کاروانسراها ، مهمانخانه های بین راهی کشور ایران در طی قرون متمادی گذشته بوده و سابقه آن به دوره هخامنشی یعنی بیش از دو هزار و پانصد سال قبل می رسد.
در داخل شهر ها نیز کاروانسرا برای اقامت مسافران احداث می شده است .
به دلیل خشکی نسبی آب و هوا در بخش عمده ای از کشور ایران و دور بودن شهرها و آبادی ها از یکدیگر ، وجود نقاطی جهت استراحت و تهیه آذوقه در بین راه ، امری حیاتی و ضروری بوده و بدون وجود این ایستگاهها ، طی طریق و ارتباط بین مناطق مختلف کشور غیر ممکن بوده است .
از آنجایی که در دوره پیش از اسلام ، خصوصا در زمان پادشاهی هخامنشی وسعت مملکت ایران بسیار زیاد بوده و کنترل این امپراتوری وسیع احتیاج به خطوط ارتباطی منظم و مطمئن داشته ؛ مورخین یونان باستان مانند هرودت و گزنفون از وجود راههای امن و کاروانسراهای خوب در ایران خبر می دهند .
هرودت در مورد راههای امپراتوری هخامنشی می نویسد ‹‹ واحد مقیاس راهها پر سنگ است و به مسافت هر چهار پرسنگ منزلی تهیه شده موسوم به ایستگاه ، در این منازل میهمانخانه های خوب دایر گردیده ›› از دوره پادشاهی هخامنشی و اشکانی کاروانسرای شناخته شده ای در ایران باقی نمانده است .
ولی از زمان سلسله ساسانیان تعداد معدودی کاروانسرا باقی مانده که الگوی کاروانسراهای بعدی در دوره اسلامی قرار گرفته است.
از قدیمیترین کاروانسراهای ایران می توان از کاروانسرای دروازه گچ در جاده شیراز به فیروزآباد نام برد.
پایه ها و بخشی از دیوارهای این کاروانسرا که با سنگ وآهک ساخته شده هنوز باقی است.
این بنا دارای یک حیاط مرکزی و تعدادی دالان در اطراف حیاط است .
در دوره اسلامی پلان این دو نوع کاروانسرا به نحو بسیار منطقی تلفیق می شود به صورتی که در اطراف حیاط مرکزی اتاقهای کاروانیان و در پشت آنها دالانهای عریض برای نگهداری چهارپایان احداث می گردد و مانند بنای کاخهای اشکانی و ساسانی ، در اغلب کاروانسراها و اطراف حیاط مرکزی دو و یا چهار ایوان می سازند.
این سبک کاروانسراهای ایرانی مورد تقلید بسیاری از کشورهای مانند پاکستان ، افغانستان ، هند و نواحی آسیای میانه قرار گرفته است .
فضا ها 1- ورودی : بخشی از بنا که بیرون بنا را به داخل آن مرتبط کند .
2- هشتی : فضای مکث سرپوشیده در ورودی ، که معمولا بلافاصله بعد از سردر و مدخل قرار می گیرد و به شلکهای مختلف است .
3- حیاط اصلی ( صحن): 4- حیاط فرعی : 5- قرفه : فضای کوچکی که در کنار فضای باز یا بسته می بنشیند و به آن وابسته و گشوده است .
6- ایوان : فضای نیمه باز که معمولا از سه طرف بسته و از یک طرف مشرف به فضای باز است .
7- ایوانچه : ایوان کوچک 8- حجره : اتاق کوچک در بناهای عمومی 9- شاه نشین : فصای فرورفته در میان ضلع اصلی ، تالار یا ایوان یا فضای دیگری که محل مناسب برای نشست است .
10- استطبل: محل نگهداری حیوانات 11- آب انبار : محل نگهداری آب 12- حوضخانه : فضای سرپوشیده با حوضی در میان که معمولا مرتفع است و از سقف نور می گیرد.
13- چارسو: فضایی گشاده با طاق مدور در محل تقاطع دو یا چند راسته بازار 14- انبار : محل نگهداری مواد غذایی و غیره ویژگیهای معماری کاروانسرا های ایران در کاروانسراها ، جایگاههایی به صورت اتاق انفرادی و در مقابل آنها ، ایوان های کوچکی قرار دارد .
در پشت اتاق ها و گرداگرد کاروان سرا، محل نگهداری احشام واصطبل چهارپایان واقع است حصارهای کاروان سراها را ابتدا با خشت خام و بعد با آجر می ساختند و برای حفاظت از حمله مهاجمان و راهزنان به ویژه کاروان سراهایی که دور از شهرها و آبادی ها قرار داشته اند .
پرچ هایی پیش آمده از خارج بنا به صورت نیم دایره احداث می گردند و در آن ها به دیده بانی می پرداختند.
کاروان سراها منجصرا یک در برای رفت و آمد داشته اند که در ورودی و خروجی کاروان سرا محسوب می شد.
ورودی ها دارای سردر و ایوان بودند که سقف بعضی از ایوان ها فقط از یک نیم گنبد ساده و سقف برخی دیگر.
دارای تزئینات بودند .
معمولا ایوان ورودی دو طبقه و شاه نشینی .
در طبقه دوم برای اقامت بزرگان و افراد معین ساخته شده بود که احتمالا برای دیده بانی و شناسایی افرادی که به کاروان سراها رفت و آمد می کردند نیز کاربرد داشته باشد .
بقیه بنای کاروان سرا یک طبقه و در روی یک سکو و یا صفه که از سطح زمین بلندتر بوده با چند پله به آن راه می یافت ساخته شده بود .
همچنین ورودی هایی برای هدایت چهارپایان در فضای مابین پشت اتاق ها و حصار کاروان سرا در نظر گرفته شده بود .
دروازه و یا ورودی کاروان سرا ، دارای در بزرگ دولته و محکم از جنس چوب های چنار و گردو بود و گل میخ های فلزی به عنوان تزئین بر روی آن ها نصب شده بود .
به هنگام شب و بسته شدن کاروان سرا از الوارهای چوبی برای چفت و پست درها استفاده می کردند .
به این ترتیب کسی نمی توانست به آسانی آن را باز کند .
معمولا ایوان های ورودی را با کاشی و آجر و یا گج به صورت مقرنس های ساده تزئین می کردند و در کتیبه هایی که اطراف ایوان ورودی قرار داشت نام سازنده و بانی آن و همچنین تاریخ ساخت کاروان سرا را با خطوط ثلث و با نستعلیق ذکر می کردند.
کتیبه ها در شیوه رازی بیشتر از آجر وکاشی و در شیوه های آذری و اصفهانی و در دوزه قاجار کاربرد کتیبه ها اغلب از سنگ و کاشی است .
اتاق های کاروان سرا دارای درهای چوبی یک لته هستند ون یازی به پنجره برای اتاق نبود .
زیرا زندگی در آن ها منحصر برای خوابیدن در شب بود .
در جلوی اتاق ها ایوان کوچکی به صورت مستقل وجود دارد و حداکثر فضای اتاق و و بعضا کمتر بود .
سقف اتاق ها عموما گنبدی شکل است که با لاشه سنگ و یا آجر و ساروج پوشیده شده ، نمای حیاط کاروانسراها از آجر و کف صحن حیاط با قلوه سنگ مفروش شده و کف ایوان ها و اتاق ها را با آجر فرش می کردند و دیوار اتاق ها اندود گچ داشت .
در وسط حیاط مرکزی بعضی از کاروان سراها چاه و یا حوض آبی از سنگ بود و در تعدادی از آن ها در وسط حیاط سکویی تنش ضلعی قرار داشت تا بازرگانان کالاهای خود را بر روی این سکو عرضه کنند.
ناودان های نصب شده بر پشت بام ها آب باران را به خارج از فضای کاروانسرا هدایت می کرد.
پوشش پشت بام های کاروان سراها از کاهگل و یا با آجر بود .
کامل ترین کاروان سراها کاروان سراهای چهار ایوانی هستند که اغلب در زمان صفویه و قاجاریه در گوشه و کنار ایران به ویژه سر راه اماکن زیارتی ساخته شده اند .
اصفهان که قبلا کاروان سرای مادر شاه و در کنار مدرسه مادر شاه بوده است وهم اکنون با ایجاد تغییرات و تعمیرات به یکی از بهترین هتل های اصفهان تبدیل شده است .
کاروانسراها از نظر نقشه به انواع مختلف تقسیم می شود: 1- کاروانسراهای مدور: تعداد کمی از کاروانسراهای ایران با نقشه مدور بنیاد گردیده است.این کاروانسراها بسیار جالب توجه و از نظر معماری حایز اهمیت فراوان است .
تعداد کمی از کاروانسراهای ایران با نقشه مدور بنیاد گردیده است.این کاروانسراها بسیار جالب توجه و از نظر معماری حایز اهمیت فراوان است .
2- کاروانسراهای چندضلعی حیاط دار : این گروه از کاروانسراها به شکل چند ضلعی ( اغلب 8 ضلعی) و همانند کاروانسراهای مدور بسیار زیبا بنا شده اند و زمان ساخت آنها دوره ای است که در معماری کاروانسراهای پیشرفت قابل ملاحظه ای به وجود آمده است .تعداد آنها مانند کاروانسراهای مدور کم می باشد .
از نمونه های زیبای این گروه ، کاروانسراهای امین آباد ، خان خوره ، چهارآباده و ده بید جاده اصفهان – شیراز است که به فرم هشت ضلعی در دوره صفوی ساخته شده و نشان دهنده شیوه معماری اصفهانی است .
3- کاروانسراهای دو ایوانی : همانند مدارس و مساجد و سایر بناهای مذهبی تعدادی از کاروانسراهای ایران را به شکل دو ایوانی به فرم مربع یا مستطیل ساخته اند .
عموما ایوانهای این کاروانسراها یکی در مدخل ورودی و دیگری رو به روی آن قرار دارد .
از نمونه های باقیمانده این کاروانسراها می توان از کاروانسرای خوشاب و کاروانسرای دو کوهک نام برد .
4- کاروانسراها با تالار ستون دار : تعدادی از کاروانسراهای ایران با تالار ستون دار بنا گردیده اند و از آنها عموما برای اصطبل استفاده می شده است .
نمونه ای از این کاروانسراها عبارت است از کاروانسرای عسگرآباد بین جاده تهران – قم و کاروانسرای خاتون آباد در 25 کیلومتری تهران در جاده گرمسار- تهران .
5- کاروانسراهای چهارایوانی : در ادوار اسلامی از طرح چهار ایوانی برای بنیادهای مذهبی و غیرمذهبی .
مانند مدارس ، معابر ، مساجد و کاروانسراها استفاده گردیده و تقریبا این طرح نقشه ثابتی برای احداث این گونه بناها شد، بخصوص از دوره سلجوقی به بعد کاروانسراهای بسیاری با طراح چهارایوانی احداث گردید که آثار آن در تمامی ایران پراکنده است .
مانند کاروانسرای شاه عباس ، سن سن واقع در جاده قم به کاشان (صفوی ) و چاکرو در جاده کرمان مشهد 6- کاروانسراها با طرح متفرقه : این گروه ، کاروانسراهایی هستند که نقشه و معماری آن با آنچه که در گروه های 1-5 اجمالا بررسی شد شباهتی ندارند .
کاروانسرای زنجیران و کاروانسرای شاه عباسی جلفا از این گروه هستند .
شکل کاروانسرا در اقلیمهای مختلف ایران گرچه حیاط مرکزی شکل غالب کاروانسراهای ایران است ولی در مورد این نوع ابنیه نیز مانند ساختمان مساجد و مدارس ، با توجه به اقلیم هر منطقه از ایران ، گوناگونیهای مختلف جهت تطبیق با شرایط اقلیمی از لحاظ فرم و نوع مصالح دیده می شود .
1-1- کاروانسرا در سواحل جنوبی دریای خزر تعداد کاروانسراها در سواحل جنوبی دریای خزر در مقایسه با سایر مناطق اقلیمی ایران نسبتا کمتر است .
در این سواحل به سبب بارندگی زیاد ، شرایط آب و هوایی معتدل ، آباد بودن کل منطقه ، جمعیت نسبتا زیاد و بر خلاق سایر مناطق اقلیمی ایران ، نزدیک بودن مراکز جمعیت ، جملگی باعث شده تا نیازی به کاروانسراهای بین راهی به تعداد بسیار نباشد.
با توجه به کاروانسراهای باقی مانده مشاهده می شود که اغلب کاروانسراها در این منطقه در مسیر ارتباطی بین فلات مرکزی ایران و شهرهای این سواحل بوده است .
همچنین مشاهده می شود که کاروانسراها در این سواحل نیز به تبعیت از فرم کلی کاروانسراها در مناطق گرم و خشک ایران به دو صورت بنائی با حیاط مرکزی ساخته شده است .
در اینجا باید گفت که اگر چه فرم حیاط مرکزی با فضای محصور داخل حیاط کع امکان کوراهن هوا در داخل اتاقها را کاهش می دهد از لحاظ اقلیمی برای این منطقه چندان مناسب نیست ، ولی از جهت ایمنی و حفاظت از بنا در مقابل راهزنان و مهاجمان ، فرم بسته و کاملا محصور کاروانسرا منطقی و صحیح می باشد .
با وجودی که فرم کلی بنا کاملا محصور می باشد ، ولی محل استقرار مسافران به صورت ایوان است و به این ترتیب کوران هوا که امری ضروری جهت تامین آسایش انسان در این اقلیم است تاحدی برای مسافران فراهم بوده است .
نوع مصالح مورد استفاده نیز بر خلاف مصالح بومی که عمدتا چوبی و الیاف گیاهی بوده از مصالح پایدار مانند آجر و سنگ و ملاتهای از نوع ابی مانند آهک و ساروج که در مقابل رطوبت و بارندگی مقاوم می باشند بوده است .
2-1-کاروانسرا در کرانه شمالی خلیج فارس و دریای عمان اگر چه در این سواحل اکثر امور تجاری از طریق دریا صورت می گرفته و ارتباط بین بنادر از طریق راههای آبی بوده ، ولی انتقال کالا از بنادر به داخل کشور نیاز به جاده و بالطبع کاروانسرا داشته و کاروانسراهای نسبتا زیادی بین بنادر خلیج فارس و دریای عمان و شهرهای مرکزی ایران وجود داشته است .
جهت فراهم نمودن آسایش در این منطقه ، احتیاج به کوران هوا و سایه می باشد .
لذا در رابطه با فرم کالبدی کاروانسراهای این سواحل مشاهده می شود که این کاروانسراها عموما فاقد حیاط مرکزی بوده و شامل بنائی چهارگوش است با اطاق مرکزی صلیبی و اطاقهای جانبی .
یک سکوی سنگی ساختمان ساخته شده و همه اطاقها به خارج بنا راه دارند.
به این طریق کوران دو طرفه هوا در فضای داخل کاروانسرا میسر می گردیده است .
در این کاروانسراها آب انبار در خارج از کاروانسرا و آب مورد نیاز آن مانند سایر آب انبارهای این سواحل از طریق جمع آوری آب باران تامین می شده است .
3-1- کاروانسرا در نواحی کوهستانی و مرتفع کاروانسراها در نواحی سرد کوهستانی جهت مقابله با سرمای شدید زمستان ، غالبا فاقد حیاط مرکزی بوده اند و بجای حیاط مرکزی ، دارای یک تالار وسیع جهت اسکان مسافران و در اطراف آن دالانهای سرتاسری به منظور نگهداری چهارپایان بوده ان.
خصوصیت کالبدی این گونه کاروانسراها که بر اثر شرایط اقلیمی و به منظور حفظ حرارت در داخل ساختمان شکل گرفته به طور کلی بدین قرار است : نسبت ارتفاع به طول و عرض اتاقها کم می باشد ، مخصوصا ارتفاع اصطبل در اکثر موارد بسیار کوتاه است تا احتیاج به سوخت کمتری جهت تامین حرارت باشد .
با قراردادن تالار مرکزی و یا اتاقهای مسافران در وسط ساختمان و اصطبلها در اطراف آن فضای اصطبل به عنوان یک فضای حائل بین محیط گرم داخل که باید در حد شرایط آسایش انسان باشد و محیط سرد خارج عمل می کند .
فضای بخاری و آتشدان در این کاروانسرا نسبت به سایر کاروانسراها بسیار بزرگتر بوده و اهمیت بیشتری دارد .
معمولادر فضای مرکزی بنا یک یا چند آتشدان بزرگ جهت تامین حرارت مورد نیاز مسافران قرار داشته و در قسمت اصطبل نیز برای چهارپایان بخاری های دیواری به مقیاس کوچکتر وجود داشته است .
پایه ها و دیوارهای این کاروانسراها اکثرا سنگی است که از محیط اطراف کاروانسرا تهیه می شده و مصالح مورد استفاده در طاقهای قوسی بعضی از کاروانسراها آجری ( مانند کاروانسرای شبلی شکل ) و بعضی دیگر سنگی ( مانند کاروانسرای امامزاده هاشم و کاروانسرای گامبوش ) می باشد .
لذا از آنجایی که طاقها با مصالح بنائی ساخته می شده ، احتیاج به پایه ها و دیوارهای قطور جهت تحمل بار طاقها بوده و در نتیجه جرم حرارتی کالبد این کاروانسرا زیاد می باشد که خود در جهت تعدیل دمای داخل ساختمان در طی شبانه روز و همچنین کاهش تبادل هدایتی حرارت بین داخل و خارج ساختمان بسیار موثر است .
از جهت رعایت ایمنی در مقابل مهاجمان و دزدان قافله ، این کاروانسراها کاملا محصور و به شکل مکعب مستطیل نزدیک بوده اند و در نتیجه سطح تماس پوسته خارجی ساختمان با فضای خارج کاهش یافته و تبادل حرارتی کمتری بین داخل و خارج بنا صورت می گیرد .
بعضی از کاروانسراها (مانند کاروانسرای گامبوش ) تا نیمه درداخل زمین قرار گرفته اند که این نیز در جهت کاهش سطح تماس فضای گرم داخل و محیط سرد خارج تاثیر بسزایی دارد .
بازشوهای این ساختمان ها بسیار اندک و کوچک می باشند و در ورودی بنا غالبا از طریق یک هشتی در مقابل سرمای خارج محافظت می شود .
بدین ترتیب هوای کمتری ازداخل به خارج ساختمان و بالعکس جابجا می گردد .
لازم به ذکر است که همیشه سعی بر این بوده که در ورودی کاروانسرا در مقابل بادهای سرد زمستانی قرار نداشته باشد .
در اکثر این کاروانسراها چند دریچه در بالای طاقها قرار داشته و نور و تهویه مورد نیاز ساختمان از این طریق تامین م یشده است .
البته در شبها و در مواقع توفانی این دریچه ها بسته می شده است .
4-1- کاروانسرا در دشتهای فلات زیباترین ، مجلل ترین ، وسیعترین و بیشترین تعداد کاروانسراها در دشتهای فلات ساخته شده و اکثر قریب به اتفاق آنها دارای یک حیاط مرکزی و دو و یا چهار ایوان بزرگ در جوانب حیاط می باشند .
در این کاروانسراها اتاق مسافران در اطراف حیاط مرکزی و اصطبلها در پشت اتاق مسافران احداث می شده است .
اطاق مسافرین معمولا چند پله بالاتر از حیاط بوده تا هم از ورود آب و گل به درون اتاقها جلوگیری شود و هم از گرد و خاک کف حیاط قدری دورتر باشند .
در بعضی از کاروانسراها که خدمات بهتری ارائه می شده ، بین اطاقها و حیاط ، ایوانی به عرض حدودا دو متر قرار داشته.
مساحت اطاقها غالبا از ده الی دوازده متر مربع تجاوز نمی کرده است.
نور و تهویه اطاقها از طریق بازشوی ورودی و بعضا پنجره مجاور آن تامین می شده است .
بهترین و بزرگترین اتاقها یا در پشت ایوان اصلی و یا در چهار زاویه کاروانسرا احداث می شده است .
ایوان روبروی در ورودی با اتاق مجلل پشت آن غالبا شاه نشین و بهترین اطاق کاروانسرا بوده است .
بعضی از کاروانسراها مانند کاروانسرای شرف در جاده بین سرخس- مشهد از دوره سلجوقی دارای دو حیاط بوده که یکی مختص عامه مردم و دیگری جهت اشخاص معتبر بوده است .
تفاوتهای کاروانسراهای خارج شهر و داخل شهر در اینجا ذکر خواهد شد: به سبب آنکه امنیت افراد و مال التجاره در خارج از شهر بیشتر از داخل شهر در خطر بوده و امکان حمله راهزنان وجود داشته ، کاروانسراهای بین راهی به صورت یک مجموعه مستقل و قلعه مانند احداث می شده ، در صورتیکه در داخل شهر ، کالبد فیزیکی و پوسته خارجی کاروانسا با بافت شهر تلفیق شده و جزئی از آن می باشد .
از آنجا که قیمت زمین در خارج از شهر ارزان بوده کاروانسراهای خارج شهر اکثر یک طبقه و مساحت حیاط و زیربنای آنها نسبتا زیاد بوده در صورتیکه در داخل شهر ، خصوصا د راطراف بازار ، قیمت زمین بسیار زیاد و در نتیجه ساختمان به صورت دو طبقه و گاهی دو طبقه بعلاوه یک زیرزمین بوده است .
اصطبل در کاروانسراهای خارج شهر بخش عمده ای از زیر بنای کاروانسرا را شامل می شده و در اکثر موارد وسیعتر از مساحت کل اتاقهای مسافران بوده ، در صورتیکه کاروانسراهای داخل شهر فاقد اصطبل بوده و یا یک اصطبل نسبتا کوچک در پشت اتاقها داشته اند .
منبع : کتاب بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران ، تالیف دکتر وحید قبادیان