کاروانسراها ، مهمانخانه های بین راهی کشور ایران در طی قرون متمادی گذشته بوده و سابقه آن به دوره هخامنشی یعنی بیش از دو هزار و پانصد سال قبل می رسد. در داخل شهر ها نیز کاروانسرا برای اقامت مسافران احداث می شده است .
به دلیل خشکی نسبی آب و هوا در بخش عمده ای از کشور ایران و دور بودن شهرها و آبادی ها از یکدیگر ، وجود نقاطی جهت استراحت و تهیه آذوقه در بین راه ، امری حیاتی و ضروری بوده و بدون وجود این ایستگاهها ، طی طریق و ارتباط بین مناطق مختلف کشور غیر ممکن بوده است .
از آنجایی که در دوره پیش از اسلام ، خصوصا در زمان پادشاهی هخامنشی وسعت مملکت ایران بسیار زیاد بوده و کنترل این امپراتوری وسیع احتیاج به خطوط ارتباطی منظم و مطمئن داشته ؛ مورخین یونان باستان مانند هرودت و گزنفون از وجود راههای امن و کاروانسراهای خوب در ایران خبر می دهند . هرودت در مورد راههای امپراتوری هخامنشی می نویسد ‹‹ واحد مقیاس راهها پر سنگ است و به مسافت هر چهار پرسنگ منزلی تهیه شده موسوم به ایستگاه ، در این منازل میهمانخانه های خوب دایر گردیده ››
از دوره پادشاهی هخامنشی و اشکانی کاروانسرای شناخته شده ای در ایران باقی نمانده است . ولی از زمان سلسله ساسانیان تعداد معدودی کاروانسرا باقی مانده که الگوی کاروانسراهای بعدی در دوره اسلامی قرار گرفته است. از قدیمیترین کاروانسراهای ایران می توان از کاروانسرای دروازه گچ در جاده شیراز به فیروزآباد نام برد. پایه ها و بخشی از دیوارهای این کاروانسرا که با سنگ وآهک ساخته شده هنوز باقی است. این بنا دارای یک حیاط مرکزی و تعدادی دالان در اطراف حیاط است .
در دوره اسلامی پلان این دو نوع کاروانسرا به نحو بسیار منطقی تلفیق می شود به صورتی که در اطراف حیاط مرکزی اتاقهای کاروانیان و در پشت آنها دالانهای عریض برای نگهداری چهارپایان احداث می گردد و مانند بنای کاخهای اشکانی و ساسانی ، در اغلب کاروانسراها و اطراف حیاط مرکزی دو و یا چهار ایوان می سازند. این سبک کاروانسراهای ایرانی مورد تقلید بسیاری از کشورهای مانند پاکستان ، افغانستان ، هند و نواحی آسیای میانه قرار گرفته است .
فضا ها
1- ورودی : بخشی از بنا که بیرون بنا را به داخل آن مرتبط کند .
2- هشتی : فضای مکث سرپوشیده در ورودی ، که معمولا بلافاصله بعد از سردر و مدخل قرار می گیرد و به شلکهای مختلف است .
3- حیاط اصلی ( صحن):
4- حیاط فرعی :
5- قرفه : فضای کوچکی که در کنار فضای باز یا بسته می بنشیند و به آن وابسته و گشوده است .
6- ایوان : فضای نیمه باز که معمولا از سه طرف بسته و از یک طرف مشرف به فضای باز است .
7- ایوانچه : ایوان کوچک
8- حجره : اتاق کوچک در بناهای عمومی
9- شاه نشین : فصای فرورفته در میان ضلع اصلی ، تالار یا ایوان یا فضای دیگری که محل مناسب برای نشست است .
10- استطبل: محل نگهداری حیوانات
11- آب انبار : محل نگهداری آب
12- حوضخانه : فضای سرپوشیده با حوضی در میان که معمولا مرتفع است و از سقف نور می گیرد.
13- چارسو: فضایی گشاده با طاق مدور در محل تقاطع دو یا چند راسته بازار
14- انبار : محل نگهداری مواد غذایی و غیره
ویژگیهای معماری کاروانسرا های ایران
در کاروانسراها ، جایگاههایی به صورت اتاق انفرادی و در مقابل آنها ، ایوان های کوچکی قرار دارد . در پشت اتاق ها و گرداگرد کاروان سرا، محل نگهداری احشام واصطبل چهارپایان واقع است حصارهای کاروان سراها را ابتدا با خشت خام و بعد با آجر می ساختند و برای حفاظت از حمله مهاجمان و راهزنان به ویژه کاروان سراهایی که دور از شهرها و آبادی ها قرار داشته اند . پرچ هایی پیش آمده از خارج بنا به صورت نیم دایره احداث می گردند و در آن ها به دیده بانی می پرداختند. کاروان سراها منجصرا یک در برای رفت و آمد داشته اند که در ورودی و خروجی کاروان سرا محسوب می شد. ورودی ها دارای سردر و ایوان بودند که سقف بعضی از ایوان ها فقط از یک نیم گنبد ساده و سقف برخی دیگر. دارای تزئینات بودند . معمولا ایوان ورودی دو طبقه و شاه نشینی . در طبقه دوم برای اقامت بزرگان و افراد معین ساخته شده بود که احتمالا برای دیده بانی و شناسایی افرادی که به کاروان سراها رفت و آمد می کردند نیز کاربرد داشته باشد . بقیه بنای کاروان سرا یک طبقه و در روی یک سکو و یا صفه که از سطح زمین بلندتر بوده با چند پله به آن راه می یافت ساخته شده بود . همچنین ورودی هایی برای هدایت چهارپایان در فضای مابین پشت اتاق ها و حصار کاروان سرا در نظر گرفته شده بود . دروازه و یا ورودی کاروان سرا ، دارای در بزرگ دولته و محکم از جنس چوب های چنار و گردو بود و گل میخ های فلزی به عنوان تزئین بر روی آن ها نصب شده بود . به هنگام شب و بسته شدن کاروان سرا از الوارهای چوبی برای چفت و پست درها استفاده می کردند . به این ترتیب کسی نمی توانست به آسانی آن را باز کند .
معمولا ایوان های ورودی را با کاشی و آجر و یا گج به صورت مقرنس های ساده تزئین می کردند و در کتیبه هایی که اطراف ایوان ورودی قرار داشت نام سازنده و بانی آن و همچنین تاریخ ساخت کاروان سرا را با خطوط ثلث و با نستعلیق ذکر می کردند. کتیبه ها در شیوه رازی بیشتر از آجر وکاشی و در شیوه های آذری و اصفهانی و در دوزه قاجار کاربرد کتیبه ها اغلب از سنگ و کاشی است .
اتاق های کاروان سرا دارای درهای چوبی یک لته هستند ون یازی به پنجره برای اتاق نبود . زیرا زندگی در آن ها منحصر برای خوابیدن در شب بود . در جلوی اتاق ها ایوان کوچکی به صورت مستقل وجود دارد و حداکثر فضای اتاق و و بعضا کمتر بود . سقف اتاق ها عموما گنبدی شکل است که با لاشه سنگ و یا آجر و ساروج پوشیده شده ، نمای حیاط کاروانسراها از آجر و کف صحن حیاط با قلوه سنگ مفروش شده و کف ایوان ها و اتاق ها را با آجر فرش می کردند و دیوار اتاق ها اندود گچ داشت . در وسط حیاط مرکزی بعضی از کاروان سراها چاه و یا حوض آبی از سنگ بود و در تعدادی از آن ها در وسط حیاط سکویی تنش ضلعی قرار داشت تا بازرگانان کالاهای خود را بر روی این سکو عرضه کنند. ناودان های نصب شده بر پشت بام ها آب باران را به خارج از فضای کاروانسرا هدایت می کرد. پوشش پشت بام های کاروان سراها از کاهگل و یا با آجر بود . کامل ترین کاروان سراها کاروان سراهای چهار ایوانی هستند که اغلب در زمان صفویه و قاجاریه در گوشه و کنار ایران به ویژه سر راه اماکن زیارتی ساخته شده اند .
اصفهان که قبلا کاروان سرای مادر شاه و در کنار مدرسه مادر شاه بوده است وهم اکنون با ایجاد تغییرات و تعمیرات به یکی از بهترین هتل های اصفهان تبدیل شده است .
کاروانسراها از نظر نقشه به انواع مختلف تقسیم می شود:
1- کاروانسراهای مدور:
تعداد کمی از کاروانسراهای ایران با نقشه مدور بنیاد گردیده است.این کاروانسراها بسیار جالب توجه و از نظر معماری حایز اهمیت فراوان است .