دانلود مقاله تطبیق مساجد جامع یزد و اصفهان

مقدمه ایستادن در برابر خداوند و سخن گفتن با او، 5 بار در روز، اجتماع در «مسجد» محلی که نه تنها عبادتگاه، بلکه مرکز مهم همه فعالیت های یک جامعه اسلامی است، سبب شد که بنای مساجد در ایران به سرعت پا بگیرد.

این بناها در آغاز، بسیار ساده بودند و بر اساس متون و مصالح ساختمانی و سبک های محلی ساخته می شدند.

مساجد آغاز ایرانی، نسبت به ساختمان های ساسانی، چندان عظمت و ابهتی نداشتند.

متأسفانه هیچ نمونه ای از این مساجد بر جا نمانده است، لیکن تاریخ نویسان آنها را بسیار وصف کرده اند؛ مثلاً در این مساجد علاوه بر نیایش پنج گانه روزانه، به آموزش خواندن و نوشتن و تعلیم تا مدارج بالای علمی می پرداختند.

علاوه بر آن، مسجد مرکز تجمع سیاسی- اجتماعی مردم نیز بود.

اطلاعات سیاسی- نظامی و اجتماعی در مسجد در دسترس مردم گذارده می شد.

امور مختلف همگانی نیز در مسجد حل و فصل می شد.

به همین سبب درهای آن همیشه به روی مردم باز بود.

هر مسجد، حداقل، یک کتابخانه، یک آب انبار، یک مدرسه، یک درمانگاه و حتی یک غذاخوری همگانی داشت.

از این رو باید روز به روز بر وسعت مسجدها افزوده شود.

نخستین مسجدهای ایرانی، ساختمانهای کاملی بودند که برای ساختن آنها هزینه زیادی صرف می شد و تزئینات پرخرجی بکار می بردند.

با این حال، مساجد نقشه و طرح ثابت نداشتند.

مسئله مهم در ساخت مساجد این است که شکل بنا بیشتر از مصالح و متون آن، منشأ آغازین اثری نیرومند و عاطفی است که بخشی از آن از نیازهای عبادی و نیایشی ناشی می گردد.

در مسجد نیازمند تشکیلات پیچیده و ویژه ای نیست و با سادگی محض سازگار است.

این معماری نه به سنگ اهمیت می دهد و نه به آجر و یا مهارت و تردستی استاد کار.

این، بیش از هر چیز، پژواک روح هنرمند و چکیده و عصاره نیروهایی است که بر آن حاکمند و آنرا رهبری می کنند.

مطالبی که در این تحقیق آورده شده چکیده ای از خصوصیات مساجد در دورانهای مختلف پس از اسلام می باشد که در هر فصل به بررسی آنها می پردازیم.

طرح معماری مساجد جامع یزد و اصفهان در دورانهای مختلف تاریخی طرح مساجد ایران در دوران اولیه اسلام طرح مسجد در ایران در دوران اولیه اسلامی، از سه روشی پیروی می شد.

نخست: مسجد چهار طاق گنبد دار که از روی آتشکده های ساسانی ساخته شده بود؛ دوم: مسجد ایوان دار با پوشش گنبدی، که از کاخهای ساسانی پیروی گردیده بود.

سوم: مسجدی که از سبک عربی اقتباس شده و عبارت از صحن بازی بود که چهار طرف آن را رواقهایی قرار گرفته بود.

این سبکهای سه گانه در مساجد قرن نهم میلادی به شکوفایی رسید و شکل آنها در دروه آل بویه ترکیب یافته است.

در ساختمان مساجد دوره آل بویه، تأثیر روشهای عباسی آشکار بود.

معماری مساجد ایرانی در دوره آل بویه (320-447 هجری) خاندان آل بویه، در غرب ایران و جنوب دریای قزوین، توانستند با سیاستی مستقل از قدرت مرکزی بغداد، حکومت را بدست گیرند.

این واقعه در قرن 9 میلادی، یعنی اواخر قرن 3 ﻫ.

اتفاق افتاد و در نیمه جنوب ایران را به مملکتشان ضمیمه کنند.

آنها پیشروی به طرف غرب را آنقدر ادامه دادند تا سرانجام در حدود سال (945 میلادی) به بغداد رسیدند و خلیفه عباسی را مجبور به ترک بعضی از قسمتهای عراق نمودند.

در دوره آل بویه حیات فرهنگی شکوفا شد و در مرکز حکومتشان در ایران و عراق تمدنها و فرهنگهایی با رنگ خالص ایرانی به ظهور رسید.

در پی کاوش هایی که کاوشگران انجام داده اند دو ستون از ستون های شیوه آل بویه در مسجد جامع اصفهان شناسایی شد.

قسمت اعظم این ستونها سالم بوده است.

بخشی از این دو ستون در داخل دیوار جدیدی که بعداً ساخته شده، قرار گرفته است.

ستون های مدور معظم ردیف بیرونی قبلی در نتیجه این تغییرات مبدل به ردیف دوم شده است.

معماری مساجد ایرانی در دوره سلجوقیان (447- 553 هجری) در سال ۴۴۳ هجری ، طغرل ، بنیانگذار سلسله سلجوقی ، در پی سال ها محاصره اصفهان بالاخره حکومت آل کاکویه را ، در هم شکست .

آلب ارسلان جانشین طغرل شد و ملکشاه سلجوقی در سالهای ۴۶۵ تا ۴۸۵ ه ق به فرمانروایی رسید و اصفهان را رسما به پایتختی برگزیددر منطقه دورتر به جانب غرب، سلجوقیان از جیحون گذشتند وارد خاک خراسان شدند و پس از کسب پیروزی در 418 ﻫ قدرت را بدست آوردند و از آن به بعد دولت سلجوقیان را در مرو پایه گذاری کردند.

از این زمان به بعد است که بیشتر بناهای قابل ذکر در ایران تاریخگذاری می شود، زیرا این عصر، دوران فعالیتهای عظیم و گسترده است.

مساجد چهار ایوانی در شهر اصفهان و اطراف آن در دورهء سلجوقی پا به عرصهء وجود گذاشته است و در دیگر نقاط ایران از مکتب معماری اصفهان تقلید کرده اند .

یکی از قدیمی ترین و عالی ترین مساجد چهار ایوانی مسجد جامع اصفهان (جامع عتیق یا مسجد جمعهء یهودیه) است .

این بنا که بخشهایی از آن بیش از یک هزار سال قدمت دارد به تنهایی موزه ای است که از کلیهء صنایع و فنون بنایی و معماری که افزون بر آن که عالی ترین درجهء استادی و مهارت مردم اصفهان را درمعماری ، طراحی ، آجرتراشی ، نقاشی و گچ بری درهزار سال گذشته به نمایش گذاشته است آمیخته ای است متناسب از کلیهء فنون بنایی که در کنار هم قرار گرفته است .

بسیاری از جهانگردان و باستان شناسان بر این باورند که این مسجد در سالهای میان (143 و 152 هجری قمری /= 761 و 770 مسیحی) در زمان خلافت منصور عباسی (136 تا 158 هجری قمری /= 754 تا 775 مسیحی) بر جای یک آتشکده قدیمی احداث شده است .

حتی اگر چنین بوده است به جای مسجد مذکور که به سبک عربی و با خشت خام بنا شده بود و استحکام لازم را نداشته است مسجد چهار ایوانی با شکوهی با آجر و با عنایت به استحکام لازم از دورهء ملکشاه سلجوقی پایه گذاری شده است.

در دوره‌ی‌ سلجوقی‌ استفاده‌ از گچ‌ در تزیینات‌، نه‌ تنها در مساجد، بلکه‌ در کاخها و خانه‌های‌ اشراف‌ نیز بسیار متداول‌ بود.

تصاویر تزیینی‌ عبارت‌ بود از صحنه‌های‌ شکار و مناظری‌ از دربار.

عمق‌ کنده‌کاریها در بعضی‌ موارد آن‌ قدر زیاد بود که‌ به‌ مجّسمه‌سازی‌ شباهت‌ داشت‌.

این‌ نقوش‌ برجسته‌ی‌ گچی‌ عمدتاً در ری‌ (تهران‌) و ساوه‌ یافت‌ می‌شود.

در پانزده‌ بنای‌ بازمانده‌ از دوره‌ی‌ سلجوقی‌، کاشیهای‌ لعابی‌ مزیّن‌ به‌ شبکه‌های‌ نقوش‌ یا کتیبه‌نویسی‌ در نمای‌ داخل‌ یا خارج‌ به‌ کار رفته‌ است‌.

هنر معرّق‌کاری‌ که‌ در گنبد کبود مراغه‌ (593/1196) عرضه‌ شده‌ است‌ به‌ مرحله‌ای‌ رسید که‌ با کار گذاشتن‌ ردیفهای‌ کاشی‌ لعابدار در زمینه‌ی‌ گچی‌، شبکه‌ی‌ در هم‌ بافته‌ی‌ پرکار و دقیقی‌ به‌ وجود می‌آورد.

ازاره‌ها از جنس‌ کاشی‌ و ستاره‌ای‌ شکل‌ با جلای‌ قهوه‌ای‌ طلایی‌ بود که‌ روی‌ زمینه‌ای‌ سفید رنگ‌ کار گذاشته‌ شده‌ بود.

تزیین‌ محرابها نیز به‌ همین‌ گونه‌ بود و برای‌ مثال‌ محراب‌ مسجد میدان‌ در کاشان‌ (623/1226) را می‌توان‌ نام‌ برد.

از سلاطین‌ قابل‌ ذکر دوره‌ی‌ سلجوقی‌، ملکشاه‌، پادشاه‌ بزرگ‌ این‌ سلسله‌ (465-485/1072-1092) است‌ که‌ پایتخت‌ خود، اصفهان‌، را به‌ یکی‌ از زیباترین‌ شهرهای‌ آسیا مبدّل‌ ساخت‌.

مسجد جامع‌ اصفهان‌ در زمان‌ این‌ پادشاه‌ ساخته‌ شد و اولین‌ بار در ایران‌ برجهای‌ خیاره‌دار مخروطی‌ در عهد او بنا گردید.

بهترین‌ نمونه‌ی‌ این‌ مناره‌های‌ استوانه‌ای‌ شکل‌ مینای‌ عالی‌ در ایران‌ است‌ که‌ به‌ دستور ملکشاه‌ ساخته‌ شده‌ است‌.

این‌ مناره‌ با شبکه‌های‌ نقوش‌ هندسی‌ و نوارهایی‌ از کتیبه‌های‌ کاشی‌ لعابدار تزیین‌ گردیده‌ است‌.

مسجد جامع اصفهان معماری اسلامی ایران، که عاری از هر گونه تأثیر بیگانه باشد و بتوان از آن به عنوان یک معماری اصیل نام برد و معماری دوران سلجوقیان است که قدرت و صلابت و نجابت آن همه در مسجد جامع اصفهان مشهور به « مسجد جمعه» تجلی کرده است.

این مسجد یکی از بزرگترین مسجدهای جهان است.

لیکن بنیان آن از سلجوقیان نیست و هنوز بخش هایی از عهد آل بویه در آن پا برجاست، اما آنچه که شکوه و عظمت و زیبایی مسجد را سبب می شود از دوران سلجوقیان است.

حیاط مسجد به ابعاد 60 ×70 متر، با چهار ایوان که، بوسیله رواق های دو طبقه و کاشی کاری شده بهم پیوسته اند.

در وسط هر یک از اضلاع چهارگانه صحن جامع، ایوان های بلند عظیمی قرار داد که بزرگترین آنها ایوان قبله است که با کاشی کاری آذین شده است و به یک شبستان گنبدار باز می شود که این گنبدها به شکل طاقهای جناغی سبک ایرانی دیده می شود.

این گنبد را یک کتیبه دایره ای به خط کوفی با آجر برجسته به اسم نظام الدین و سلطان ملکشاه تزیین بخشیده است.

قطر این گنبد 17 متر است و بر روی گوشواره های سه پره و به شیوه ی بقعه ی دوازده امام یزد، و لیکن با کمال وقتی برتر، قرار گرفته است.

اتاقکهای گنبد مسجد جامع اصفهان، نه تنها در معماری ایران، بلکه در معماری سراسر جهان جزو قشنگترین آثار شناخته شده است.

معماری مساجد ایرانی در دوره ایلخانان (615-735 هجری) بناهای مذهبی که در عهد خاندان ایلخانی ساخته شد، از سبک معماری سلجوقیان پیروی نمود.

معماری مساجد بدون تغییر اساسی حفظ شد و تغییرات، تنها منحصر به طولانی شدن تدریجی عناصر تزیینی بود.

این نقشه های اصلی، بر مناطق مختلف بناها رونق و ابهت بخشید، به طوری که بر شکوه سردرها و عظمت و ارتفاع مناره ها افزوده شد.

کنده کاری روی گچ و مرمر و آجرهای سفالی مغول به تزیین دیوارها با پوشش طبقه ای گچ نقش دار که در ایران در دوره سلجوقیان معمول بود رو آورد، که بهترین نمونه آن در محرابهای مسجدها و مقبره ها یافت می شود.

می بینیم که روشهای تزیینات گچی معمول دوره سلجوقی در عصر مغول به تدریج رو به دگرگونی می رود و تزیینات بسیار پر و شلوغی روی سطح های مختلف از نیمه دوم قرن سیزدهم رضاییه (ارومیه) است.

از زیباترین محرابهایی که در قرن چهاردهم میلادی بنا گردیده است، محراب اولجاتیو در مسجد جامع اصفهان است.

همانند تزیینات گل و برگ شلوغ از عناصر گیاهی بزرگ و کوچک به هم آمیخته شده است.

مسجد جامع یزد در سلسل تاریخ، نمونه دیگر مسجد جامع نایین است که حدود 338 هجری ساخته شده است.

طرح از روی همان نقشه اصلی صحن چهار گوشه محصور در طاقکانها ریخته شده، ولی در میان هر ضلع قوسی اندکی بزرگتر قرار دارد.

گچ بری هایی که بنا را مزین کرده بیشتر همان روش پیشرفت این معماری را نشان می دهد.

اثر تاریک و روشنی که با زیر تراشهای عمیق بوجود آمده، به گونه ای قابل توجه آن را ژرفتر نشان می دهد.

معماری مساجد ایرانی در دوره تیموریان (772-908 هجری) معماری ایران در سده چهارم بر پایه شکلها و ساختمان سلجوقی بود، ولی در سایه تسلط شخصیتهای مغولی مقیاس و عظمت تازه ای یافته بود به همین ترتیب، معماری ایران در سده پانزدهم به شکلهای اصلی مغولی با پالودگی و مهارت بیشتر ادامه داد.

این کار تحت رهبری تیمور، فاتح اهل آسیای مرکزی انجام گرفت مسجد جامع اصفهان مسجد جامع اصفهان نیز در همین دوره تکمیل شد.

ورودی آن، که در نمای باختری حیاط قرار دارد، پیشتاق زیبایی است که در دهه های پیش تعمیر شده است.

تاریخ آذین های مسجد با تاریخ ساخت قسمت های دیگر آن، که در دوران اوزن حسن آق قویونلو ساخته شده، یکی نیست.

معماری مساجد ایرانی در دوره صفویان شاه‌ عباس‌ کبیر (995-1038/1587-1628) پادشاه‌ صفوی‌، از بزرگ‌ترین‌ چهره‌های‌ عمران‌ و آبادی‌ در تاریخ‌ ایران‌ است‌.

او شهرساز قابلی‌ بود.

دستاورد وی‌ در این‌ زمینه‌ را می‌توان‌ در اصفهان‌، پایتخت‌ او، ملاحظه‌ کرد که‌ او آن‌ را از نو بنا کرد.

طرح‌ شهر شامل‌ میدان‌ بزرگی‌ است‌ که‌ بازارهای‌ سرپوشیده‌ و در بزرگ‌ مسجد شاه‌ که‌ به‌ وسط‌ ضلع‌ جنوبی‌ گشوده‌ می‌شود و کاخ‌ عالی‌قاپو که‌ در سمت‌ غربی‌ میدان‌ جای‌ دارد آن‌ را در میان‌ گرفته‌ است‌.

همچنین‌ طرح‌ شامل‌ خیابانی‌ است‌ موسوم‌ به‌ چهارباغ‌ که‌ بیش‌ از دو مایل‌ طول‌ دارد.

مسجد جامع‌ اصفهان‌ را نیز شاه‌عباس‌ ساخت‌.

این‌ مسجد چهار ایوان‌ و یک‌ شبستان‌ با سقف‌ گنبدی‌ دارد که‌ در جناح‌ قبله‌ی‌ آن‌ محرابی‌ قرار گرفته‌ است‌.

در طرفین‌ ایوان‌ جنوب‌ شرقی‌ دو تالار واقع‌ است‌ که‌ هر کدام‌ یک‌ محراب‌ و هشت‌ گنبد دارد.

سرتاسر بنا و از جمله‌ گنبد اصلی‌ آن‌ به‌ نحو دلپذیری‌ با کاشیهای‌ لعابی‌ و معرق‌کاری‌ تزیین‌ شده‌ است‌.

موقعیت مکانی و زمانی مساجد جامع اصفهان و یزد قدیمی ترین بنای تاریخی اصفهان را باید مسجد جمعه یا مسجد جامع اصفهان تلقی کرد.

سیمای فعلی مسجد عمدتاً مربوط به اقدامات دوره سلجوقی است اما تعمیرات و الحاقات آن به دورانهای بعد به خصوص عصر صفویان مربوط می شود .

اما در کاوش های باستان شناسی مراحل قبل از سلجوقی هم به دست آمده که به دوران آل بویه و قرن سوم هجری باز می گردد.

در همین کاوش ها آثار قبل از اسلام نیز کشف شده است.

مسجد جامع یزد یکی از با ارزشترین میراث های تاریخی هنری و گنجینه ای از معماری اسلامی موجود در شهر یزد است.

بانی ساختمان اصلی مسجد را علاءالدوله گرشاسب آل بویه در قرن ششم هجری قمری می دانند، ولی مسجد کنونی مربوط به آل مظفر و تیموریان قرن هشتم و نهم هجری است.

ساختمان اصلی مسجد جامع یزد در قرن ششم هـ.

ق، در زمان حکومت "آل کاکویه" ساخته شد.

مسجد جامع کنونی مربوط به دوران حکومت "آل مظفر" در قرن هشتم و نهم هـ.

ق است.

"سید رکن الدین" پس از احداث بقعه، میدان، آب انبار و ساعت به تعمیر و احیاناً تجدید بنای این مسجد همت گماشت.

پس از او، "شرف الدین علی یزدی" کار او را ادامه داد و مناره هایی در طرفین گنبد ساخت.

در سال 778 هـ.

ق، "عفیف الدین" دالان مسجد را بنا کرد.

صفه سمت چپ گنبد توسط "شاه یحیی" ساخته شد.

در زمان "میرزا شاهرخ تیمور"، مسجد- که در آن زمان با گچ سفید اندود شده بود- کاشیکاری شد و سوره "فتح" به خط "بهاءالدین هزار اسب" به صورت کتیبه در داخل مسجد نصب گردید.

یکی از بارزترین نمونه های تکامل یافته معماری ایران مسجد جامع اصفهان است که به تنهایی شیوه‌های مختلف معماری و هنرهای تزئینی ده قرن تاریخ اسلامی ایران،‌ از عصر سلجوقی تا کنون را به نمایش می گذارد.

بنای این مسجد سال 156 هجری قمری و زمان خلافت منصور خلیفه عباسی، به دستور والی اصفهان ایوب بن زیاد و با هزینه مردمی ساخته شد.

نخستین قسمت‌های این بنا که ایوان جنوبی مسجد است، متعلق به اولین دوران پس از اسلام است و تا دوره سلجوقی بخش‌های دیگری هم به این بنا افزوده شده است.

پس از آن نیز در دوره های صفویه، مغول و حتی تا دوره قاجاریه بخش هایی به این بنا افزوده شده یا مرمت و بازسازی شده که هرکدام بر اساس معماری همان دوران شکل گرفته‌اند و لاجرم حائز ارزش‌های میراثی دوران مربوطه هستند.

با این وصف اتلاق عنوان یکی از بی نظیر ترین آثار تاریخی کشور به این مسجد نمی تواند دور از واقعیت باشد و عجیب نیست باستانشاناسان بزرگ و حتی کسی چون "آرتور پوپ" که در زمینه ایران‌شناسی تخصص داشت و سال‌ها در زمینه مسجد جامع اصفهان تحقیق و مطالعه کرده، ارزش های تاریخی این اثر را به جهانیان شناسانده باشد موقعیت مکانی مسجد جامع اصفهان در میدان قیام، خیابان علامه مجلسی است که سال تاسیس آن قرن دوم هجری گفته شده است مسجد جامع اصفهان موزه هنر ایران و یکی از افتخارات معماری ایران است.

اثری که گویا یادگار و نشانه هایی از ۱۳ فرن تحول و فرهنگ اسلامی ایران را در خود دارد.

طرح اصلی مسجد از نوع شبستانی و در حدود ۱۵۶ هجری ساخته شده است .

در سال ۲۲۶ هجری ، مسجد جامع شهر به دومین مرحله تحول اساسی خود پا می گذارد.

مسجد ابتدایی که مربوط به سال ۱۵۶ هجری بود تخریب و مسجدی بزرگ و با وسعتی چندین برابر مسجد اولیه بنا گردید.

در قرن چهارم هجری در دوره آل بویه ، الحاقاتی در جهت توسعه مسجد صورت گرفت .

به همین منظور با کم کردن از فضای باز صحن یک دهانه به شبستان های سرپوشیده دور آن اضافه گردید و نما های داخلی رو به صحن با نما سازی آجری ستونها و کتیبه ها چهره ای تازه به خود گرفت.

همان طور که مشخص است تا این دوره طرح مسجد از نوع شبستانی یعنی همان طرح مساجد اولشیوه خراسانی است.

مسجد جامع‌ اصفهان‌ یکی‌ از اولین‌ نمونه‌های‌ مساجد عباسی‌ ومتقدم‌ بر مساجد سامره‌ است‌ که‌ در ادامه‌ سبک‌ اتخاذ شده‌ درمساجد امویان‌ تحولات‌ بعدی‌ معماری‌ این‌ نوع‌ بنای‌ مذهبی‌ دردوره‌ خلافت‌ عباسیان‌ را در خود پروراند.

طرح‌ و بسیاری‌ از اجزاءاصلی‌ ساختمان‌ این‌ مسجد نه‌ تنها هرگز از بین‌ نرفت‌، بلکه‌ اساس‌توسعه‌ و تغییر شکل‌ و تحولات‌ معماری‌ و تزئینی‌ مسجد جامع‌اصفهان‌ را در طی‌ مدتی‌ قریب‌ به‌ 12 قرن‌ تشکیل‌ داد.

تطبیق بناها و قسمتهای مختلف تاریخی در مساجد جامع یزد واصفهان مسجد جامع اصفهان (مسجد آدینه, مسجد عتیق) موزه هنر ایران و یکی از افتخارات معماری این سرزمین است اثری که نشانه دوازده سده تحول در فرهنگ اسلامی ایران را در خود گرد آورده است.کاوش ها روشن ساخته اند که این ساختمان بر روی آثار صدر اسلام و پیش از آن بنیان نهاده شده است.

این اثر نفیس و با شکوه به علت در بر داشتن نمونه های گوناگون ادوار مختلف اسلامی از نظر فنی و هنری اهمیت بسیاری داشته و از شهرت جهانی برخوردار است.

این شهرت و نفاست همه ساله گروه های بی شماری از علاقمندان و پژوهشگران را به خود جلب می کند حاصل این مطالعات، مقالات و رسالات و کتب متعددی است که به وسیله معماران و مهندسین و باستان شناسان مشهور جهان و ایران به رشته تحریر در آمد که اغلب آنها به زبان فارسی ترجمه شده اند.

به طور کلی به همان اندازه که میدان نقش جهان و عمارات تاریخی اطراف آن یاد آورد معماری و هنر دوران صفوی است مسجد جمعه و محلات پیرامون آن افسانه زندگی در عهد سلجوقیان و روزگار پیش از آن را بیان می دارد.

طرح نخستین مسجد به گونه بومسلمی(شبستان ستوندار) بوده که در سال ۱۵۶ هجری ساخته شده و کاوش ها موقعیت آن را روشن ساخته اند.محراب و بخش بزرگی از دیوار سوی قبله مسجد کهن با گچبری ناب و بی همتا در زیر کف شبستان جنوبی مسجد کنونی یافت شده است.سوی قبله مسجد کهن با سوی قبله کنونی ۲۰ تا ۳۰ درجه اختلاف دارد.

در دوران حکومت ایلخانان مغول، یعنی بیش از 700 سال پیش بخشهایی به مسجد دوران سلجوقی افزوده شد که مهم ترینشان محراب الجایتو بود.

این محراب نفیس ترین محراب گچ بری ایران است.

در سده های نهم و دهم هجری قمری، حکمرانان تیموری و آل مظفر و نیز ترکمانان آق قویونلو ساختمانهایی شامل شبستان، ایوان و مدرسه را در مسجد جامع بنا نهادند.

مسجد دارای ورودیهای متعدد است که هر یک فضای مسجد را به بخشهایی از بافت پیرامون آن مربوط می کند این ورودیها همه در یک زمان ساخته نشده اند و هر یک در مقطعی از تاریخ و در ارتباط با ساختمان درون و بیرون بنا به وجود آمده اند.

گذرها و معابری که در گرداگرد مسجد وجود دارند بیانگر ارتباط گسترده ای است که مسجد با بافت قدیم شهر دارد.

مسجد جامع اصفهان با نقشه چهار ایوانی بنا شده و از آنجا که ابداعات هنری و معماری 15 قرن دوران اسلامی را در خود گرد آورده است یکی از بهترین آثاری به شمار می رود که در دنیای امروز شهرت دارد.

با توجه به منابع و مآخذ مختلف این نکته مشخص می شود که مسجد جامع در طول زمان به سبب آتش سوزی و جنگ های متعدد و نا آرامی های دوران های مختلف آسیب فراوان دیده و دوباره بازسازی و مرمت شده است.

چهار ایوان اطراف میدان مشخص کننده شیوه مسجد سازی ایرانیان است که پس از احداث آن در سایر مساجد نیز رواج یافته است.

این ایوان ها که به نامهای صفه صاحب در جنوب صفه درویش در شمال صفه استاد در مغرب صفه شاگرد در مشرق نامیده می شوند با تزئینات مقرنس سازی و کاربندی یکی از فنون بسیار جالب معماری ایران را بیان می دارد.

در سال ۲۲۶ هجری مسجد کهن ویران شده و بر ویرانه های آن مسجدی بزرگتر نزدیک به ده جریب ساخته شده که طرح شبستان ستوندار داشته است با میانسرایی در میان و شبستانهایی پیرامون آن که بخش جنوبی با شش دهانه, شمالی با چهار دهانه و شرقی و غربی با دو دهانه ساخته شده بوده است.در سده چهارم در روزگار ال بویه به ساختمان مسجد اضافه شد بدین گونه که یک دهانه به شبستان ها با کوچکتر کردن میانسرا افزوده شد.ستون های نما دارای آجر کاری شد.

در سده پنجم و ششم دگرگونی های بنیادی در معماری مسجد رخ داد و مسجد به چهار ایوانی تبدیل شد.در ادامه مظلب در مورد هر کدام از بخش های مسجد توضیحی جداگانه میدهم: ابعاد مسجد جامع اصفهان 170 *140 متر را درکنار میدان‌ کهنه‌ تشکیل‌ می‌دهد.

این‌ مسجدامروزه‌ شامل‌ قسمت‌های‌ مختلفی‌ چون‌ گنبد نظام‌الملک‌، گنبدتاج‌الملک‌، صحن‌ چهار ایوانی‌، شبستان‌ها و بنای‌ معروف‌ به‌مدرسه‌ مظفری‌ است .

محراب‌ و بخش‌ مهمی‌ از دیوار خشتی‌ سوی‌ قبله‌ این‌ مسجدمزین‌ به‌ تزئینات‌ گچ‌بری‌ زیبا و در خور توجهی‌ در بعضی‌ نقاط‌ تاارتفاع‌ 40 سانتی‌متر و در بعضی‌ دیگر تا 90 سانتی‌متر در زیر کف‌شبستان‌ جنوبی‌ مسجد فعلی‌ کشف‌ گردید.

گنبد نظام الملک (۴۷۳هجرى):گنبدی در پشت ایوان جنوبی معروف به صفه صاحب.

این گنبد در زمان ملکشاه سلجوقی به دستور وزیرش نظام الملک ساخته شد.

گنبد نظام الملک هنگامی که مسجد هنوز به شکل دوره عباسیان بود بدان اضافه شد و برای این کار لازم آمد که ۲۴ ستون حذف شوند.به موجب حفریات اخیر باستانشناسی معلوم شده است که در پیرامون این فضا یک دهلیز وجود داشته که آن را از مابقی بنا جدا می کرده و محتملا گنبد را به صورت مقصوره با نماز خانه ای برای اشراف و حکام و امیران که به دلایل امنیتی مایل بودند مجزا از توده مردم نماز بگزارند تشکیل می داد.گنبد نظام الملک ۲۵ متر قطر دارد.

گنبد تاج الملک(گنبد خاکى)۴۸۱ هجرى:گنبد دیگری در پشت ایوان شمالی معروف به صفه درویش.این گنبد را تاج الملک ابو الغنایم مرزبان بن خسرو فیروز شیرازی, وزیر ملک شاه و از رقبای خواجه نظام الملک به امر ترکان خاتون ملکه سلجوقی و همسر ملک شاه , ساخته است.ارتفاع آن ۱۹.۵ متر و قطر آن ۱۰.۵ متر میباشد.همه اجزای فضای زیر گنبد در سوق دادن چشم بیننده به سوی گنبد هماهنگ است.

چهار فرو رفتگی کم عرض و محصور بین ستون های کوچک گوشه ها را تشکیل داده است.این ستون ها نگاه بیننده را به سوی (چپیره) منطقه انتقالی هدایت می کنند.پتکانه ها در تاغ بزرگتری محصور شده اند که همراه با تاغ های مشابهی که در بالای دیوارها قرار دارند حلقه هشت گوشی مرکب از شانزده قاب منتهی به قاعده گنبد را حمل می کنند.تزیینات آجرکاری فضای زیر گنبد که در ترکیب با گچبری اجرا شده اند تاکید مزیدی بر تناسبات بی نقص این مجموعه می نهند بدون اینکه هیچ بخشی از عناصر آن از نظر مخفی بماند .

ایوان هاى چهار گانه مسجد: ایوان شمالی که به "صفه صاحب" معروف است و به فضای گنبد خانه نظام الملک راه دارد .مناره های طرفین آن تاکید مزیدی بر این بخش مهم مسجد می نهند.قاب پیرامون این ایوان با کاشیکاری مربوط به دوره صفوی تزیین شده است.ایوان مزبور از سه ایوان دیگر کوتاهتر و عریض تر است.

ایوان شمالی به نام "صفه درویش" خوانده می شود.

سر چشمه آن به دوره سلجوقی می رسد و در طی دوره صفویه نیز باز سازی و مرمت هایی در آن صورت گرفته است.

تزیین آن از آجر کاری و گچ بری است.ایوان شرقی مسجد که به "صفه شاگرد" شهرت دارد و درای تزیینات اصیل سلجوقی است و تزیینات نمای خارجی آن که در اوایل سده ششم هجری انجام گرفته در خور ستایش است.

ایوان غربی که به نام"صفه استاد" مشهور است از تزیین آجری همین دوره برخوردار است .

هیچ یک از این ایوان ها ضلع کاملا مسدود ندارند.

ضلع باز اصلی شان البته به طرف میانسرای مسجد گشوده است و دیوارهای سه ضلع دیگرشان به تالار های پیرامون راه دارند.یک عنصر مهم تزیینی در معماری اسلامی یعنی مقرنس کاری به صورت ابتدایی در ایوان ها و بعد هم به شکل کامل تر در نقاط دیگر مسجد دیده می شود.

شبستان هاى مسجد:شبستان های گوناگونی در مسجد جامع اصفهان به فراخور ساخت و وظیفه ای که دارند وجود دارد .مانند شبستان چهل ستونی که شاه عباس اول به گوشه جنوب غربی مسجد اضافه کرد.وجه تسمیه این گونه شبستان ها آن است که ستون های فراوان دارند.شبستان تاغداری که در زمان بایسنقر میرزا در ضلع غربی مسجد افزوده شد و به نام بیت الشتا عماد مشهور است فضای منزوی و محفوظی است که برای مراسم نماز در زمستان از آن استفاده می شود.این فضا ۵۰ متر طول و ۲۵ متر عرض دارد.تاغ های خیمه ای آن بر ستون های کم ارتفاع استوارند.در هر یک از تاغ های آن حفرهای پیش بینی شده است که با یک قطعه مرمر سفید پوشانده شده به طوری که نور خورشید را به فضای شبستان باز می تاباند.

در شبیستان های مسجد جامع اصفهان در حدود ۴۷۰ نوع تاغ دیده مى شودبه یک نگاه به نظر میرسد که هر کدامشان شکلى متفاوت دارد و این جلوه گاه ارزنده اى از استادان معمارى ایران در کاربرد این شیوه پوشاندن ابنیه را نشان مى دهد میانسرا: میانسراى مسجد جامع اصفهان داراى دو حوض است یکى به شکل مربع در مرکز صحن و دیگرى چند ضلعى در قسمت شمالى آن در بالاى حوض مربع سکویى متکى بر چهار ستون قرار دارد که در ایام گرم تابستان سایه مطبوعى فراهم مى کند وجود آب پاک در مسجد به حدى مهم است که کتیبه اى در مسجد جامع از لزوم آبراهى بین زاینده رود و مسجد حکایت مى کند که تا قبل از ورود به مسجد براى آبیارى باغات از آن استفاده مى شود .

مسجد جامع اصفهان از مساجدى است که محراب هاى متعددى دارد بلند آوازه ترین محراب آن در ضلع شمالى ایوان غربى آن در شبستانى که بوسیله اولجایتو فرمانرواى ایلخانى ساخته شد قرار دارد.

این محراب نمونه نفیسى از تزیین گچبرى است و در دو سوى تورفتگى تاغ دار آن دو ستون کوچک تعبیه شده و کمان نوک تیزى بالاى آنها را به هم متصل مى کند تناسبات اجزا محراب بسیار موزون است و در تزیین آن از گچبرى هاى خط نوشته و گل بته و شکل هاى هندسى استفاده شده است.

کتیبه اى که پیرامون مستطیل شکل آن را پوشانده زمینه اى مرکب از شکوفه ها و برگهاى نودمیده دارد لوح مرکزى ان از پیچ و تاب غیر قرینه شاخ و برگ پوشیده شده است.

در عرض لوح تحتانى یک نوار انتزاعى مرکب از نوشته به هم بافته کوفى به چشم مى خورد هشت محراب دیگر در این مسجد وجود دارد که تدریجا بوسیله فرمانرایان و شخصیت هاى با تقواى مختلف افزوده شده اند.

این مسجد، در حقیقت، مجموعه‌اى از ساختمان‌ها و آثار هنرى دوره‌هاى بعد از اسلامِ تاریخ ایران است که یادگارهایى از پادشاهان، وزیران، امیران، بزرگان و بانوان خیّر ایرانى بعد از اسلام را در بر دارد و بخشى از تحولات معمارى دوره‌هاى اسلامیِ تاریخِ ایران را، در مدت هزار سال، نشان مى‌دهد.

بخش‌هاى ممتاز و جالب‌ توجه این مسجد بدین قرارند: صفه‌هاى کوچک سمت راست دالان ورودى که با ستون‌هاى مدور و گچ‌برى‌هاى زیبا تزئین یافته‌اند و مجموعه‌اى از آثار دورهٔ‌ دیلمى در قرن چهارم هجرى قمرى است.

گنبد خواجه نظام‌الملک وزیر مشهور ملکشاه سلجوقى که در سال‌هاى ۴۶۵ تا ۴۸۵ هجرى قمرى ساخته شده است.

کتیبهٔ کوفى این گنبد که در ضلع جنوبى مسجد واقع شده، حاوى نام پادشاه وقت، ملکشاه و وزیر او خواجه‌ نظام‌الملک است.

عنوان ملکشاه در این کتیبه «یمین خلیفه‌اللّه امیرالمؤمنین» ذکر شده است.

خلیفهٔ عباسى در آن زمان «المعتصم باللّه» بوده است.

چهل ستونى که در منتهى‌الیه غربى این ضلع واقع شده، از دورهٔ شاه‌عباس اول صفوى است، که در سال ۱۰۱۹ هجرى قمرى به ساختمان‌هاى مسجد افزوده شده است.

چهل ستون که در سمت چپ دالان ورودى واقع شده و در ساخت آن از سبک ابنیهٔ سلجوقى پیروى شده است، از آثار دورهٔ پادشاهان آل‌مظفر در قرن هشتم هجرى قمرى است.

ساختمان ایوان جنوبى مسجد از قرن ششم و تزئینات داخل و خارج آن از قرن هشتم، نهم، دهم و یازدهم هجرى قمرى است.

دو منارهٔ این ایوان ظاهراً در عهد حسن‌بیک ترکمان افزوده شده است و در دورهٔ این امیر آق‌قویونلو و پادشاهى طهماسب اول و شاه‌‌عباس دوم، تغییرات ضرورى مسجد به انجام رسیده و داخل و خارج این ایوان، با تزئینات کاشى‌کارى آراسته شده است.

در بین مقرنس‌هاى تاق این ایوان، نام «ابونصر حسن بهادر» که بانى تعمیرات و الحاقاتى در این مسجد بوده است.

در یک لوحهٔ کاشى‌کارى مربوط به سال ۸۸۰ هجرى قمرى ثبت شده است.

تزئینات کاشى‌کارى اطراف صحن از دورهٔ‌ حسن‌بیک ترکمان معروف به اوزون حسن و از قرن نهم هجرى قمرى است.

ایوان شرقى مسجد مشخصات معمارى دورهٔ سلجوقى را از قرن ششم به خوبى حفظ کرده است.

داخل این ایوان با گچ‌برى‌هاى قرن هشتم آراسته شده و کتیبهٔ کاشى‌‌کارى آن حاکى از تعمیرات در دورهٔ شاه‌ سلیمان صفوى است.

صفهٔ عمر در شرق این ایوان واقع شده است که در دورهٔ قطب‌الدین محمود، شاه آل‌مظفر، به وسیلهٔ «مرتضى بن الحسن العباسى الزینبی» در محل بناى قدیمى دیگرى ساخته شده است.

در دورهٔ حکومت موقتى اشرف افغان تعمیر شده و به دستور او کتیبه و لوحه‌هایى به این صفه افزوده شده است.

ایوان غربى مسجد که ساختمان آن از قرن ششم هجرى است و با تزئینات کاشى‌کارى آن دوره که بیش‌تر از نوع خطوط بنایى است، آراسته شده است.

این ایوان در دورهٔ پادشاهى شاه ‌سلطان حسین صفوى تعمیر و تزئین شده و با کتیبه‌ها و لوحه‌هایى در قالب خطوط مختلف زینت یافته است.

در شمال ایوان غربى، مسجد کوچکى از دورهٔ‌ اولجایتو (ایلخان مسلمان مغول) واقع شده است که محراب عالى گچ‌برى شدهٔ آن در سال ۷۱۰ هجرى قمرى به دستور وزیر ایرانى او «محمد ساوی» ساخته شده و تاق‌هاى آجرى متنوعى دارد.

محمد ساوى در سال ۷۱۱ هجرى قمرى بر اثر سعایت بدگویان به دستور اولجایتو کشته شد؛ ولى این اثر ارزندهٔ دورهٔ صدارت او همچنان نام او را در تاریخ جاویدان کرده است.

نام استاد حیدر اصفهانى که سازندهٔ این محراب عالى گچ‌برى شده است، نیز در آخر حاشیهٔ کتیبهٔ محراب، بر جاى مانده است.

در غرب ایوان غربى و مسجد اولجایتو، شبستانى از دورهٔ‌ حکومت سلطان محمد بن بایسنقر تیمورى وجود دارد که سال ساختمان ۸۵۱ هجرى قمرى است و بانى آن «عمادبن مظفر ورزنه‌ای» است که از امراى لشکر وى بوده است.

کتیبهٔ ثلث زیاى سردرِ این شبستان تاریخى را «سید محمود نقاش» خطاطى کرده است.

عمادبن مظفر، مسجد باشکوهى هم در محل تولید خود (ورزنه)، بنا کرده است.

ایوان شمالى مسجد معروف به صفهٔ درویش از قرن ششم و کتیبهٔ گچ‌برى داخل آن از دورهٔ‌ شاه‌ سلیمان صفوى است.

تزئینات کاشى‌کارى نماى خارجى آن از اقدامات ادارهٔ‌ باستان‌شناسى اصفهان در سال‌هاى ۱۳۳۶ و ۱۳۳۷ هجرى شمسى است و به این مناسبت، کتیبه‌اى به خط بنّایى به یادگار گذاشته شده است.

در طرفین ایوان شمالى و شمال آن، چهل ستون‌هایى از قرن ششم هجرى موجود است که مخصوصاً چهل‌ ستون شرقى آن تاق‌هاى متعدد با نقوش مختلف آجرى دارد و از قسمت‌هاى جالب این بناى عظیم تاریخى به شمار مى‌رود.

شمالى‌ترین اثر تاریخى مسجد جمعه، گنبد تاج‌الملک مشهور به گنبد خاکى است که بانى آن «ابوالغنائم تاج‌الملک خسرو فیروز شیرازی» وزیر دیگر ملکشاه سلجوقى است.

سال ساختمان آن در کتیبهٔ دور گنبد، سال ۴۸۱ هجرى قمرى ذکر شده است و در بین آثار دورهٔ سلجوقى اثر بى‌همتایى به شمار مى‌رود.

در آثار تاریخى موجود در مسجد جمعهٔ اصفهان، غیر از سبک‌هاى مختلف معمارى، ‌ انواع خطوط کوفى، ثلث، بنّایى، نسخ و نستعلیق را به زبان فارسى و عربى، به نثر و به نظم مى‌‌توان مشاهده نمود.

- ساختمان حوض وسط مسجد نیز در زمان سلطنت‌ شاه‌محمد خدابندهٔ صفوى، پدر شاه‌عباس اول، به وسیلهٔ شخصى به نام «یوسف آقا» بنا شده است.