آشنایی با مه ولات

مقدمه

بناها و آثار تاریخی هر کشور بخشی از از هویت و میراث فرهنگی و معنوی آن کشور به شمار می آید که نه تنها مرمت،حفظ و احیای آن ها برای حفظ میراث و ارزش های فرهنگی کشور لازم است؛ بلکه شناخت آن ها و بویژه بررسی اصول و ضوابط طراحی و روند شکل گیری آن ها ضروری می باشد تا برای طراحی و احداث فضاهای معماری و شهری بتوان از آن تجربیات بهره جست. این مسئله امروز بیش از گذشته اهمیت یافته است، زیرا بسیاری از فضاهایی که در آن ها زندگی می کنیم، با تأثیرپذیری از فرهنگ معماری و شهرسازی غرب و با توجه به روش ها و اصول آن ها ساخته شده اند و به همین علت است که بسیاری از فضا های شهری و آثار معماری ما فاقد هویت فرهنگی بومی است. به این ترتیب، شهرهای بزرگ ما به کلکسیونی از انواع فرهنگ ها و روش های طراحی تبدیل شده اند.

باید توجه داشت همان گونه که برخی از کالاهای فرنگی از جمله لباس ها می تواند تأثیری مخرب بر فرهنگ جامعه برجای بگذارد، بعضی از طرح حای معماری و شهری نیز می تواند اثری ناخوشایند و نا مطلوب بر فرهنگ و شیوه معیشت ما را داشته باشد، به همین سبب شناخت و معرفی اصول طراحی و روند شکل گیری معماری سنتی ایران می تواند عامل مهمی در جهت آشنا کردن دانشجویان و متوجه کردن طراحان به اصول فوق باشد.

مجموعه حاضر که به بررسی روند شکل گیری و نحوه طراحی یکی از خانه های قدیمی در معماری سنتی ایران پرداخته است می تواند گام مؤثری در جهت معرفی اصول و روش های طراحی این نوع بناها باشد.

سوژه مورد نظر که تاریخ ساخت آن به سال 1348 هجری قمری و قاجار بر می گردد متعلق به خانواده اعتمادی است.البته چنان که از شواهد پیداست مالک ساختمان فردی به نام عمادتجار بوده که اکنون نواده های او(اعتمادی) در آن ساکن هستند.

به لحاظ موقعیت مکانی، این بنا در بخش مه ولات،شهرستان فیض آباد،روستای عبدل آباد که در حدود 250 کیلومتری مشهد می باشد واقع شده است .به لحاظ ساختاری، دارای شکلی مستطیلی و چهار ورودی می باشد.از دلایل و ویژگی های معماری این بنا که توجه نگارنده را به خود جلب کرد باید به نحوه قرار گیری ساختمان، تزئینات خارجی و ورودی های چشم نواز آن اشاره کرد.

تمامی سعی ما در این مجموعه بر این بوده است تا با معرفی فضاهای خاص و دلچسب این خانه و بازگو کردن ویژگی های خاص معماری این بنا، قدمی در راستای بازگشت به معماری از دست رفته خود کرده باشیم.

آشنایی با واژه مه ولات(مهولات_محولات)

آشنایی با واژه مه ولات را بصورت متصل و پیوسته هم با املای مهولات و هم محولات هم نوشته اند، ولی در بیشتر متون تاریخی به صورت متصل و با«ح» و یا « ﻫ» نوشته شده است.

محولات به فتح اول و کسر ثالث تلفظ می شود، اهل محل عقیده دارند که مه ولات را باید با « ﻫ» نوشت،چرا که اینجا در اصل ماه ولایت یا ولایت ماه بوده است که بعدها به مقتضای قلب و تخفیف، مه ولات (مهولات_ محولات) شده است.

مورخین معروف مانند این فندق (در تاریخ بیهق) و حافظ ابرو و فصیمی خوافی در آثار خود مه ولات را با املای محولات نگاشته اند و سایرین مه ولات را به« ﻫ» یعنی مهولات به کار برده اند. در این اواخر هم به صورت رسمی اداری آن را به صورت جدا، یعنی مه ولات به سازمان ها ابلاغ کرده اند.

اما با املای مه ولات به صورت محولات و حذف و تبدیل ها نمی توان به ریشه ی اصلی مه ولات رسید، مگر این که مه ولات را همان ماه ولایت بدانیم و با همان املای مهولات یا مه ولات که با ریشه اوستایی و پهلوی آن یعنی گاهنبار مدیوزرم (Gahenbar Mediuzarm) باستانی که به معنای _ ماه پایه_ جایگاه ماه_ سرزمین ماه_ ماه ولایت_ و یا مادی لات (سرزمین رودخانه ای) که دارای پیوند تاریخی فرهنگی و جغرافیایی می باشد مرتبط بدانیم که بیشتر می تواند حکایت کننده ی گذشته های تاریخی فرهنگی و جغرافیایی این سرزمین باشد.

و برای روشن شدن مطلب و اطلاعات بیشتر واژه مه ولات را به صورت های مختلف تجزیه و ترکیب و تحلیل مورد بررسی قرار می دهیم تا به نتایج بهتر و روشن تری دست یابیم.

ریشه یابی لغوی و اصطلاحات گوناگون مه ولات

ماه ولایت و مفهوم کلی آن

واژه واه ولایت دارای دو بخش ماه+ ولایت است.

بخش نخست_ ماه:

ماه یکی از کرات آسمانی است که به دور زمین می چرخد و در فارسی به آن مه و ماچ و مانگ گفته می شود و به عربی آن را قمر می گویند. (فرهنگ عمید)

ماه در گاهشماری ایرانیان قدیم 30 روز است و هر سال 12 ماه و هر ماه نام مخصوصی دارد، مانند فروردین ماه_ تیر ماه_ مهر ماه_دیماه و غیره... و به عربی به آن شهر می گویند.

بخش دوم_ ولایت:

ولایت: شهر = سرزمین- منطقه- وطن – محل زندگی آبا و اجدادی و محل زندگی دائمی و همیشگی انسان.

ولایت: به شهرهایی که یکنفر والی بر آن فرمانروایی می کند و در اصطلاح جغرافیایی شامل قسمتی از یک ایالت (استان) که شامل یک شهر و توابع آن می باشد ولایت گفته می شود. (فرهنگ عمید)

ولایت: به معنای سرپرستی و فرمانروایی و پادشاهی و نیز به معنی دوستی و محبت و قرابت و خویشی از ریشه ولی می باشد.

مفهوم کلی ولایت ماه یا ماه ولایت

با توجه به آنچه توضیح داده شد، معنا و مفهوم کلی ماه ولایت یا ولایت ماه عبارت است از سرزمین سبز و خرمی که سبزه زار است و تاثیرات ماه و خورشید در فراوانی نعمت در آن مشاهده می شود و نیز مرکز و محل زندگی انسان و پرورش حیوانات گوناگون در طول تاریخ است و همچنین مقر حکومت والی و جایگاه ارتباط انسان هاست و از بعد سیاسی نیز پایگاه نمایندگان حکام و شاهان و دولت ها و از بعد کشاورزی و اقتصادی کانون آبادی های گوناگون اجتماعی- انسانی-اقتصادی- سیاسی و عمرانی است.

ماه ولایت- جایگاه ماه و منطقه مورد نظر ماه و محل دوست داشتنی ماه که نفوذ آن و پرتو مهتاب آن در کل موجودات آب و خاک و هوا و گیاه و حیوان و انسان ساری و نافذ است و چون ولایت اوست می تواند نشیمنگاه او و مقر حکومت و فرمانروایی اش باشد و مردم ولایت ماه برخوردار از مواهب و تاثیرات ماه بوده که این تأثیرات در اعتقاد مردم مه ولات نیز مطرح است.

مردم مه ولات هنوز هم به اثرات ثمربخش انوار ماه در شب های مهتابی چنین باور دارند که می گویند نور ماه در پرثمر کردن مزارع و باغات و خصوصا خوشمزه تر و شیرین تر کردن میوه هایشان مؤثر است. این مردم به شب های مهتابی توجه دارند و برای خوردن انگور و خربزه شیرین مه ولات یکدیگر را به شب های مهتابی فصل تابستان دعوت می کنند تا شیرین ترین انگور و خربزه را به دوستان و عزیزانشان بدهند.

مهولات، مه ولات

مهولات یا مه ولات با املای (م ﻫ ولات) مفهوم جدیدی را بیان نمی کند و تمام مفاهیم ماه ولایت و ولایت ماه را حاکی است و به صورت مخفف و جدا تغییر و تعدیل پیدا کرده است و همان طور که بعدا ذکر می گردد و به املای دیگر واژه یعنی محولات، نیز همخوانی معنایی و مفهومی دارد، بنابراین از توضیح تکراری مفاهیم خودداری می گردد و به مفاهیم محولات از ریشه های گوناگون پرداخته می شود.

مفهوم کلی محولات (مهولات- مه ولات)

به معنی نابود کردن و برانداختن بت پرستی و یا از بین بردن پلیدی و فقر و تهی دستی و زشتی از طبیعت و انسان و آماده کردن سرزمین برای آبادانی و زندگی کردن و نیز آباد کردن زمین بایر و کویری و مبارزه دیرین انسان بر علیه فقر طبیعت است. با توجه به اینکه در ایران و خصوصا منطقه ی خراسان مرکزی و جنوبی که از قدیم الایام مسئله آب و کم آبی و خشکسالی همیشه مشکل اساسی انسان های این مرز و بوم بوده است و انسان ها در این سرزمین با حفر قنات و کاریز آبادی های خود را ایجاد کرده اند، یعنی محولات نموده اند که فقر و پلیدی از بین برود و جای آن را عمران و آبادانی سرسبزی و خرمی بگیرد.

و محولات یعنی محو بت پرستی هیچ مفهومی در این سرزمین ندارد، زیرا این سرزمین از روزگاران زردشت و زمان فرمانروایی گشتاسب کیانی از کانون های مهم مزدا پرستی و زردشتی گری بوده و داستان کاشت سرو کشمر یا کاشمر به دست زردشت نبی و ایجاد آتشکده ی گشتاسبی در این منطقه گواه رایج دین بهی است.