مقدمه
و الله اخرجکم من بطون امهاتکم لاتعلمون شیأ و جعل لکم السمع و الأبصار و الأفئده لهلکم تشکرون
« خداوند شما را از شکم مادرانتان بیرون آورد در حالیکه چیزی نمی دانستید و به شما قوای شنوایی و بینایی و اندیشه داد . باشد که سپاس این نعمتها را بدارید و از اینها به خوبی بهره مند گردید . »
این آیه عدم شناخت انسان را در بدو تولی بیان می کند و اینکه باید از طریق حواسی که خداوند به او عنایت کرده جهان را مطالعه و بررسی کند .
کودکی که به دنیا می آید عالیترین و کاملترین امکانات رشد را دارا است او در بهترین حالت خود آفریده می شود . اگر این کودک عادی به دنیا بیاید و خانواده و محیط مناسبی در اختیارش باشد جای خویش را در این جهان می یابد . اما زندگی خانوادگی و محیط اجتماعی _ آموزشی _ بهداشتی و فرهنگی بسیاری از کودکان دستیابی به چنین مقصودی را دشوار و گاه غیر ممکن می سازد .
رفتار آدمی اساسا جلوه ای از شخصیت و سازمان روانی _ شناختی _ اجتماعی اوست . هر چه شخصیت و ادراک از خویشتن انسان سالمتر , واقعی تر و رشد یافته تر باشد از رضایت درونی و تعامل رفتاری بیشتری برخوردار خواهد بود . آشکار است که شخصیت و خودپنداری سالم و رشد یافته , فقط در جریان تربیت صحیح و پرورش عواطف و رفتار سالم بوجود می آید .
در این پژوهش نیز پیرامون شناخت چگونگی ادراک و پنداشت کودکان از خود در محیط و شرایط خاص پرورشگاه تلاش می شود , باشد که گامی کوچک در مسیر روانشناسی کودکان پرورشگاهی برداشته باشیم .
بیان مساله
پژوهشگران در دیدار های خود با گروهی از کودکان پرورشگاهی شهر مشهد در حین برنامه ها و فعالیتهای فکری و حرکتی مختلف این کودکان احساس می کردند که اکثرا جسارت ، اعتماد به نفس ، امید به موفقیت و . . . کافی در این کودکان نیست و در حالیکه از لحاظ فکری و فیزیکی مشکل خاصی نداشتند و قابلیتهای لازم برای اجرای عمل را دارا بودند .
در پیش فرضهای اولیه به نظر می رسید که این مشکلات کودکان احتمالا به علت رشد در شرایط خاص پرورشگاهی است . موضوعاتی همچون فقدان حمایت والدین ، عدم حضور مادر در حساسترین دوران رشد ، فقدان الگوهای ثابت رفتاری ، عدم وجود تقویتهای ملموس اجتماعی کافی ، فقدان محرکهای کافی که مستلزم رشد سالم هستند ، داشتن خاطرات تلخ گذشته خویش ، کمبود ارتباطات متنوع و باز اجتماعی متناسب با رشد ، کمبود امکانات مالی ، تفریحی ، فرهنگی ، آموزشی و از این قبیل عواملی هستند که مجموعا زمینه تشکیل دیدگاه و ادراک منفی نسبت به خود و نسبت به جهان را در این کودکان فراهم کرده اند .
لذا برای اثبات یارد این پیش فرض اقدام به پژوهش در باب تاثیر محرومیتهای مختلف محیط پرورشگاه برخود پنداره کودکان پرورشگاهب و سپس مقایسه آن با خود پنداره کودکان غیر پرورشگاهی یعنی کودکانی که در خانواده و به اتفاق والدین خود زندگی می کنند نمودیم تا به کمک ابزار ، روش و آزمون پژوهش و آماری مناسب تفاوت ویژگیهای خود پنداره این دو گروه از کودکان را بررسی و تجزیه و تحلیل و نتیجه گیری نماییم .
اهمیت موضوع تحقیق
اهمیت خود پنداره همواره مورد توجه تمامی متخصصان امور مربوط به کودکان بوده است . به سختی می توان به احساسات کودکان در مورد خودشان به عنوان یک فرد توجه نکرد . اغلب متخصصان ، خودپنداره مثبت و متعاقب آن عزت نفس بالا را به عنوان عامل اصلی در سازگاری اجتماعی _ عاطفی در نظر می گیرند . روانشناسان و جامعه شناسان مهم از قبیل ویلیام جیمز ، جرج هربرت میدو ، چارلزکولی ، از جمله افرادی بودند که بر اهمیت خود پنداره و احترام به خود مثبت تاکید داشتند .
اخیرا روانشناسان نظریات نئوفرویدینها را با تحقیق تجربی در آمیخته اند و به این نتیجه رسیدهاند که احترام به خود مثبت با عملکرد مناسبتر و موثرتر مرتبط است .
خود پنداره و احترام به خود بویژه در مورد کودکان امری ارزشمند محسوب می گردد ، زیرا به مثابه بینایی برای ادراکات کودک از تجارب زندگی عمل می کند . کفایت اجتماعی _ عاطفی ناشی از یک شناخت مثبت از خود می تواند نیرویی باشد که در جهت پیروزی بر مشکلات جدی بعدی به کودک کمک کند .
از آنجا که موارد پژوهشی کودکانی هستند که در محیط خاص پرورشگاه زندگی کرده و از جنبه های گوناگون دجار کمبودها و محدودیتهایی می باشند که موجب تشکیل تصویر منفی از خود دنیای پیرامون می گردد ، انگیزش سالم سازی و تقویت زمینه های شناختی _ اجتماعی _ عاطفی و رفتاری و نحوه آموزش مربیان موسسه از لحاظ تاثیری که بر رشد کودکان می گذارد عوامل بسیار مهم به حساب می آیند . از طرفی معلوم نیس مشکل بنیادی این کودکان که هیچ گونه الگوی ثابتی ندارند تا به آن دلبستگی پیدا کنند چه تاثیر دراز مدتی در کودکان خواهد داشت ؟
لازم است به دنبال تحقیقات و مطالعاتی که صورت می گیرد اقدامات درمانی مناسب در حیطه های مختلف در خود پنداره های کودکان انجام گیرد ، تاپاره ای از مشکلات قابل حل این کودکان که گروهی از افراد جامعه هستند که ناخواسته وارد این فضا شده اند را بر طرف نموده و بدین وسیله در فراهم کردن جامعه ای سالمتر گام برداشته شود .
هدف از انجام تحقیق
هر انسانی از شخصیت خود در ابعاد مختلف آن برداشت و تصوری دارد که این شخصیت یا خویشتن می تواند جنبه هایی داشته باشد که برای فرد یا دیگران یا هر دو معلوم باشد یا نباشد و به علت همین شناخت و آگاهی ناقص و گاه تعریف شده از خویش است که خود پنداره یا منفی است یا به صورت کاذب مثبت می شود . در ضمن این برداشت از خویش چنان قطعی و لایتغیر نیست ، یعنی اینکه ممکن است در لحظه ای فرد نسبت به بعدی یا تجربه ای از خود آگاه نبوده و زمانی دیگر آگاه باشد ، پس بخشهای فوق الذکر غیر قابل نفوذ نیستند . از طرفی هر کدام از ما مثل یک گیاه به وسیله شبکه ای از ریشه ها تغدیه شده ایم یعنی اینکه از کجا آمدهایم ، چه چیشه ای داشته ایم ، چگونه با خانواده وابستگی داشته ایم و مورد آن چه احساسی می کنیم .
بسیاری از این ریشه ها ممکن است به نظر برسند که ما را از پشت گرفته اند و مانع رشد ما شده اند بسیاری از آنها ممکن است ناشناخته باشند . بسیاری از آنها ممکن است به ما علاقه ای نداشته باشند در حالیکه ما نمی توانیم نسبت به آنها بی تفاوت باشیم . به هر حال بدون این ریشه ها ما به هیچ وجه نه می بودیم و نه می توانستیم رشد کنیم و نه اینکه بوجود آییم . اما وضعیت به چه صورت است در مورد آنهائیکه می گویند . « من نمی توانم بی تفاوت باشم ، من در مورد خانواده ام خیلی کم یا هیچ چیز نمی دانم و آنچه هم که می دانم آرزو می کنم فراموش کنم و از آن آزاد شوم » . لذا خود پنداره و به دنبال آن احترام به خود از مولفه های متعددی بوجود آمده اند که از مسائلی ناشی می شوند که در زندگی ما نقش مهمی ایفا می کنند و نیاز دارند که به دقت بررسی شوند .
با توجه به آنچه که گفته شد جنبه های مبهم و آزار دهنده زیادی وجود دارد که در خویشتن کودکان پرورشگاهی ملاحظه می شود . هدف از این پژوهش آن است که کاربرد مقیاس خودپنداره پیرز _ هاریس که شامل مولفه های رفتار ، توانایی ذهنی ، وضعیت تحصیلی ، ظاهر و ویژگی فیزیکی ، اضطراب ، محبوبیت ، شادی و رضامندی و خودپنداره کلی است ، به شناخت و آگاهی بیشتری از ادراک این کودکان نسبت به خود و جهان پیرامونشان دست یافته و با آگاهی از شکل آنها تدابیر درمانی و ملاحظات محیطی مناسب در جهت رفع معضلات آنها ارائه دهیم و نیز اطلاعات مورد نیاز مسئولین ، مراقبین و مربیان و کلیه کسانی که با کودکان پرورشگاهی در ارتباط هستند را فراهم کنیم تا ایشان به نحو شایسته تر و آگاهی بیشتری به این کودکان یاری رسانند و آنها را برای مراحل بعدی رشد آماده تر و توانمندتر سازند .
میدان و قلمرو تحقیق
نمونه مورد مطالعه این پژوهش شامل 30 نفر از کودکانی ساکن پرورشگاههای شهر مشهد می باشد که به علل مختلفی از هر دو والد خود جدا گشته اند و به ناچار در یکی از موسسات پذیرفته شده اند . این گروه هر 30نفر دختر هستند و در ضمن کودکانی هستند که حداقل یکسال سابقه سکونت در موسسات را داشته اند .
گروه نمونه دوم شامل 30 نفر از کودکانی هستند که در خانواده با والدین خویش زندگی می کنند در این گروه و نیز 30 نفر دختر هستند که علاوه بر جنس از نظر سن ، پایه تحصیلی و معدل تحصیلی نیز این دو گروه با هم همتا شده اند . در ضمن این گروهها از سه ناحیه متفاوت آموزش و پرورش انتخاب شده اند که دارای شرایط اقتصادی اجتماعی بالا ، متوسط و پایین هستند .
فرضیات تحقیق
1_ میانگین نمره خود پنداره کودکان پرورشگاهی کمتر از میانگین نمره خود پنداره کودکان غیر پرورشگاهی است .
2_ میانگین نمره شادی و رضامندی کودکان پرورشگاهی کمتر از میانگین نمره شادی و رضامندی کودکان غیر پرورشگاهی است .
3_ میانگین نمره رفتار کودکان پرورشگاهی کمتر از میانگین نمره رفتار کودکان غیر پرورشگاهی است .
4_ میان گین نمره توانایی ذهنی و وضعیت مدرسه کودکان پرورشگاهی کمتر از میانگین نمره توانایی و وضعیت مدرسه کودکان غیر پرورشگاهی است .
5_ میانگین نمره محبوبیت اجتماعی کودکان پرورشگاهی کمتر از میانگین نمره محبوبیت اجتماعی کودکان غیر پرورشگاهی است .
6_ میانگین نمره ظاهر و ویژگی فیزیکی کودکان پرورشگاهی کمتر از میانگین نمره کودکان ظاهر و ویژگی فیزیکی کودکان غیر پرورشگاهی است .
7_ میزان اضطراب کودکان پرورشگاهی بیشتر از میزان اضطراب کودکان غیر پرورشگاهی است .
تعریف عملیاتی اصطلاحات
خود پنداری : همه آن جنبه های از خویشتن که فرد از آن آگاه است را خود پنداره می نامیم . (رونالد ، بی لوی 1972 )
خود پنداره ای که در این قیاس ( مقیاس پیرز _ هاریس ) سنجیده می شود بعنوان مجموعه نسبتا ثابت نگرش به خود تعریف شده است که در اینجا هم به صورت توصیفی هم به صورت ارزشیابی کودکان از رفتار هایشان آورده شد است .
در این مقیاس خودپنداره می تواند به جای عزت نفس و حرمت نفس در نظر گرفته شود .
کودکان پرورشگاهی : منظور کودکانی است که در محدوده سنی 12-7 سال قرار داشته و به هر علتی حداقل یکسال تجربه سکونت در پرورشگاههای شهر مشهد را دارا هستند .
کودکان غیر پرورشگاهی : منظور از کودکانی است که در محدوده نسبی 12_7 سال قرار داشته و در خانواده و با والدین اصلی خویش زندگی کرده و در مدارس ابتدایی سه ناحیه مختلف آموزش و پرورش که به لحاظ شرایط اقتصادی _ اجتماعی _ فرهنگی درسه سطح متفاوت ( بالا _ متوسط _ پاین ) می باشند ، قرار دارند .
توانایی ذهنی و وضعیت مدرسه : این خوشه شامل 17 سوال است که درباره خود ارزیابی کودک از توانایی و تکالیف درسی و رضامندی عمومی از مدرسه می باشد .
ظاهر ویژگی فیزیکی : این خوشه شامل 11 سوال است که نگرشی کورکورانه را درباره ویژگیهای فیزیکی و جسمانی خود را نشان می دهد .
اضطراب : این خوشه شامل 14 سوال است که آشفتگی عمومی و خلق ناراحت را نشان می دهد .
شادی و رضامندی : این خوشه شامل 10 سوال است که احساس عمومی و شادی و راحت بودن با دیگران و رضایت عمومی از زندگی را نشان می دهد .
رفتار : 16 سوال این خوشه نشان می دهد که کودک اشکال رفتاری را می پذیرد و یا انکار می کند .
سازمان بندی بقیه رساله :
در فصل بعدی این پژوهش ، راجع به پیشینه نظری و تحقیقی مروط به عنوان رساله بحث خواهد شد .
در این فصل ابتدا تعاریفی از خود یا خویشتن از دیدگاههای مختلف روانشناسی مطرح شده سپس در مورد خود پنداره ، پیدایش و رشد آن ، و انواع آن ، سلسه مراتب و ثبات و تغییر پذیری آن بحث خواهد شد . موضوع بعدی این فصل عزت نفس است که از دیدگاههای نظری در مورد آن ، اهمیت آن در زندگی و نیز رابطه با منبع کنترل سخن به میان می آید . سپس دیدگاه اسلام در مورد مفهوم نفس و نعابیر آن و ضرورت شناخت نفس ، عزت نفس ، حقارت نفس و در مورد توجه اسلام به کودکان بی سرپرست مطالبی عنوان خواهد شد .
عنوان بعدی در فصل دو ، در مورد شرایط پرورشگاه و تفاوت آن با خانواده است ؛ در اینجا موضوع ، فقدان ساخت خانواده ، فقدان ریشه های مشخص برای کودکان پرورشگاهی و پدیده فقدان در میان آنها و نیز در مورد رابطه دلبستگی و پدیده جدائی در این کودکان مطالبی ارائه می شود .
در پایان فصل دو ف مروری می شود بر پژوهشهای اخیری که با عنوان این پایان نامه ارتباط پیدا می کنند .
در فصل سوم در خصوص روش تحقیق بحث می شود ؛ در این فصل راجع به ماهیت طرحهای علی ، مقایسه ای ، دشواریهای مربوط به روش جمع آوری داده ها ، جامعه نمونه و روش نمونه گیری ، مطالبی مطرح و به روش تحلیل داده ها ،اشاره می شود ، سپس در مورد ابزار اندازه گیری و جمع آوری اطلاعات در مورد گروههای نمونه توضیح داده می شود و در مورد اعتبار و پایائی و روش اجرا ، نمره گذاری و تفسیر آن بحث خواهد شد .
فصل چهارم به تجزیه _ تحلیل اطلاعات اختصاص دارد ؛ در این فصل ابتدا به توصیف نمونه ها پرداخته ، داده های جمع آوری شده ارائه می شود . در پایان فصل به آزمون فرضیه های تحقیقی می پردازیم .
در فصل پنجم به بحث و نتیجه گیری می پردازیم و روی نتیجه حاصل از آزمون آماری برای هر یک از فرضیه های اصلی و فرعی بحث خواهد شد . آنگاه نتیجه گیری کلی به محدودیتها و پیشنهاداتی برای پژوهشهای آینده مطرح می گردد. و در پایان بخش پیوست شامل مقیاس خود پنداره پیرز _ هاریس آمده و سپس منابع فارسی و انگلیسی خواهد آمد