از حداقل رفاه اجتماعی و سطح زندگی مردم را به عنوان ملاک در نظر می گیرند.لذا در این تعریف ,جامعه شهری در مقابل جامعه سنتی مورد استفاده قرار می گیرد.
اصولاً مناطق را بر اساس نحوه عملکرد, ارتباط متقابل بین اجزای اقتصادی داخل منطقه و همچنین یکپارچگی فعالیت ها دسته بندی می نمایند.به طور کلی می توان مناطق فعال را به سه دسته تقسیم نمود:
مناطق مرکزی یا هسته ای : یکی از مهمترین انواع مناطق فعالند.منطقه مرکزی اصولا بر اساس یک سیستم سلسله مراتبی روابط تجاری و اقتصادی ایجاد می گردد.مراکز تجاری کوچک در این مناطق به مراکز تجاری بزرگتر وابسته اند و خود آن ها نیز برای تامین برخی از کالا های مورد نیاز خود باز به مراکز تجاری و اقتصادی بزرگتری متصل می شوند.بنابراین مناطق مرکزی یا هسته ای نشان دهنده این واقعیتند که ممکن است مناطق زیادی در درون یک منطقه مرکزی وجود داشته باشد.که هریک از آن مناطق ممکن است یک شهر کوچک یا متوسط باشند.
مناطق همگن : مناطقی هستند که از نظر نوع فعالیت, خصوصیات اقلیمی و فرهنگی شبیه به هم هستند.در هر کشور می توان وجود این مناطق را تشخیص داد.به عنوان مثال در کشور ما, مناطق شمالی کشور و یا در جنوب غربی مناطق کویری و یا مناطق نفت خیز را در گوشه ای دیگر می توان مشخص نمود.این گونه مناطق عمدتاً درای فعالیت های اقتصادی مشابهی هستند و واحد های اقتصادی و مردم عمدتاًاز سیاست های دولت در خصوص فعالیت های مربوط در منطقه متاثر می گردند.
مناطق اداری : عمدتاً به منظور اهداف مدیریتی و سازماندهی تعریف می گردند.مناطق اداری اصولاًاز سایر مناطق نظیر مناطق همگن و مناطق مرکزی قابل لمس تر و مشخص ترند؛چرا که محدوده جغرافیایی آن ها به طور واضح تعریف گردیده است.برای مثال محدوده بخش ,شهرستان ,شهر و استان بر طبق تقسیمات جغرافیایی کشور کاملاً مشخص است.
تعریف شهر و انواع آن :
در تقسیم بندی عناصر کشوری در ایران شهر این طور تعریف شده است؛((شهر محلی است که با حدود قانون در محدوده ی جغرافیایی بخش واقع شده و از نظربافت,ساختمان و اشتغال و در سایر عوامل دارای سیمایی با ویژگی خاص خود است.به طوری که اکثر ساکنان دائمی آن در بخش های کسب و تجارت صنعت و کشاورزی و خدمات و فعالیت های اداری اشتغال داشته و در زمینه خدمات شهری نیز از خود کفایی نسبی برخوردارند.))