دانلود تحقیق مطالعات شهر سبزوار

-1- مطالعات تاریخی – کالبدی شهر سبزوار 1-1-1- سابقه تاریخی شهر سبزوار شهر سبزوار که هم اکنون از لحاظ جمعیت و تجارت، پس از مشهد بزرگترین و مهمترن شهر استان خراسان رضوی می باشد، در غربی ترین ناحیه این استان و شمال شرق ایران واقع گردیده است.

در تاریخ ایران باستان، بیهق جزء پارت عهده قدیم بوده است.

به روایت کتاب مذکور ولایات کنونی دامغان، شاهرود، جوین، سبزوار، نیشابور و...

همه داخل مملکت پارت بوده اند در واقع بیهق یکی از دوازده روستای پارت است.

یاقوت حموی در کتاب معجم البلدان زیر کلمه بیهق، مشخصات کامل و حدود جغرافیایی این منطقه را بیان می کندو می نویسد: عامل نشین این منطقه نخست خسرو جرد بوده است و سپس به سبزوار، منتقل گشت، ابوالحسن بیهقی نویسنده کتاب تاریخ بیهق که از تمام جهات بیهق و نواحی مجاور را بررسی کرده و به تصدیق ادبا و مورخان نوشته اش فصیح و قابل اعتماد است، محدوده ربع را قصبه سبزوار می داند.

این اثردر کتاب معروف خود به نام الکامل فی التاریخ چندین بار از بیهق به نام منطقه ای وسیع یاد می کند که از نواحی نیشابور است با فاصله بیست فرسنگ از آن.

حمد الله مستوفی در کتاب نزهه القلوب که در سال 740 هجری قمری نوشته است، بیهق را ولایتی از نیشابور دانسته است که سبزوار، جزئی از آن است.

1-1-2- وجه تسمیه سبزوار نام قدیم سبزوار، بیهق بوده است و بعد از گذشت زمانی چند به اسم فعلی آن یعنی سبزوار نامیده شده است.

ابوالحسن بیهقی در کتاب تاریخ بیهق می نویسد: بیهق در اصل بیهقه بوده وبه زبان فارسی بهین یعنی بهترین ناحیه نیشابور شناخته می شده است.

درباره اصل کلمه بیهق تسترنج می گوید: ولایت بیهق دو شهر سبزوار و خسروجرد واقع بوده که بیش از یک فرسخ با هم فاصله نداشته، سبزوار از خسروجرد بزرگتر بوده و قرون وسطی آنرا بیهق می گفتند ولایت بیهق تا آخر حدود ریوند امتداد پیدا می کرده و وسعت آن به 25 فرسخ می رسیده است، در گذشته خسرو گرد کرسی ولایت بود، ولی در زمان یاقوت حموی، سبزوار از آن پیش افتاد و شهر عمدتاً ولایت گشت، نسترنج از قول یاقوت حموی می گوید: اصل کلمه بیهق به فارسی به معنی بسیار بخشنده است.

اسم صحیح تر سبزوار(سابزوار) است.

ولی مردم به اختصار آنرا سبزوار گویند.

همچنین حاج ملا هادی سبزواری معروف به اسرار در دیوان اشعار خود این شعر را درباره وجه تسمیه سبزوار می آورد و می گوید: از سر آن دهان همه اسرار شد وجود زان سبزه زار خط، شد این خط سبزوار نامگذاری شهر سبزوار شاید بدین واسط باشد که تا کیلومترها فاصله از سبزوار سرسبزی قابل توجهی نبوده و بدین واسطه آنرا سبزوار نامیده اند.

هانری ونه دالمانی درباره وجه تسمیه سبزوار می نویسد: شاید به مناسبت باغهای زیادی که کمربند آنرا احاطه کرده، چنین نامیده می شود.

استاد علی شریعتی از مزینان و حاج ملا هادی سبزواری متخلص به اسرار از مفاخر سبزوار ند.

1-1-3- معرفی دوره های گسترش و توسعه شهر سبزوار در گذشته تنها آبادی کوچکی در اطراف امامزاده یحیی و چهار راه بیهق (امروزه معروف به چهارراه امامزاده) بوده است.

صاحبان ممالک و مسالک ابتدا به ولایت سبزوار بیهق می گفتند که مرکزش خسروگرد بوده و پس از خرابی خسروگرد در اثر سیل، سبزوار که روستایی بزرگ در کنار خسروگرد بود، رو به آبادی بیشتر گذاشته و مرکزیت یافت این مسئله باعث گردید تا کم کم شکل سبزوار از یک روستا به سمت شهر حرکت کند، اضافه شدن فضاهای جدید و مورد نیاز مردم به شهر سبزوار مانند: مسجد جامع، شکل گیری معابر، محلات، مدارس، بناهای خدماتی و ....

بخشی از این روند بود.

با ظهور سربداران و انتخاب شهر سبزوار به عنوان پایتخت، تاثیر این ارتقای سیاسی به نحو چشمگیری در گسترش بافت شهری سبزوار موثر بود به طوریکه دیوار اطراف شهر در زمان سربداران ساخته شدو بعد از کشیده شدن دیوار، و ساخت برج و باروها در زمان سربداران تا سال 1318 ه.ش که رضا خان تحولات عظیمی در سبزوار ایجاد کرد.

تمام اتفاقات اعم از ساخت یا تخریب درون همین دیوار سربداری بوده است، اقداماتی چون: - ساخت مسجد جامع - احداث ارگ حکومتی (ارگ شیعه) - احداث بازار و مغازه ها و...( که تنها بخشی از اتفاقات این دوره است) تقسیم بندی و تفکیک مراحل توسعه شهر سبزوار از زمان سربداران تا زضا خان کار دشواری است اما به طور کلی می توان آن را به دو دوره تقسیم کرد: 1- دوران قبل از حاج ملا هادی سبزواریَ 2- دوران حاج ملا هادی سبزواری و بعد آن(برداشت این دو دوران از کتاب یادنامه استاد پیرنیا و توضیحات آقای مهندس جغتایی می باشد) الف) دوران قبل از حاج ملا هادی سبزواری: قبل از سربداران، در حمله ترکان غز و محمد خوارزمشاه و بعد از حمله مغول، شهر سبزوار به شدت ویران شده بود و تا زمان فتحعلیشاه قاجار مردم شهر سبزوار نتوانستند خسارتهای وارده را جبران کنند.

در زمان سربداران مدت کوتاهی مردم در آرامش به سر می بردند و برخی از محلات شکل گرفت.

بعد از سربداران، تیمور به سبزوار حمله کرد وعده زیادی از مردم به قتل رسیدند.

افراد باقی مانده کمی هم که از دست تیمور نجات یافته بودند، در حمله محمود افغان، کشته شدند و یا هجرت کردند و به این ترتیب شهر سبزوار متروکه شد.

در زمان فتحعلیشاه مردم به تشویق فردی به نام الله یار خان مزینانی(قلیچی) دوباره به سبزوار برگشتند و کم کم رونق دوباره سبزوار شروع شد.

دوران حاج ملا هادی سبزواری و بعد آن: از زمان حاج ملا هادی سبزواری(بویژه 28 سال آخر عمر ایشان) سبزوار پیشرفت بسیاری داشته که می توان در این زمینه به خاطرات هوتوم شیندلر که در آن زمان به سبزوار سفر نموده اشاره کرد: شهر دارای چهار دروازه به اسامی ارگ، عراق، نیشابور، سبریز و دارای 9 گرمابه 1- میرزا حسن 2- نورشک 3- انبار گرد 4- قیصریه 5- بازار محله 6- سبریز 7- میدان 8- حمام شریعتمدار 9- حمام ارگ است.

شهر دارای مساجد معتبر است و مسجدی از ساخته های شاه عباس صفوی را نام می برد و مسجد جامع شهر بسیار ممتاز است، بازار شهر داری پانصد و پنجاه دکان است و در داخل شهر پنج کاروانسرا بدین شهر ساخته شده است: کاروانسرای شریعتمدار کاروانسرای میدان کاروانسرای پای میدان(حاج ملا محمد) کاروانسرای محمد حسین خان کاروانسرای محمد رضا لر و شهرداری 11 محله می باشد.

این سفر نامه و دیگر سفرنامه های سبزوار نشان دهنده عصری درخشان در آن دوران برای شهر سبزوار می باشد.

در سال 1318 ه.ش که دیوار سبزوار به دستور رضا خان خراب شد و بافت قدیم رو به خرابی نهاد، محلات جدیدی مانند ابن یمین، ابومسلم و ترک آباد به شهر اضافه شدند و بعد از آن لایه غرب و جنوب دیوار، مانند بناهای اطراف امامزاده شعیب و بناهای حد فاصل دروازه عراق تا سی هزار متری و خیابان ناوی احداث شدند.

محله های چهاراه فرودگاه ،چهل متری اول، 24 متری انقلاب و 30 متری هویزه در لایه بعدی این توسعه هستند.

1-1-4- بررسی استخوانبندی شهر قدیم سبزوار (حصار، برج و باروها و دروازه ها، محورهای اصلی، حدود محلات و...) منظور از بافت قدیم شهر سبزوار بافت منطقه ای مورد نظر است که در طرفین خیابانهای بیهق و اسرار واقع شده و تقریبا در داخل محدوده آخرین حصار یا خندق شهر قرار گرفته است.

قسمتهای مرکز این بافت که فعلا در طرفین خیابان بیهق قرار دارند، قدمت زیادتری دارد.

در این بافت محورهای بیهق، اسرار و بازار سرپوشیده شهر، مراکز عمده تجاری و اداری کسب و کار شهر را در برگرفته اند و بقیه بافت نیز مرکب از چندین محله مسکونی است که در بعضی موارد تطبیق آنها با محله های قدیمی(150 سال پیش) تا حدودی میسر می باشد.

مراکز محلات در قدیم بوسیله بازارچه، مسجد و حمام مشخص می شده است.

امروز غالب مساجد را می توان پیدا کرد، حمام ها بعضی وجود دارند و بعضی از بین رفته اند، اما بازارچه ها کلا در معرض نابودی قرار گرفته اند.

محدوده بافت شهر را ، چهار دروازه قدیمی شهر(نیشابور، ارگ، عراق، سبریز) و برج و باروها که هم اکنون اثری از آنها باقی نمانده است در برگرفته بوده اند.

بنا بر این محدوده بافت قدیمی و بخشهای وابسته به آن در حد فاصل چهار خیابان پهلوی، عطاملک، طبرسی و کاشفی قرار دارد.

منظور از بافت قدیمی سبزوار بناهای قدیمی داخل دروازه ها و محصور شده در باروی شهر می باشد که همانند اکثر شهرهای ایران از دهه های اول قرن چهارم هجری شمسی رو به تغییر و گسترش نهاد و به تدریج استخوان بندی گذشته خود را از دست داد.

بافت قدیم شهر سبزور اکنون در طرفین خیابانهای شرقی- غربی بیهق و شمالی- جنوبی اسرار واقع شده است.

محدوده باروی شهر، محله های اطراف این دو خیابان را در برمی گرفته و چهار دروازه ارگ در شمال، کنار ارگ یا کهندژ این شهر( محدوده پارک باغ ملی و ساختمان شهرداری فعلی) دروازه سبریز در جنوب(میدان فلسطین فعلی) دروازه عراق در غرب( میدان دروازه عراق)، دروازه نیشابور در شرق(میدان 22 بهمن) به عنوان ورودی های شهر محسوب می گشته است و مسجد جامع و بازار و امامزاده یحیی هسته مرکزی شهر بوده اند.

محله های سبزوار با توجه به سفر نامه هوتوم شینلدر در آن دوران عبارتند از: 1- نور شک 7- مقلو(مقانلو) 2- حمام حکیم 8- الداغینه ( الداغی) 3- مزار سبز 9- زرگر 4- سیرده(سرده) 10- سبریز 5- سرکوجه قاضیان مشهور به محله آقا 6- ارگ 11- کوچه نو(برداشت کتاب یادداشت استاد کریم پرنیا) علاوه بر محله های فوق محله هایی چون کوچه پا درخت- کلاه فرنگی- افتخار- قنبر سیاه، هم قدیمی هستند و جزء بافت قدیم سبزوار به حساب می آیند(برداشت از گزارش طرح جامع) همانطور که در بخش استخوان بندی آورده شد بناهای شاخص سبزوار در اطراف خیابان بیهق قرار گرفته اند.

به طوریکه مشخص گردید دو مرکز اجتماع بناهای تاریخی شاخص را می توان اطراف چهاراه امامزاده(تقاطع دو خیابان بیهق و اسرار) و اطراف میدان کارگر(فلکه زند) دانست.

در تصویر زیر استخوان بندی شهر سبزوار بر روی عکس هوایی سال 1335 نشان داده شده است.

برج و باروی شهر، دروازه ها را از روی این عکس می توان تشخیص داد.

محله های قدیمی را با پرس و جو از اهالی بر روی عکس پیاده شده است.

1-1-5- نتایج تاریخی- معماری پس از گشت و گذاری در شهر سبزوار و محیط اطراف این شهر و نظاره بناها و ساختمانهای قدیمی وجدید، آنچه که بیش از همه در ذهن باقی می ماند، خانه های کم ارتفاع، حیاطهای مرکزی، جداره های بلند و عاری از بازشو، و در یک جمله نمونه هایی کامل از سبک درونگرامی باشد.

این هویت معماری سبزوار است.

دلایلی که باعث پیروی از چنین سبکی در سبزوار گشته است.

امروزه نیز قابل تامل و بررسی است.

بادهای گرم و سوزان تابستانی و سرد و خشک زمستانی همراه با شن و گرد و غبار، آفتاب تابان تابستان، یخبندان و به طور خلاصه مشکلات و معضلات اقلیمی که مهمترین علل درونگرایی ساختماهای این منطقه است.

امروزه نیز وجود دارد.

لذااستفاده از چنین الگوهایی که به نوعی معرف شخصیت ساختمانهای سبزوار گشته است.

همخوانی و تطبیق با بافت بستر پیرامون پروژه دارد.

حیاطهای مرکزی که کلیه بازشوها و فضاها بدان منتهی می شوند و اندک فضای سبزی که دور از گزند گرما و سرما در آنها رشد کرده و تعدیل کننده هوای خشک منطقه است.

مجموعاً الگوی نسبتاً واحدی برای ساختمانهای منطقه می باشد.

فضاها تا بدانجا که ممکن است در کالبد فرورفته وجرم را پیرامون خود شکل می دهد.

این خاصیت فضاهای معماری درونگراست که به شکلی کنترل شده و با تعریف حجم پیرامون خود معرفی می شود.

استفاده از معماری اسلامی و نمادهایی که در اماکن مذهبی از آنجا بر جای مانده نیز می تواند تدین و تعصب به اعتقادات دینی را در خود جلوه گر سازند.

نمایش پر قدرت اینگونه عناصر در هر بنایی و هر فضایی و در مقابل دیدگان هر بیننده ای یادآور پیوند پیشینه تاریخی مردم سبزوار با دین مبین اسلام است.

1-2-1-2- مسیل ها و حوزه های آبریز سبزوار در شرق شهر یک مسیل قدیمی قرار داردکه از ناحیه ترمینال شروع شده و سمت غرب ناحیه چهار را طی می کند و وارد ناحیه سه می شود.

این مسیل مانع جریان یافتن سیل از بلندیهای شرق سبزوار بسوی شهر می شود، ولی در حال حاضر برخی از توسعه های شهری از آن عبور کرده اند.

مسیل مذکور شهر را در برابر سیلابهای ناشی از بارانهای موسمی حفظ می کند.

اخیراً سیل بند دیگری در شمال شرقی و مشرق شهر احداث شده که نهایتاً بسوی جنوب ادامه پیدا می کند.

دو مسیل موجود در شرق شهر در تمام طول آن دارای حریمی بعرض 25 و 35 متر می باشند.

در این حریم احداث هر نوع ساختمان ممنوع می باشدو ساختمانهای موجود دراین حریم نیز نهایتاً به هنگام تجدید بنا باید عقب نشینی مورد نظر را رعایت کنند.

مسیل ها اهمیت زیادی در شهر داشته ولازم است که همواره مورد حفاظت قرار گیرند.

1-2-1-3- پوشش گیاهی با توجه به اینکه عواملی مانند موقعیت ، عوامل آب و هوایی، منابع آب همچون رودخانه، قنات، بارش و جنس خاک در پوشش گیاهی هر منطقه موثر می باشند و بیشتر زمینهای سبزوار در حاشیه کویر واقع شده اند.

در نتیجه پوشش گیاهی کمی را که در این منطقه شاهدیم و چمنزارها و علوفه زارهای در دست کاشت، که برای چرای چهارپایان ایجاد گردیده اند.

با زحمات طاقت فرسا و صرف هزینه های زیادی دایر می شوند.

1-2-1-4- منابع آبی الف) آبهای سطحی دشت سبزوار در دامنه رشته کوههای اسفراین قرار گرفته است.

مهمترین رود این شهرستان که کل شور نام دارد.

از شرق سبزوار و منطقه نیشابور آمده و به کویر مزینان می ریزد .

این رود از داخل این دشت سبزوار عبور کرده و عمیق ترین قسمت حوزه آبریز آنرا تشکیل می دهد.

شهر سبزوار در شمال کال شور و جنوب بلندیهای نامبرده قرار گرفته است.

ب) آبهای زیر زمینی آبهایی که در زیر زمین سراسر شهر، در گودی 5 متر یا بیشتر قرار دارند.

در حقیقت اگوهای طبیعی برای ورود کل فاضلاب محلات هستند و از این جهت به لحاظ بهره کشاورزی قابل بحث می باشند.

این قناتها عبارتند از: قنات سنجر آباد که در زیر فرودگاه ظاهر می شود.

قنات آقاسی که در زیر مصلی قرار دارد.

قناب نقابشک که در زیر پای جاده اتوبان ظاهر می شود.

قنات فتح آباد و جعفر آباد که بعد از گذر از خیابان قایم، سرده و پامنار در زیر اتوبان ظاهر می شود.

قنات حاج ملا که در زیر پمپ بنزین جدید، بسمت ورودی شاهرود ظاهر می شود.

قنات افضل آبادکه از نواحی میدان سی و سه هزار متری به راست و چپ تا آخرین نواحی مسکونی غرب شهر امتداد پیدا می کند.

1-2-1-5- وضعیت توپوگرافی ارتفاعاتی که در شمال شهرستان سبزوار دشت جوین را از دشت سبزوار جدا می کند، معروف به کوههای جغتای می باشد.

این کوه ها دنباله جنوبی ترین سلسله جبال البرز به شمار می روند و بلند ترین نقطه آن به ارتفاع 2373 متر می رسد.

بلندترین نقطه حوضه آبریز دشت سبزوار در کوه نظر گاه در شمال دشت سبزوار واقع شده واز سطح دریا 2857 متر ارتفاع دارد.

پایین ترین نقطه نیز در محل خروجی دشت در حاشیه کویر قرار دارد و 830 متر از سطح دریا بلندتر است و شهر سبزوار در عرض جغرافیایی 3658 و طول جغرافیایی 5815 قرار گرفته است و به طور میانگین 940 متر از 1-2- مطالعات جغرافیایی – اقلیمی شهر سبزوار 1-2-1- وضعیت جغرافیایی شهر سبزوار 1-2-1-1- موقعیت جغرافیایی- طبیعی سبزوار شهرستان سبزوار در استان خراسان از موقعیت جغرافیایی و اقلیمی خاص و قابل توجهی برخوردار است.

این شهر ستان در غربی ترین ناحیه استان در 57 درجه و 32 دقیقه طول شرقی و 36 درجه و 12 دقیقه عرض شمالی قرار گرفته است و مساحت آن 20484 کیلومتر مربع و ارتفاع آن از سطح دریا 940 متر و تقریبا یک چهاردهم از خاک استان خراسان بزرگ را در بر گرفته است.

شهرستان سبزوار از شمال به اسفراین و قوچان و بجنورد، از جنوب به کاشمر از مشرق به نیشابور و از مغرب به شاهرود در استان سمنان محدود است.

این شهرستان دارای 2 شهر و 7 بخش و 23 دهستان و 2185 روستان بوده که هم اینک 484 روستای آن مسکونی و بقیه خالی از سکنه است.

مرکز این شهرستان سبزوار، شهر سبزوار است که فاصله آن تا شهر مشهد(مرکز استان خراسان رضوی) از جدید ترین راه ارتباطی، حدود 220 کیلومتر و تا تهران 757 کیلومتر میباشد.

شرایط جغرافیایی اساس تمام فعالیت های اقتصادی محسوب می شود.

چرا که اقتصاد هر ناحیه بستگی به شرایطی دارد که طبیعت برای او به وجود آورده است.

برای توضیح اوضاع اقتصادی هر ناحیه، نخست باید به شرایط و ویژگیهای جغرافیایی آن ناحیه توجه گردد، تا با آگاهی کامل از استعدادهای طبیعی منطقه شیوه و نوع کشاورزی آن تعیین شود.

شهرستان سبزوار با واقع شدن در حاشیه کویر، دارا بودن مشکلات تامین آب کافی جهت کشاورزی و همچنین شوری خاک با مشکلات زیادی جهت افزایش و تولید محصولات کشاورزی روبروست و چه بسا روستاییانی که به دلیل مشکلات طبیهی منطقه روستاها را ترک کرده اند و به مهاجرت پرداخته اند.

اما در بعضی قسمتهای شهرستان به دلیل بکار گیری تکنیکها و ماشین آلات کشاورزی، علیرغم خست طبیعت توانسته اند با تغییر شیوه، نوع کشت و پرداختن به کشتهای تجارتی از درآمدهای مناسبی برخوردار گردند (بخشهای جنوبی شهرستان در بین ارتفاعات منطق، جلگه و دشتهای حاصلخیزی وجود دارد که کشاورزی اغلب به صورت دیم و با آبهای فصلی انجام می شود.

آب و هوای شهرستان سبزواربر حسب موقعیت محل متغیر است.

چنانچه در قسمتهای کوهستانی شمال و جنوب از آب و هوای معتدل و در سایر قسمتها گرم و خنک بوده و از پوشش گیاهی بسیار فقیری برخوردار است دوبخش شهرستان سبزوار به دلیل آب و هوا و زمینهای مساعد کشاورزی از قطبهای کشاورزی منطقه محسوب می شوند که شامل جوین و ششتمد می باشد.

سطح دریا ارتفاع دارد شهر سبزوار در یک دشت واقع شده است که شیب عمومی آن از سمت شمال و شمال شرقی به طرف جنوب می باشد.

الف) مختصات توپوگرافی زمینهایی که شهر سبزوار بر آن قرار گرفته و همچنین اراضی مجاور شهر، نسبتاً مسطح هستند ولیکن از یک تا دو کیلومتری شمال شهر ، پستی و بلندیهای کوه سی آب شروع می شود.

ب) توپوگرافی شهر در حد نواحی ناحیه یک: در جهت شرقی- غربی مسطح و شیب آن از شمال به جنوب از 6/1 درصد به 8/1 درصد می رسد.

ناحیه دو: در جهت شرق مسطح است و هر چه به طرف غرب پیش برویم شیب زیاد شده و به 23/2 درصد می رسد.

ناحیه سه: تقریبا مسطح است.

ناحیه چهارم: در جهت شرقی- غربی مسطح است ودر جهت شمال به جنوب شیب از 7/1 درصد به 2 درصد می رسد.

ناحیه پنج: در جهت شرقی- غربی مسطح و در جهت شمال به جنوب شیب از 2 درصد به 5/2 درصد می رسد.

ناحیه شش : در جهت شرق مسح است و هرچه به طرف غرب پیش میرویم بر شیب آن افزوده گردیده و به 23/2درصد می رسد و در جهت شمال به جنوب نیز شیب از 3 درصد به 8/1درصد می رسد .

1-2-3- وضعیت اقلیمی شهر سبزوار شهر سبزوار در تقسیمات اقلیمی کشور جزء اقلیم فلات مرکزی و نیمه بیابانی است که در زمستان نسبتا سرد و در تابستان گرم وخشک است .

دراین اقلیم که اکثر مناط نیمه استوایی را شامل می شود در اثر وزش بادهای مهاجر که به طرف استوا در حرکتند .

هوا بسیار خشک است .

توجه به خشکی هوا در این مناطق که با ویژگیهای دیگری همراه است .

از نظر تامین آسایش انسان و در نتیجه طراحی ساختمانها اهمیت زیادی دارد .

آسمان این مناطق در بیشتر اوقات سال بدون ابر است ، اما مه و طوفان ، گرد و خاک معمولا در بعدازظهرها بر اثر گرم شدن و حرکت لایه های هوای نزدیک به زمین پدید می آیند .

رطوبت کم و نبودن ابر در آسمان باعث می شود که دامنه تغییرات دمای هوا در این مناطق بسیار زیاد شود .

ذیلا ویژگیهای اقلیمی سبزوار مورد بررسی قرار می گیرد .

الف) آب و هوا آب و هوای این شهرستان برحسب موقعیت محل ، متغیر است به طوری که در قسمتهای جنوبی و کویری ، هوا خیلی گرم و سوزان است و در قسمتهای کوهستانی معتدل و بسیار مطبوع و به موجب بارندگیهای زیاد مرطوب است و به همین سبب درختان و گیاهان در مدت کوتاهی رشد و نمو می کنند .

بالعکس قسمت بیابانی از لحاظ پوشش گیاهی بسیار فقیر است .

به طور کلی زمستانهای این شهرستان ، سرد و خشک و تابستانهای آن برحسب موقعیت محل ، گرم و خشک یا معتدل است .

ب) جریانات هوا از مهمترین عواملی که در وضع آب و هوا دخالت دارند ، می توان جریانات هوا و بادها را نام برد .

در فصل زمستان ایران تحت تاثیر جریان سیبری و جریانهای اقیانوس اطلس و بالاخره اقیانوس هند قرار می گیرد که بعضی از آنها تقریبا تمام کشور را فرا می گیرد .

در این فصل ، هواهای برفی قطبی به صورت توده های سنگینی از نیمکره شمالی به طرف اقیانوس هند می رود و بعد از برخورد به سکوی عظیم کوههای البرز و کوههای خراسان از دره های میان کوهی خراسان و دره هریورد و گرگان به دامن فلات ایران راه یافته و گاه تا خلیج فارس هم می رسند .

مبدا جریان این هوای سرداز منطقه قطب شمال و سیبری است .

که به طور متوسط در فصل زمستان این هجوم از 9 تا 12 مرتبه است که 3 تا 4نوبت آن شدیدتر می باشد از شرق و افغانستان شاخه هایی از همین جریان وارد خاک خراسان شده که در مشهد معروف به باد هرات و باد غیس است و بسیار سرد می باشد و تا تهران و حدود غرب ایران می رسد .

در خراسان این باد موجب ریزش برف می شود و در واقع بادی که از طرف غرب می آیند موجب این پیش آمد است در زمستان جریان غربی اقیانوس اطلس ، مدیترانه ، دریای سیاه ، اسکاندیناوی به سوی ایران اهمیت زیادتری دارند .

این جریانها که منشا تمام بارندیگهای زمستانی می باشند ، در آب و هوای قسمت عمده ایران به خصوص در امر کشاورزی تاثیر فراروان دارند .

جریانهای غربی به سمت مشرق تا اواسط بهار مرتبا وجود دارند و در تابستان تقریبا از بین می روند .

این جریانات مرطوب در برخورد با جریانهای سرد آسیای مرکزی (سیبری) و شمال غربی ایران موجب ریزش باران و برف گردیده است و طبعا در کشاورزی نیز نقش بسزایی دارند .

کلا از جریانات هوای مهمی که به سوی سبزوار جریان پیدا می کنند ، می توان باد شرقی را نام برد که در تابستان اغلب موجب بروز طوفانهای گرد و خاک و حرکت ریگ روان می شود .

ریگهای که در نتیجه وزش این باد به حرکت در می آیند ، مساحتهای زیادی را پوشانید و به ویژه اراضی کشاورزی را از حیز انتفاع می انداز .

نقشه ارائه شده وضع جریانهای نامبرده را در بخش خراسان شمالی و حدود شهرستان سبزوار نشان میدهد .

جهت وزش باد در حدود شهر سبزوار بیشتر از جانب مشرق می باشد و پس از آن باد شمال شرقی نسبت به سایر جهان زیادتر است .در میان منابع رطوبتی که منطقه را تحت تاثیر خود قرار می دهد ،مهمترین آن دریای مدیترانه می باشد که بیشتر فعالیتهای کشاورزی و اقتصادی منطقه بدان وابسته است .

ج) درجه حرارت و دما درجه حرارت از پارامترهای مهم جوی است که توام با میزان بارش ، خصوصیات کلی یک ناحیه را از نظر اقلیم مشخص می کند و در مطالعات منطقه ای حائز اهمیت است در این قسمت میانگین سالیانه و ماهیانه حداکثر و حداقل ماهیانه و سالیانه ، حداکثرهای مطلق ، حداقلهای مطلق و تعداد روزهای یخبندان است .

مشخص می شود که دی ماه با درجه حرارت 1/3 و تیرماه با درجه حرارت 1/2 و تیرماه با درجه حرارت 7/30 به ترتیب سردترین و گرمترین ماههای سال است .

1-2-3- تاثیر اقلیم بر بافت شهر سبزوار در تقسیمات نوع بافت سه الگوی زیر قابل بررسی است .

الف- بافت قدیمی و متراکم : نواحی یک و دو شامل محلات سرسنگ ترک آباد – کوچه سرده و محمدیه – قاضی زاده ژاندارمری و دلیر آباد .

در مجموعه این بافت متراکم ، تلفیق و تراکم فضاهای مسکونی جز در مراکز محله ای ، حداقل فضای عمومی لازم را برای آمد و شد (راسته ها و گذرها ) بوجود آورده است .

اتصال جانبی خانه ها بهم و در نتیجه فرم گیری کلی کوچه های نامنظم ، نمایانگر اثرات مداوم اقلیم و موقعیت جغرافیایی منطقه شهری بر فرم یابی بافت فیزیکی شهر است .

همچنان که دیوارهای ادامه دار و بکار بردن حداقل قسمتهای باز در آن (پنجره) و قیراندود کاهگل در پوشش سقف و بدنه ساختمان ، این نکته راتوجیه می کند .

عملکرد خشت و گل در جلوگیری از نفوذ سرمای شدید در زمستان و پیشگیری از نفوذ گرما در تابستان و بوجود آمدن دیوارهای قطور گویای این مطلب است.

شرایط اقلیم در مقابل نیازهای مهار شده و تا حد زیاد از تاثیرات نابهنجار آن در بافت مسکونی کاسته گردیده است .

به عنوان مثال در مورد مجموعه بازار مشاهده می شود که تمام سطوح آن حتی المقدور و بصورت پوشیده فرم گرفته اند .

محلات سرسنگ – ترک آباد و کوچه سرده از ناحیه یک و محلات محمدیه – قاضی زاده – ژاندارمری و دلیرآباد از ناحیه دو دارای بافت قدیمی و متراکم می باشند .

ب- بافت پراکنده قدیمی و نیمه روستائی : نواحی سه و شش شامل محلات ، شاهزاده شعیب و دو بخش جدید ، باغ انجیر ، حاج حیدر ، کوشک و چوب بری .

در این بافت مصالح اصلی ساختمانی ، خشت و گل است و سیمای ظاهری مجموعه عبارت است از گذرها و دیوارهای گلی ، طاقها ، گنبدها ، و ایوانهای با سقف قوسی .

مجموعه های مسکونی در بخش مرکزی بصورت مرکزی تشکیل شده اند و در سایر بخشها تک خانه های وسیع یا زمینهای صیفی کاری شده در مقیاس خود قابل مطالعه ا ند .

این بافت بهترین نمونه معماری حاشیه کویر محسوب می شود ، سبک گذرها نامنظم و کم عرض بوده و بافت کاملا از جریانات اقلیمی پیروی دارد .

محله های شاهزاده شعیب و دو بخش جدید در ناحیه سه و محلات باغ انجیر ، حاج حیدر ، کوشک و چوب بری دارای بافت پراکنده قدیمی و نیمه روستائی می باشد .

ج- بافت جدید : نواحی چهار و پنج شامل محلات استادیوم ، همت آباد ، محله بناها و بلوار انقلاب – آب و قصبه حمیدآباد – شیر و خورشید و سیلو در بافت جدید شبکه منظم ارتباطی شطرنجی باکوچه های عریض دیده می شود و در مجموع بعلت بالاتر بودن درآمد ساکنین ، طبقات ساختمان بیشتر از بناهای موجود در بافت قدیمی بوده و مصالح تیرآهن و آجر به همراه روکاری سنگ ، در اکثر بناها بکار رفته اند .از نظر سیمای شهری ، یکنواختی بناها و ارتفاع تقریبا یکسان ، حالت ویژه ای به این منطقه از شهر داده است .

در این بافت حتی الامکان وضعیت کلی توپوگرافی تغییر داده شده وم سبک معماری از جریانهای اقلیم کمتر پیروی می کند .

محله های استادیوم و همت آباد از ناحیه سه و محله های بلوار انقلاب ، آب قصبه ، حمید آباد ، شیرو خورشید ، وسیلو از ناحیه پنج دارای این بافت جدید می باشند .

1-2-4- بررسی منطقه آسایش در شهر سبزوار پارامترهای درجه حرارت و رطوبت نسبی عواملی هستند که در تعیین آسایش انسان تاثیر می گذارند .

آنچه از این نمودارها حاصل می شود عبارتند از : شهر سبزوار در ماههای اردیبهشت ، خرداد و شهریور در منطقه آسایش قرار دارد و لیکن در ماههای تیر و مرداد با ایجاد 5تا10 گرم پوند رطوبت نسبی می توان آسایش نسبی را برقرار نمود 1-2-5- جمع بندی ویژگیهای اقلیمی بافت سنتی شهر سبزوار پس از شناخت موقعیت اقلیمی سبزوار و بررسی چگونگی احداث بناهای قدیمی و شبکه ارتباطی شهر و نتیجه گیری کلی از شیوه های سنتی ساخت و بافت قدیمی و جمع بندی آنها به ویژگیهایی بشرح زیر دست می یابیم : 1- سبزوار در جلگه ای واقع شده که علیرغم همجواری با حاشیه کویر ، به سبب قرار گرفتن در دامنه های جنوبی رشته کوههای شمال کشور دارای استعداد کشاورزی ، باغداری و دامداری بسیار خوبی است .

2- سفره آبهای زیرزمینی موجود در منطقه و امکان بهره برداری از آن با حفر کاریز (قنات) در تداوم زیست شهر و روش کشاورزی ، از گذشته تا کنون تاثیر فراوان داشته است .

3- حدفاصل بافت مسکونی و حومه را چنانکه هانری رته دالمانی یادآور گردیده باغها فراگرفته بوده است و همچنین باغچه های پراکنده ای در داخل شهر وجود داشته اند که همگی از آب کاریزهای متعدد و کهنسال مشروب می شده ا ند .

4- اختلاف درجه حرارت در فصول سال بسیار زیاد است و تابستانهای گرم با هوای خشک و زمستانهای سرد همراه با برف و بادهای شدید بر شیوه ساخت و شکل ساختمانها و گذرگاه تاثیرات خاصی گذاشته است و به همین علت در خانه های مسکونی ساختمان رو به جنوب یا رو به مشرق که عموما کرسی دار و ایوان دار است باز می شده است .

5- با اینکه گرما و خشکی هوای تابستان در این شهر به میزان مناطق کویری نیست ، لیکن لزوم فضاهای خشک با ایجاد بادگیر بسیار محسوس بوده است .

هرچند که ساختمانهای مسکونی در این شهر احتیاج به بادگیرهای بزرگ و بلند نداشته اند .

6- با توجه به جهت وزش باد در این منطقه ، یادگیرها عموما دارا یک جهتند .

7- بازار و چهارسوی شهر بطوری که حمدالله مستوفی در نزهه القلوب می نویسد در سده هشتم هجری سقف چوبی داشته ولی بازار فعلی تا همین اواخر دارای سقفهای گنبدی و از آجر بوده است .

8- کوچه ها سرپوشیده نبوده ولی گاهی در انتهای بن بست و جایی که چند در خانه به آنها باز می شود سرپوشیده شده و حالت یک دالان کوچک را پیدا می کند .

9- تابش آفتاب در تابستان بگونه ای است که کوچه های تنگ با دیوارهای بلند و سایه دار و دالانهای سقف دار خانه ها ، فضاهای خنک و مطبوعی را فراهم می سازد .

10- جهت و امتداد کوچه ها و راسته ها بیشتر شمالی – جنوبی و شرقی – غربی است .

11- کوچه ها و گذرها غالبا با قلوه سنگ فرش بوده اند .

12- جهت اصلی خانه ها با تبعیت از شیب زمین، شمالی – جنوبی است .

13- اهمیت ایوان رو به جنوب در زمستان برای استفاده از آفتاب و برکناری از باد و کوران بسیار زیاد است ، در سبزوار اصطلاحا به فضای این ایوانها بناب می گویند .