‫پروژه مطالعات مقدماتی فاز صفر سالن فرهنگی آموزشی شهرک نفت سرخس

تاریخچه سرخس

جفرافیای تاریخی

جلگه سرخس از لحاظ موقعیت جغرافیایی در گوشه شمال شرقی خراسان و بین مرو و نیشابور قرار گرفته است و در حقیقت مرز خراسان غربی و شرقی را تشکیل  می داده است .

در کتاب جغرافیای تاریخی سرزمین های خلافت شرقی شهر سرخس بدین گونه توصیف شده. “  شهرسرخس  در کنار کوتاه ترین راه طوس به مرو بزرگ در ساحل راست یعنی ساحل خاوری رودخانه مشهد واقع است این رودخانه را امروز «تجند» گویند ظاهراً جغرافی نویسان قرون وسطی از این رودخانه اسم نبرده اند و چنانکه بیان شده از باتلاقهای حوالی کوچان بر می خیزند و نخست به سمت جنوب خاوری سیر نموده از مشهد میگذرد و پس از آنکه قریب صد میل از مشهد دور شد از سمت جنوب شاخه بزرگی بنام رودهرات به آن ملحق می گردد ،‌سپس به سمت شمال جاری می شود و به سرخس می رود و مقداری که به سمت شمال پیش رفت در طول جغرافیایی «ابیورد» در محلی موسوم به «اجمه» در کویر فرو می رود و آنجا نیزار و بیشه است. اصطخری و ابن حوقل رود تجند را فاضل آب رود هرات شمرده اند .

ابن رسته نیز همین عقیده را دارد و گوید چون رود هرات ( یعنی قسمت پائین تجند ) به دو فرسخی می رسد سه رودخانه ای از آن جدا گردیده به آن شهر جاری می شود بعلاوه نهرهای چندی از آن جدا می شود که ولایت سرخس را آب می دهد و مهمترین آن نهرها «خشکرود» نام دارد که پل سنگی عظمی بر آن بسته شده است ولی اکثر فصول سال در آن نهرها حتی در نهر بزرگی که به سرخس می رود ، آب نیست .

سرخس در قرن چهارم شهری بزرگ باندازه نصف مرو بود و آب و هوایی خوش داشت . در چراگاهایش شتر و گوسفند بسیار بود و چون آب فراوان نداشت کشتزارهایش اندک بود. مقدسی گوید مسجد و بازاری نیکو دارد و در حومه اش باغهای بسیار است قزوینی گوید سرخس شهری بزرگ و پر جمعیت است و اهالی آن در ساختن دستارها و مقنعه های زر دوزی شده مهارت خاصی دارند و مصنوعات آن ها به ممالک دیگر صادر می شود در قرن هشتم حمد ا..مستوفی در باره سرخس گوید «دور باروش پنج هزار گام است وقلعه ای محکم از خاکریز دارد و هوایش گرمسیر است و آبش از رودخانه ای که از هری به طوس می آید و عظیم و نیکو و هاضم و از میوه هایش انگور و خربزه نیکوست.”

آنچه مشخص است آنست که موجودیت سرخس به دوران قبل از اسلام باز می گردد ولی متاسفانه از سابقه تاریخی پیش از اسلام سرخس اطلاعات صحیحی برجای نمانده است ولی قرائن و شواهد تاریخی گواه آنست که سرخس در آغاز اسلام بواسطه موقعیت نظامی و اقتصادی ، وسعتی عظیم داشته است و از آنجائیکه در آن زمان بین دو مرکز سیاسی و اقتصادی مرو و نیشابور ارتباطات وسیع سیاسی و تجاری برقرار بوده و از آن جهت که کالاهای تجاری از سمت چین به اروپا منتقل می شده و جاده موسوم به جاده ابریشم را تشکیل می داده است و سرخس که بر سر این شاهراه ارتباطی قرار داشته از موقعیتی بس عظیم برخوردار بوده  و به همین دلیل جهانگردان متعددی در راه عبور خود از جاده ابریشم از این شهر نیز دیدار داشته اند که گزارشات آن را در سفرنامه های خود ذکر کرده اند .

به طور یقین شهر سرخس در دوران شکوفایی جاده ابریشم از رونق خوبی برخوردار بوده و بازار آن با بازارهای معتبر در خراسان برابری می نموده و انبارها و کاروانسراها ی بزرگی را در خود جای می داده است که این رونق و آبادانی با ضعف سلسله سلجوقیان ،‌اهمیتش را از دست داد تا اینکه در سال 1921 میلادی همزمان با استقرار  از دولت  شوروی در سرزمین روسیه ، در طی قرار دادی رودخانه تجن به عنوان رودخانه مرزی شناخته می گردد و روسها زمین های مغرب رودخانه را با تاسیسات مربوطه به دولت ایران واگذار می نمایند و از این دوره به بعد آرامش نسبی در سرخس مشاهده می شود ولی به سبب اینکه اهمیت ارتباطی چندانی نداشت ،‌مردم منطقه با دامداری و کشت وزرات دیم معاش خود را می گذراندند به سبب دور افتادگی و عدم توانایی دولت وقت در وضعیت مناسبی به سر نمی بردند ولی با استقرار برخی ادارات دولتی و بخصوص واگذاری اراضی خالصه به آستان قدس رضوی ،کشاورزان و دامداری و ارتباطات منطقه گسترش قابل توجهی نمود . درمرزهای شمالی کشورما ، شهرسرخس  تا حدودی از انزوا به درآمده و هم اکنون تبدیل به یکی از مراکز مبادله کالا با جمهوری های تازه استقلال یافته و درآسیای میانه گشته است و امید آن است که با توسعه تجارت ،‌این شهر مجدداً اهمیت جهانی در خور خود را بیابد و این اهمیت از آنجا سرچشمه می گیرد که جمهوری های آسیای میانه در مجموع و در بخش های صنعتی  ،‌علمی ، کشاورزی ، ارتباطی و نظام بازرگانی دارای مزیت های خاص می باشد که می تواند  برای ایران دارای منافع سرشاری باشد .

سرخس از طرفی  به سبب دارا بودن آب و هوای نسبتاً ملایم بخصوص در زمستان می تواند واجد جاذبه های مناسبی بخصوص در زمستان باشد و از طرف دیگر با توجه به مجموعه قابلیت ها و امکانات کل منطقه اعم از منطقه اکو و نقش ویژه ایران در اکو و همچنین امکانات بالقوه آسیای میانه و نقش سرخس در ارتباط با مجموعه فوق ،‌نه تنها دارای نقش ویژه ای در منطقه باشد بلکه اهمیت آن با توجه به مجموعه یاد شده دارای نقشی مناسب در عرصه مبادلات بین المللی باشد و به همین  دلیل است که در کنفرانس بین المللی، 52 منظقه آزاد جهان که بوسیله بانک جهانی برگزار گردیده سرخس بعنوان یکی از سه منطقه آزاد آسیا وبا نقش ویژه انتخاب گردید .

موقعیت سرخس در منطقه

منطقه سرخس  در گوشه شمال شرقی استان خراسان ودر مجاورت مرز جمهوری تازه استقلال یافته ترکمنستان واقع گردیده ،‌از طرف شمال و شرق به کشور ترکمنستان و از مغرب به شهرستان مشهد و از جنوب به بخش جنت آباد تربت جام محدود گردیده است .

این شهرستان تا سال 1368 یکی از بخش های تابعه شهرستان مشهد به شمار می رفته و درحال حاضر یک شهرستان مستقل بشمار می رود و دارای 2 بخش ، 6 دهستان و 148 آبادی و روستا با 5000 کیلومتر مربع مساحت می باشد. مرکز این شهرستان شهر سرخس می باشد که ازمشهد 185 کیلومتر فاصله دارد .

حد طبیعی منطقه در جنوب رودخانه کشف رود و حد شرقی را رودخانه تجن و حدود طبیعی غربی و جنوب غربی را آخرین امتدادهای ارتفاعات کپه داغ مشخص می نماید در فاصله 40 کیلومتری از مرکز سرخس در جنوب و غرب ارتفاعاتی به نام های گرزمه ،‌سرخس وجود دارد ود رگردنه مزدوران به بعد صحرای قره قوم که اکثر آن در جمهوری ترکمنستان قرار دارد واقع شده است .

بر اساس  پهنه بندی اقلیمی ایران ، سرخس با زمستان های نسبتاً ملایم و تابستانهای بسیار گرم در منطقه نیمه گرمسیری قرار دارد و اکثر بارندگی های آن در زمستان صورت می گیرد .بادهای مؤثر این منطقه عبارتند از باد 120 روزه که معمولاً در اواخر ماه از جهت شمال و شمال شرقی می وزد و موجب طوفانهای گردو خاک و حرکت شنهای روان می شود .مهمترین رودخانه های این منطقه رودخانه تجن می باشد که از تلاقی کشف رود و هریررود درمحل پل خاتون تشکیل یافته است و نقش اساسی در توسعه و آبادانی سرخس داشته است و بوسیله کانالهایی وظیفه را بعهده داشته است .

جغرافیای طبیعی سرخس در منطقه

شهرستان سرخس با وسعت تقریبی 5472 کیلومتر مربع معادل 7/1%  مساحت استان خراسان در شمال شرق ایران و استان خراسان قرار گرفته است.

این شهرستان از سمت شمال و شرق با صحرای قره قوم در کشور ترکمنستان هم مرز بوده است .از نظر طبیعی این شهرستان  از سمت شرق به رودخانه تجن ، از جنوب به رودخانه کشف رود  از غرب به ارتفاعات کپه داغ که دنباله کوههای هزار مسجد است محدود می باشد. این شهرستان از شکل کلی زمین به سه قسمت مجزا قابل تقسیم می باشد. که عبارتند از کوهها، تپه ها و جلگه های پایکوهی سیلابی.

شیب و عوارض طبیعی

در دشت سرخس ارتفاعات  با جهت شرقی و غربی  دارای حد اکثر ارتفاع حدود 1500 متر بوده و به سمت غرب به ارتفاع آن افزوده می گردد .شیب عمومی دشت سرخس متاثر از ارتفاعات فوق بوده و با ارتفاعی در  حدود 300 الی 500 متر ازسطح دریای آزاد و با شیبی ملایم به سمت رودخانه تجن کشیده شده است .جهت عمومی شیبها به سمت شرق و جنوب شرقی است .

وضعیت زمین شناسی

بررسی خصوصیات زمین شناسی درمطالعات برنامه ریزی شهری و منطقه ای از جنبه های کلی زیر قابل بررسی است .

مشخص نمودن نوع خصوصیات رخنمونهای سنگی

ارزیابی خطرات زمین شناسی

لازمست خصوصیات زمینی که قرار است پروژه عمرانی بر روی آن در داخل آن احداث شودو یا زمینی که مصالح موردنیاز صنعت از آن استخراج می گردد شناسائی شود بطور کلی زمین شناسی  اطلاعات کلی زیر را در اختیار طراحان قرار می دهد .

وضعیت پستی و بلندی زمین

جنس سنگها و خصوصیات مقاومتی و توان باربری آنها 

خصوصیات آبگذری سنگها

پتانسیلهای معدنی  موجود درمنطقه

محدوده مورد بررسی واقع در منطقه به سرخس در واحد زمین شناسی کپه داغ - هزار مسجد جای می گیرد.ساختمانهای زمین شناسی غالب در کپه داغ چین خوردگی های ملایم و کشیده ای هستند که محور اکثریت آنها امتداد تقریبی شرقی - غربی دارند. این سنگها مقاومت بسیار پائینی در مقابل در فرآیند های هوازدگی وفرسایش از خودنشان  می دهند بنابر این براحتی فرسوده و حمل شده و زمین های پستی را ایجاد کرده اند این واحد در جنوب شهرستان سرخس در حوالی رودخانه کشف رود و دشت مرزداران گسترش دارد .لیتولوژی فوق الذکر در مقابل بارگذاری نیز مقامت پائینی داشته و پتانسیل بالایی جهت ایجاد لغزش و سایر خطرات زمین شناسی  از خود نشان می دهد .

واحد های آهکی و مقاوم موجود در ناحیه سبب اقتصاد شکوفا و ثروت عظیم کشور شده است . سنگ آهک متخلخل موسوم به سازند مزدوران ،‌سنگ مخزن ذخایر عظیم هیدرو کربوری  ناحیه سرخس است در برخی نقاط مثل روستای بزنگان حفرات این واحد سنگی توسط آب پر شده و ذخایر آب کارستی را در اختیار چشمه های طبیعی منطقه قرار می دهد. علاوه بر آن از این گونه سنگها بعنوان سنگ تزئینی و نما نیز استفاده می شود که در اقتصاد ناحیه جایگاهی برای خود ایجاد کرد ه است

از نظر تاریخچه لرزه خیزی در مجموع شهرستان سرخس و علی الخصوص شهر سرخس و محدوده اراضی منطقه در پهنه با خطر متوسط قرا رگرفته  است سازمان زمین شناسی کشور بزرگترین زمین لرزه ثبت شده که شهر سرخس تاکنون تجربه کرده ،‌بزرگی کمتر از 5/5 درجه در مقیاس ریشتر داشته است در شعاع 150 کیلومتری از شهر سرخس گسل لرزده باغان - گرماب قرار دارد که وقوع دو زمین لرزه 15 اکتبر 1948 و یکم می 1929 عشق آباد و باغان را به فعالیت این گسل نسبت می دهند ، بنابر این لازمست که در ایجاد ابنیه فنی و خدماتی در محدوده توسعه شهری و منطقه ضریب اطمینان مورد قبول در مقابل زمین لرزه های احتمالی در نظر گرفته شود .

بررسی تحولات اجتماعی اقتصادی شهرستان سرخس

جمعیت و اشتغال

افزایش قابل توجه جمعیت در شهرستان سرخس در سالهای آتی ، ضرورت ایجاد مشاغل جدید را در این شهرستان مطرح می سازد ، علاوه بر این ضرورت تحدید جمعیت شهر مشهد گسترش فعالیتهای اقتصادی در شهرستان سرخس را موکداً توصیه می کند .شهرستان سرخس که از سال 1370 به عنوان شهرستان مستقل موجودیت یافته است ، قبلا‌ً به صورت یک بخش از شهرستان مشهد به  حساب می آمد 37 در صد جمعیت این شهرستان شهر نشین و 63 در صد روستایی است ، تنها نقطه شهری شهرستان سرخس ، شهر سرخس است که از سال 1355 جزء نقاط شهری کشور به حساب آمده است .

این شهر از سال 1345 تا 1370 همواره از رشدی بیش از 6 در صد بر خودار بوده است و در دوره 1355-1365 که فعالیتهای بهره برداری از معادن گاز و پالایشگاه سرخس درمیان بوده ، رشد سالانه جمعیت در این دوره به بیش از 9 در صد رسیده است .جمعیت شهر سرخس طی سالهای 1345 تا 1370 از 3668 نفر به 22271 نفر افزایش یافته است .جمعیت شهرستان سرخس طی همین   دوره از 25059 نفر به 60064 رسیده که میانگین رشدی معادل 56/3 در صد سالانه را نشان می دهد .این بدان معنی است که این منطقه مهاجر فرست نبوده و در شرایطی که از لحاظ زیر ساختی و اقتصادی توجه چندانی به آن نشده بود ، توان نسبتاً بالایی برای نگهداشت جمعیت از خود نشان داده  .ارقام مربوط به ساخت سنی جمعیت در گروههای مختلف در سال 1370 نشان می دهد که شهرستان سرخس از جمعیت بسیار جوانی برخودار است. بطوریکه جمعیت کمتر از 15 سال آن بیش از 50 در صد جمعیت را تشکیل می دهد. ارقام مربوط به شهرستان مشهد در همین سنین 5/46 در صد است.پیش بینی ها حاکی از آن است که در سال 1400 جمعیت شهرستان سرخس به 286 هزار نفر خواهد رسید که 150 هزار نفر از آنها را مهاجرین تشکیل خواهند داد در همین سال جمعیت شهر سرخس به 127 هزار نفر خواهد رسید