در این مطالعات حتی الامکان باید از ابزار موجود و مطمئن بهره گرفت . نقشه ها و عکس های هوایی از جمله ابزار قدرتمندی هستند که جغرافیدانان و برنامه ریزان شهری را در انجام تحقیقاتشان یاری می دهند و کاربرد عکسهای هوایی در شناسایی وضع موجود مناطق جغرافیایی و چشم اندازهای ساخته دست انسان و بهره گیری از امکانات لازم بر کسی پوشیده نیست .
● مقدمه :
آنچه که امروزه در علوم زمین مطرح است توجه به جنبه کاربردی آن است . افزایش سریع جمعیت و محدودیت منابع غذایی و معدنی ، چنان مشکلاتی را برای انسان به وجود آورده است که امر برنامه ریزی به عنوان یک ضرورت برای همه کشورها تلقی می شود . تخلیه روستاها ، گسترش شهرها ، و گرایش به زندگی شهر نشینی با توجه به مسائل خاص خود به ویژه در کشورهای جهان سوم از چنان پیچیدگی هایی برخوردار است که بی توجهی به آن بر مشکلات اقتصادی ، اجتماعی آنان خواهد افزود ، از این جهت برای دستیابی به یک روند توسعه متعادل ، مطالعات و پژوهش های جغرافیایی هم می تواند راهگشا باشد .
در این مطالعات حتی الامکان باید از ابزار موجود و مطمئن بهره گرفت . نقشه ها و عکس های هوایی از جمله ابزار قدرتمندی هستند که جغرافیدانان و برنامه ریزان شهری را در انجام تحقیقاتشان یاری می دهند و کاربرد عکسهای هوایی در شناسایی وضع موجود مناطق جغرافیایی و چشم اندازهای ساخته دست انسان و بهره گیری از امکانات لازم بر کسی پوشیده نیست . مهمترین مراکز تجمع انسانی شهرها هستند .
شهر جایی است که مرکز کلیه فعالیت های اقتصادی ، اجتماعی ، فرهنگی و سیاسی است و اغلب ساکنین آن از طریق اشتغال در فعالیت های صنعتی و یا خدماتی امرار معاش می کنند ، گرچه قسمت عمده شهرها را مناطق مسکونی تشکیل می دهد ، اما بخش های دیگری چون خدمات و فضای سبز نیز در آنها دیده می شود . مناطق داخل شهر را از نظر نقش به بخش های مسکونی ، صنعتی ، خدماتی ، فضای سبز و نظایر آن تقسیم می کنند . تمامی این عارضه های شهری و به عبارتی عارضه های مربوط به انسان با استفاده از معیارهای مخصوص خود در روی عکس های هوایی شناسایی می شوند و اطلاعات بسیار زیادی درباره موقعیت و اندازه هر کدام از پدیده های شهری استخراج می گردد که به امر برنامه ریزی شهری کمک شایانی می نماید .
کاربرد دیگر عکس های هوایی در امور شهری مربوط به آمد و شد شهری و تشخیص و تعیین شبکه های ارتباطی متراکم و پرترافیک است که دست اندرکاران امور راهنمایی و رانندگی را در انجام وظایفشان یاری می دهد .
در باستان شناسی و جامعه شناسی نیز می توان از عکس های هوایی کمک گرفت . در باستان شناسی هدف اساسی مطالعه عکس ها بررسی و شناسایی آثار ساختمانی زیر زمین است .
این بررسی به طور غیر مستقیم صورت می گیرد . بدین گونه که ساختمان های مدفون شده در زیر خاک تغییری قابل توجه در پوشش گیاهی چه از نظر نوع و رشد آن ها به وجود می آورد و باستان شناسان با تمرین و مطالعه و تفسیر عکس ها قادر به شناسایی چنین عوارضی خواهند بود . در جامعه شناسی و جمعیت شناسی نیز عکس ها کمک مؤثری در بررسی تراکم و پراکندگی جمعیت و ساختمان های مسکونی می نمایند و بدین ترتیب در برنامه ریزی مسائل جمعیتی و جامعه شناسی شهرها استعانت از عکس های هوایی به پیشبرد کار خواهد افزود .
شهر رم
▪ آشنایی با ساختار شهری
۱) ساختار شهری و عکس های هوایی
بخش های عمده ای که ساختار شهری را تشکیل می دهند را به دو صورت می توان تقسیم بندی کرد : اول منطقه مسکونی ، منطقه تجارتی ، بخش صنعتی ، بخش خدمات ، فضای سبز ، و شبکه ارتباطی .
دوم بخش مرکزی شهر ، منطقه قدیمی شهر ، منطقه جدید شهر و شهرک های حومه شهر . این بخش ها به صورت دوایری متحد المرکز هستند که در بیرون همدیگر قرار دارند . تقسیم بندی اول نقش شهر را مشخص می کند . در صورتی که در تقسیم بندی دوم وضعیت تاریخی و رشد شهر ارزیابی می گردد . البته هیچ کدام از این مدل ها در همه شهرهای فعلی ایران صدق نمی کند ، بلکه این ها مدل هایی کلی و عام هستند . برای مثال در شهر های فعلی ایران کمتر شهری پیدا می شود که توسعه آن در همه جهات و به یک اندازه صورت گیرد . در نتیجه مشاهده دوایر متحدالمرکز بسیار مشخص ، چندان آسان نیست . امکانات توسعه در بعضی قسمت های شهر بیشتر از نواحی دیگر آن وجود دارد و سبب می شود که شهر در آن جهت و به صورت زبانه ای رشد پیدا کند . در هر قسمتی از شهر ممکن است انواع فعالیت های تجارتی و یا صنعتی و خدماتی وجود داشته باشد ولی در مجموع و در چهارچوب کلی شهر ، فعالیت های شهری تمرکز
مکانی پیدا می کنند و هر کدام در قسمتی از شهر شکل غالب را پیدا می کنند . به طوری که می توانیم در اکثر شهرهای ایران بخش هایی چون بخش مسکونی ، تجارتی ، و غیره را مشخص نماییم .
● میدان نقش جهان اصفهان
۱-۱) مناطق مسکونی شهر
منطقه مسکونی به آن قسمت از شهر گفته می شود که قسمت عمده مساحت آن ( حداقل ۵۰ درصد ) به واحدهای مسکونی ساکنین شهر اختصاص داده شده است . در واقع قسمت اعظم شهرها را بخش مسکونی تشکیل می دهد . در داخل منطقه مسکونی ، خیابان ها ، مراکز خدمات رسانی ، فضاهای سبز و خطوط ارتباطی نیز دیده می شود . البته ممکن است واحدهای صنعتی – تجارتی کوچک در داخل منطقه مسکونی پراکنده شوند ولی واحدهای صنعتی – تجارتی کوچک در داخل و یا بیرون منطقه مسکونی به خود اختصاص می دهند . در عکس های هوایی کوچک مقیاس تشخیص واحدهای خدماتی و فضای سبز پراکنده در داخل منطقه مسکونی مشکل است . در هر صورت نامگذاری یک منطقه به عنوان منطقه مسکونی یا تجارتی و ... بستگی به مقیاس عکس هوایی و اندازه آن دارد .
اغلب خانه ها در شهرهای ایران به صورت خانه های تک خانواری هستند که به وسیله دیواری از خانه های مجاور ، خیابان ، و یا کوچه کنارش جدا می گردد . تقریبا نصف مساحت خانه ، بنا و نصف دیگر آن را حیاط خانه تشکیل می دهد . دیوار عمده ترین ویژگی خانه های مسکونی ایران است . وسعت و عظمت خانه ها نشان دهنده وضع اقتصادی مالک آن است . شرایط طبیعی نیز بر وسعت خانه های مسکونی تاثیر دارند . مثلا در مناطق سرد خانه ها روی هم رفته کوچکتر از خانه های مناطق گرم است . در مجموع اندازه خانه از شهری به شهر دیگر فرق می کند ، ولی در هر شهری خانه طبقات مرفه و پردرآمد بزرگتر و مجلل تر از خانه طبقات کم درآمد است . خانه های تک خانواری اغلب یک طبقه است و به ندرت دیده می شود که در یک خانه یک طبقه ، دو خانوار در جوار هم زندگی کنند . اغلب خانه های دو طبقه یا چند طبقه مورد استفاده چندین خانواده قرار می گیرند ، در این واحدها هر طبقه ، محل سکونت یک خانوار می باشد ، این نوع خانه های دو طبقه جزء بافت قدیمی شهرهای ایران محسوب می شود .
در سالهای اخیر در اکثر شهرها ، به ویژه در شهرهایی که توسعه امکانات شهری چندان آسان نیست ، ساختمان های بزرگ و چندین طبقه ساخته می شود .
در این ساختمان ها ، هر طبقه به چندین واحد مسکونی تقسیم می شود . این گونه ساختمان های چندین طبقه ، از نشانه های معماری جدید است و در شهرهای پرجمعیتی چون تهران ، اصفهان ، مشهد ، تبریز و ... متداول است و در شهرهای کوچک کمتر یافت می شوند . بهترین نشانه تعیین طبقات ساختمان ها ردیف های پنجره هاست . هر طبقه حتما یک ردیف پنجره دارد که از روی شمارش ردیف های پنجره ها ، تعداد طبقات معلوم می شود . تعیین تعداد خانوارهای ساکن در هر طبقه چندان آسان نیست . مساحت واحد مسکونی تنها معیار مناسب برای این منظور است . خانه ها بر اساس تعداد خانوارها به دو گروه تک خانواری و چند خانواری تقسیم می شود . از نظر کیفیت نیز ، به خانه های گرانقیمت و ارزان قیمت تقسیم می شوند . خانه های گران قیمت مساحت نسبی بیشتری دارند و از مصالح مرغوب ساخته شده و حیاط وسیع و باغچه خوب دارند .
در اکثر خانه های ارزان قیمت مساحت کل خانه کوچک است و از این مساحت کوچک هم نسبت کمتری به حیاط اختصاص یافته است . نمای بیرونی خانه ها بسیار ساده و از مصالح نسبتاْ ارزان ساخته شده است .
منطقه مسکونی شهر از نظر موقعیت مکانی و قدمت ساختمان ها به بخش های جداگانه ای تقسیم می شوند . بخش قدیمی شهر از نظر موقعیت مکانی و قدمت ساختمان ها هم به بخشهای جداگانه ای تقسیم می شوند . در بخش قدیمی شهر ، خانه ها قدیمی رنگ زمینه آنها نسبتاْ تیره است . کوچه ها باریک و غیر مستقیم و اغلب خیابان های بزرگ به مرکز شهر ختم می شوند و آرایش شعاعی دارند . کوچه ها و خیابان های کوچک تر با زاویه کمتر از ۹۰ درجه به خیابان های بزرگتر وصل می شوند . کل منطقه از پوشش گیاهی کمتری برخوردار است و فقط در برخی خانه ها تک درخت هایی وجود دارد که اغلب حمام ، مسجد ، و درختی بزرگ در آن دیده میشود . در مجموع علائم مشخص منطقه قدیمی شهر ، وجود خانه های کوچک گِلی ، کوچه های تنگ و خیابان های شعاعی ، یک میدان مرکزی ، و پوشش گیاهی کمتر است . دیگر ویژگی مهم منطقه قدیمی شهر های ایران وجود بازار سرپوشیده است .قسمت جدید شهر در بیرون منطقه قدیمی به صورت کمربندی پیرامون آن را احاطه کرده است . در این منطقه خیابان ها وسیع ، منظم ، و دارای فضای سبز می باشند .
مصالح ساختمانی از موادی به غیر از گل می باشد و اغلب خانه ها از آجر و یا سنگ درست شده اند .پشت بام خانه ها به وسیله موزائیک ، آسفالت و یا شیروانی پوشیده شده است .خانه ها از یک تا سه یا چهار طبقه دیده می شوند . کنار بیشتر خیابان ها به مغازه ها و واحدهای صنعتی کوچک اختصاص یافته است . فضاهای سبز فراوان یافت می شود . فضاهای پارکینگ خودرو در کنار خیابان ها و یا در فضاهای مخصوص مشاهده می شود . ساختمان های نسبتا بزرگ که اغلب بیمارستان یا مرکز آموزشی هستند ، در داخل این منطقه پراکنده شده است . حاشیه بیرونی منطقه مسکونی جدید ، در حال توسعه است . درنتیجه زمین های خالی ، ساختمانهای در دست احداث و مواد زاید پراکنده شده در داخل مزارع بیرون شهر دیده می شوند .توسعه اغلب شهرهای ایران در دو شکل کاملاْ متمایز و در دو جهت متفاوت انجام می شود . در یک طرف شهر خانه های گران قیمت با خیابان های وسیع ، مشجر و منظم توسعه می یابد . استفاده از مصالح خوب ، توسعه بر طبق برنامه از پیش تعیین شده و بر اساس اصول معماری و شهرسازی جدید ، وجود امکانات شهری از ویژگی های این بخش از شهر می باشد . در طرف مقابل خانه های ارزان قیمت توسعه می یابند . و افراد متناسب با توان اقتصادی خود سعی می کنند که یک سرپناهی برای خود بسازند . خیابان ها منظم و حساب شده نیستند و اغلب کج و معوج و نامنظم اند . ویژگی عمده و علایم شناسایی این منطقه در عکس های هوایی وجود خانه های کوچک و ساده و پراکنده ، خیابان های نامنظم ، وسایل نقلیه ارزان قیمتی چون موتور ، دوچرخه و وانت و زمین های خالی وسیع بین خانه ها می باشند .
در سالهای اخیر ، توسعه شهرهای ایران به صورت شهرک های اقماری صورت می گیرد ، یعنی در حومه شهر ، بعضی از نقاط به علت امتیازات خاص خود به عنوان یک مرکز مسکونی جدید منظور می گردد و به تدریج و طبق برنامه تنظیم شده توسعه می یابند . ساکنین این شهرک ها در مراکز اداری و صنعتی داخل شهر اصلی و در مراکز مجاور کار می کنند . این شهرک ها در واقع خوابگاه شبانه کارکنان و کارمندان و کارگران شهر می باشند . علائم شناسایی این شهرک ها بر روی عکس های هوایی ، وجود راه ارتباطی با شهر ، خیابان های منظم و مشجر و خانه های نوساز با قیمت های متوسط و یکنواخت است .
۲-۱) مناطق تجاری شهر
منطقه تجاری ، مراکز خرید و فروش شهر را تشکیل می دهد . مراکز تجاری شهرهای قدیم ایران به صورت بازارهای سرپوشیده است که در مرکز بافت قدیمی شهرها واقع اند . امروزه به علت مشکلات ترافیک و ارزش بالای زمین در مرکز شهرها ، انبار فروشگاههای بازار مرکزی در حومه شهرها قرار دارند و در اینجا فقط عمل داد و ستد انجام می گیرد و کالا در جای دیگر رد و بدل می شود . توسعه شهر و مشکلات فزاینده ترافیک شهری سبب شده است که امروزه مراکز تجاری در نقاط دیگر شهر هم ایجاد شوند . این مراکز تجاری یا به صورت مغازه های کنار خیابان و یا به صورت مجتمع های تجاری به اسم " پاساژ " دیده می شوند . در کشورهای غربی ، مراکز خرید و فروش به صورت ساختمان های بزرگی هستند که در حومه شهر واقع شده اند و دارای فضای وسیع پارکینگ خودرو می باشند .
شناسایی مراکز تجاری کنار خیابان چندان آسان نیست . تنها معیار شناخت آنها وجود وسایل جلو آنها و یا وجود یک ردیف طولانی بام ها در امتداد و کنار خیابان می باشد . بدین جهت است که شناسایی و محاسبه مساحت این گونه مراکز برروی عکس های هوایی نسبتاْ دشوار است .
۳-۱) مراکز خدمات شهری
مراکز خدماتی شهر شامل ادارات ، مدارس و دانشگاهها ، بیمارستانها و درمانگاه ها ، مساجد ، میهمانخانه ها ، و مراکز تفریحی است که به صورت واحدهای پراکنده در داخل منطقه مسکونی دیده می شوند . معیار شناسایی آن ها اغلب اندازه بزرگ و آرایش ساختمان ها و وجود حیاط بزرگ آن ها است .
مساجد و امامزاده ها توسط گنبد و مناره بلند آن ها شناخته می شوند .
اغلب مدارس دارای میدان بازی و امکانات بازی مانند دروازه های میدان فوتبال و خط کشی های میدان والیبال و یک میله بلند پرچم می باشند .
بیمارستان ها با حیاط وسیع و گل کاری شده و ساختمان چندین طبقه شناخته می شوند .
شناسایی ادارات بر روی عکس های هوایی مشکل تر از واحد های خدماتی دیگر است . تنها معیار مناسب برای شناسایی آنها تجربه مفسر و اندازه نسبتاْ بزرگ آنها در مقایسه با خانه های مجاور است .
بعضی از مراکز خدماتی شهرها مانند دانشگاه ها ، منطقه بسیار وسیعی را به خود اختصاص داده اند . معیار شناخت دانشگاه ها وجود ساختمان های بزرگ و چندین طبقه همراه با فضای سبز وسیع بین آنها است .
مراکز تفریحی عبارتند از میدان های ورزشی ، استخرهای شنا ، باشگاه های تفریحات سالم و پارک های بازی . استخرهای شنای سرباز به آسانی شناخته می شوند . اغلب میدان های ورزشی دارای چمن فوتبال ، تورهای والیبال ، زمین های تنیس و سکوهای تماشاچیان و در مجموع فضای وسیع می باشند .شناسایی باشگاه ها و استخرهای شنای سرپوشیده در روی عکس های هوایی نسبتاْ مشکل است . پارک های بازی معمولا با وسایل بازی برقی مثل چرخ و فلک شناخته می شوند .
۴-۱) فضاهای سبز شهری
فضای سبز شهری شامل پارکها و میدان ها و مناطق درختکاری شده کنار خیابان ها می باشند . این مناطق به دلیل وجود درختان به آسانی قابل تشخیص اند . در روی عکس های هوایی با مقیاس بزرگ می توان تعداد و نوع درختان را مشخص کرد . در قسمت های قدیمی شهر فضای سبز کمتر است . اما در بخش های تازه ساخت علاوه بر پارک ها و کنار خیابان ها ، وسط خیابان ها نیز درختکاری شده است و به اصطلاح بلوارها را به وجود آورده اند . فضای سبز برای تبدیل هوای شهر و تصفیه آلودگی های آنها لازم است در شهر هایی که فضای سبز داخل ، تکافوی نیازهای حیاتی را نمی کند ، دور شهر هم منطقه ای به نام کمربند سبز زیر کشت رفته است . این کمربند سبز در اطراف شهر تهران به خوبی مشهود است و به جنگل های مصنوعی معروف شده اند .
۵-۱) شبکه های ارتباطی و راه های دسترسی شهر
میدان ها ، خیابان ها ، و کوچه ها شبکه ارتباطی شهر را تشکیل می دهند . خیابان ها معمولاْ به تناسب بزرگی و عرض آنها به خیابان های یک طرفه و دو طرفه تقسیم می شوند . بعضی خیابان های دوطرفه عریض به وسیله دیوار سیمانی و یا نوار سبز کاشته شده به دو مسیر تقسیم می شوند . این گونه خیابان ها را بلوار گویند . خیابان های کوچک از خیابان های بزرگتر منشعب می شوند و کوچه ها کوچکترین واحد ارتباطی هستند که در داخل منطقه مسکونی به جهات مختلف خزیده اند .
ایستگاههای قطار ، فرودگاهها و پایانه های اتوبوس های مسافربری و توقفگاه های کامیون ها نیز جزء فضای حمل و نقل و شبکه ارتباطی شهر به حساب می آیند . شناسایی این مراکز بر روی عکس های هوایی آسان است . علامت ایستگاه قطار وجود تعداد زیادی خطوط آهن است که در دو طرف ایستگاه به تدریج به هم می رسند . در فرودگاهها ، برج کنترل و باندهای پرواز بهترین معیار شناسایی هستند . در ابتدای هر باند پرواز شماره باند بر اساس گرای مغناطیسی آن نوشته می شود و پایانه اتوبوس های مسافربری نیز به وسیله وجود اتوبوس ها و توقف گاههای کامیون ها از روی وجود کامیون ها شناخته می شوند .
در این مطالعات حتی الامکان باید از ابزار موجود و مطمئن بهره گرفت . نقشه ها و عکس های هوایی از جمله ابزار قدرتمندی هستند که جغرافیدانان و برنامه ریزان شهری را در انجام تحقیقاتشان یاری می دهند و کاربرد عکسهای هوایی در شناسایی وضع موجود مناطق جغرافیایی و چشم اندازهای ساخته دست انسان و بهره گیری از امکانات لازم بر کسی پوشیده نیست .
کاربرد عکس های هوایی در مطالعات شهری
رشد بی رویه جمعیت و مهاجرت و جابجایی روستاییان به شهرها ، باعث توسعه سریع زندگی شهری شده است . لذا اغلب شهرهایی که با مطالعه قبلی طراحی نشده اند پاسخگوی نیازهای کنونی جمعیت نمی باشند . از این گذشته رشد بی رویه مجتمع های شهری مشکلات زیادی را به وجود آورده است . از این رو لزوم برنامه ریزی های شهری امری اجتناب ناپذیر است .
برای تهیه طرح های جامع شهری و مطالعه شهر باید از کلیه اسناد و مدارک ، نقشه ها و بخصوص عکس های هوایی استفاده کرد . زیرا عکس های هوایی تصویر کاملی از تمام عوارض ظاهری شهر را نشان می دهد . از خصوصیات عکس هوایی بویژه در مقیاس بزرگ ، آن است که بافت شهر را می توان مورد تجزیه و تحلیل قرار داد . همچنین با مطالعه عکس هوایی قدیمی تر می توان نحوه گسترش و تحول تدریجی شهر را مورد بررسی قرار داد و یا به عبارت دیگر از گذشته شهرها اطلاعات دقیقی به دست آورد . برای مثال هسته اصلی و اولیه شهر ، توسعه شهر و شبکه های ارتباطی قدیمی را می توان از روی عکس های هوایی مشخص کرد . هسته اولیه شهر را از روی عدم تجانس ساختمان ها و بافت قسمت های مختلف آن می توان شناخت ، همچنین مراحل مختلف توسعه شهر را می توان با توجه به سبک ساختمان ها مشاهده نمود . با مطالعه عکس های هوایی می توان جاذبه ای در توسعه شهر از جمله نقش رودخانه ها و وضع آبهای جاری و همچنین جنس خاک و تشکیلات زمین شناسی و ناهمواری های طبیعی را مورد بررسی قرار داد . حال پس از بررسی روابط محیط طبیعی و مسکونی می توان نحوه تکامل شهر را که به طرق مختلف ( مانند گسترش خطی در اطراف جاده ها ، گسترش پراکنده و گسترش یکنواخت ) انجام می گیرد ، مورد بررسی قرار داد . حال با مقایسه عکس های هوایی که در زمان های مختلف گرفته شده است می توان نتیجه گرفت که چگونه و طی چه مراحلی ازدیاد جمعیت موجب انفجار شهر و گسترش آن خواهد شد .