به طور کلی که قبلاً هم اشاره شد، مصالح ساختمانی مساکن بومی غالباً از خود محیط گرفته می شوند. علت اصلی این وابستگی به مصالح موجود در محیط، در دسترس بودن و سازگاری با محیط می باشد. استثناها در این مورد، تنها در ابنیه مهم، مثل معابد و زیارتگاهها مشاهده می گردد. مصالح بکار برده شده در مساکن را می توان به دو گروه تقسیم کرد:
مصالح ساختمانی معدنی 2- مصالح ساختمانی بیولوژیک
گل ، خشت خام، خاک رس (خام یا پخته)، سنگ،شیست،آهک، شن، سنگریزه به عنوان مصالح ساختعمانی معدنی ، تنه درختان ، تخته، شخته ها، علفها، برگها، پوست درختان،چرم و پوستها، بافتنی های متشکل از الیافت و بندرت از استخوان ها( مثل استخوان دنده نهنگ) و پوست ماهیها به عنوان مصالح ساختمانی بیولوژیک مورد استفاده قرار می گیرند. چگونگی تجهیز مساکن ارتباط تنگاتنگی با مصالح ساختمانی محلی دارد. به عنوان مثال مصالح ساختمانی گیاهی، بویژه چوب و تخته، در کمربندهای وسیع جنگلی کره زمین به کار گرفته می شود. علاوه براینها به طوری که از نمونه های بعدی نیز متوجه خواهیم شد مساکن اغلب منطبق با شرایط آب و هوایی منطقه خود بنا گردیدهاند. به عنوان مثال آنهایی که در منطقه استوایی محافظت از تاثیر عواملی چون آفتاب و باران و در عرضهای بالتا محافظت در مقابل باران و سرما ضرورت دراد، از این رو مساکن واقع در نقاط مرتفع عرضهای بالا در مقایسه با مساکن نقاط کم ارتفاع عرضهای پائین بسیار مقاوم بنا گردیده اند.
پناهگاه های طبیعی
در میان مساکن موجود روی کره زمین، جا دارد قبل از پرداختن به خانه های ساخت دست انسان به پناهگاههای طبیعی اشاره شود، که طبیعت سازنده آن و انسان استفاده کننده آن است.در میان این پناهگاهها، درختان و غارها، از اهیمت زیادی برخوردار نیستند. درختان می توانند نه برای مقابله با سرما، بلکه برای محافظت در مقاب آفتاب و باران به عنوان یک پناهگاه موقتی به خدمت گرفته شوند. با وجود این درختان پر شاخ و برگ می توانند به عنوان یک پناهگاه خوب مورد استفاده قرار گیرند. به طوری که امروزه می توان انسانهایی را که در داخل درختان میان تهی زندگی می کنند مشاهده نمود( بعنوان مثال بعضی از قبایل سوماترا).
غارها و در ختان از زمان های بسیار دور به وسیله انسان به عنوان پناهگاههای مهم طبیعی مورد استفاده قرار گرفته اند. این پناهگاهها امروزه در اثر تغییرات ، شکل خاصی از مسکن که حالت بینابین پناهگاه طبیعی و خانه ساخت انسان می باشد، را به خود گرفته اند. به عنوان مثال، یکی از تغییرات صورت گرفته در درختان، ساختن یک کف و سقف توسط شاخه ها و پیچکها ست که در این صورت استفاده از آن به عنوان پناهگاه، نگهبانی و مراقبت از محصول نیز امکان پذیر می گرد. این نوع پناهگاهها که نام « خانه چوبی» به آنها داده شده است، امروزه مخصوصاً در مناطق استوایی، بیش از همه در شبه جزیره مالاکا و در گینه جدید در میان پاپواها مشاهده می گردد.
از مهمترین تغییراتی که در غارها صورت گرفته، می توان به اصلاحات انجام شده در محل ورودی غارها اشاره نمود. برای جلوگیری از نفوذ سرماو ورود دشمن به داخل غار، محل ورودی غار تنگ، سپس قسمت داخلی غار فراختر شده و به چند اتاق مجزا تقسیم می گردد. ضمناً پنجره کوچک و سوراخهایی نیز در دیواره آن تعبیه می شود. امروزه علاوه بر تغییرات صورت گرفته در درخت و غارها، «غارهای مصنوعی» نیز که کلاً به دست انسان ساخته می شود، بیشتر از غارهای طبیعی مورد استفاده قرار می گیرد. برای ساخت«غارهای مصنوعی»، صخره های مقاوم و در عین حال قابل حفاری، مناسب می باشد ( مثل مارن، لس که در زیر یک لایه پوششی مقاوم شبییه ماسه سنگ و یا آهک قرار دارد) . این نوع غارها به صورت پر اکنده در اروپای جنوبی، افریقای شمالی و آسیای صغیر وجود دارد. این نوع مساکن د رمناطق شرق، جنوب شرق، جنوب و همچنین د رمنطقه اورگوپ واقع در آناتولی میان ترکیه تا حد زیادی متداول است.«مساکن غاری » که در منطقه اورگوپ ترکیه و اطراف بوردور مشاهده می شود؛ نمونه خوبی از مساکن غاری است که توسط انسان در صخره های نرم، مثل توف های آتش فشانی کنده کاری گردیده است. ضمناً قسمت جنوب شرقی حوضه دیار بکر از نظر سکونت های غاری یک منطقه قابل توجه می باشد. بخشی از صدها غار موجود که در داخل تشکیلات آهکی میدیات حفر گردیده اند، امروزه هم به عنوان مسکن مورد استفاده قرار می گیرند. به عنوان مثال، در دامنه ای جنوبی کوه رامان و در روستای سکفدان سوچکن تمام مردم در غارها زندگی می کنند. روستای صخره ای کندوان نیز نمونه ای بسیار ماهرانه از زندگی درون غار می باشد. مساکن به شکل مغازه، علاوه بر ترکیه در اندلس و منطقه گرانادای اسپانیا، در ایتالیا و در مناطق لویر و دارد و گونه فرانسه نیز مشاهده می شود.
علاوه بر اینها، امروزه تراگلیدیت ها ( مساکن غاری) و در مناطق لس چین شمالی هنوز هم متداولترین شکل مساکن را تشکیل می دهد. این نوع مساکن در بیشتر موارد به چند قسمت که به طور متوالی در دامنه کوه کنده شده اند. تقسیم می گردد. قسمتهای جلویی، به عنوان اتاق خواب و نشیمن و قسمتهای عقبی به عنوان آغل مورد استفاده قرار می گیرد. و اغلب مشاهده می شود که ورودی بیرونی توسط یک سنگی تقویت شده ، و در دیوارهای آن ، در و پنجره تعبیه گردیده است.
بخشی از روستاهای لس چین در زیر تراس های زراعی و بخشی دیگر در امتداد راههایی که در کنار دره ها واقع شده اند، گسترش یافته اند. اغلب در زمینهای مسطح نیز، غارها به صورت مصنوعی و در اطراف یک نورگیر که دارای پله های بزرگ می باشد، ساخته شده اند.
به طور کلی بسیاری از روستاها، بدین شکل، در زیرزمین قرار گرفته اند و بدین جهت که این نوع سکونت گاه«روستای چاهی- لس» اطلاع می گردد.
روستاهای شبیه « روستاهی چاهی- لس» در تونس و لیبی نیز مشاهده می شود. در منطقه ماتماتای تونس ، مساکن غاری کنده شده در ماسه سنگهای نرم در عمق 8-7 متری واقع شده اند.
اتاقها و انبارهای مختلف زیرزمینی که تشکیل دهنده بخشهای مرکزی می باشند، در اطراف حیاطی به ابعاد 10-13 متر قرار گرفته اند. اتاقها، زیرطبقه ای از خاک که دارای 9 متر ضخامت می باشد، واقع شده اند. بدین جهت نیز، این خانه نسبت به خانه هایی که در سطح زمین قرار گرفته اند، بسیار خنک می باشد. روی حیاط توسط توسط طاقی پوشیده می شود. ضمناً در این نوع مساکن حیاط ها توسط گذرگاههایی به همدیگر وصل می شوند. در صحراهای گرم، این نوع مساکن انسانها را از گرمای فوق العاده زیاد( بجهت خنک بودن درون مساکن) و نیز از توفانها محافظت می کند.