فصل اول :
خط مشی چیست؟ خط مشی یک جهت گیری کلی است که چگونگی عمل سازمانها و موسسات را در آینده مشخص می سازد.
خط مشی عمومی چیست ؟
خط مشی سازمانی :با بررسی سلسله مراتب سازمانی در می یابیم که برنامه ها تعیین کننده فعالیت های آینده هستند.در سلسله مراتب برنامه ها ،هر برنامه ،برنامه قبل از خود را تفسیرنموده،بسط می دهد و تعریف عملیاتی از آن ارائه می نماید . استو نر سلسله مراتب برنامه ها را به صورت ماموریت یا هدف دوربرد ، اهداف کوتاه مدت ، استراتژی ، برنامه عملیاتی ترسیم می نماید خط مشی در سطح سازمان نوعی برنامه است که برای اجرای برنامه های همیشگی و تکراری کمک می کند. راهنمای عمل برای ان گونه برنامه هاست .
خط مشی عمومی : تصمیم ها و سیاستهائی که بوسیله مراجع مختلف بخش عمومی ( مجلس ، قوای سه گانه و ...) که نماینده حفظ منافع عمومی اند اتخاذ می شود یا اقدامات هدفدار ، راه و روش انجام هدفها ی نظام ، بایدها و نبایدها و راهنمای عمل ، قلمرو خط مشی عمومی جامعه است.
اصطلاحات کلیدی در تعریف خط مشی :
فرایند تبدیل و بیان اصول و اولویتهای سیاسی دولت به برنامه ها و فعالیتهایی است که به منظور دستیابی به تغییرات مطلوب اجرا می شوند.
تبدیل و بیان اصول : هیات حاکمه اصول و مبانی مشخصی برای اداره امور مملکت در ذهن دارند که در سطحی بالاتر از خط مشی قرار دارند ممکن است مکتوب نباشند و خط مشی ها ترجمه عملیاتی آنها باشد.
اصول: مفاهیمی کیفی اند که بوسیله خط مشی ها ترجمه و بیان می شوند.
اولویتهای سیاسی : خط مشی ها، اهداف هیات حاکمه را بیان می کنند .دولتها در تلاش اند تا از راه وضع خط مشی های مطلوب مشروعیت خود را تقویت نمایند.دولتها به همه ی خطمشی ها به صورت سیاسی نگاه می کنند ووجه اثر بخشی را بر کارآئی حتی در ارزیابی خط مشی ها ترجیح می دهند.
دولت : یک نهاد قانونی خط مشی گذاری عمومی است نهاد نهادهاست . هر دولتی از جمعیت ، سرزمین ( ماهیت هر حکومت اگر نباشد دولت تشکیل نمی شود تشکیل نمی شود) تشکیل شده است . حکومت از : 1- رهبری 2- رژیم سیاسی 3- ارگانهائی که عمل حکومت را بعهده دارند تشکیل شده است که همان دولت است.
برنامه ها و فعالیت : برنامه هاراه رسیدن به اهداف اند دولت برای این که بتواند خط مشی های خود را اجرا کنداز طریق برنامه ها به هدف کوتاه مدت تبدیل کرده و راه رسیدن به انها را تعیین می کند . برنامه ها دارای بعد زمانی بوده و نتیجه گرایند .
تغییرات مطلوب خط مشی تصمیمی بلند مدت است کهه در پاسخ به مسائل اتخاذ گردیده است اما این پاسخ از طریق ایجاد تغییر، مسائل را حل می کند . تغییری که وضعیت ناهنجار را رفع کند تغییری مطلوب ودر صورتی که بر وضعیت نامطلوب بیافزایند نا مطلوب خواهد بود .
محاسن و منافع خط مشی گذاری: خط مشی گذاری نوعی برنامه ریزی محسوب می شود که برای تحقق بخشیدن به اهداف عالی یک چارچوب معین ارائه می کند .
احتمال رسیدن به هدف از طریق تعیین اولویت ها و تخصیص منابع افزایش می یابد.
مبانی ارزشی و هنجاری جامعه را تحکیم می بخشد.
در پیش بینی و توجیه رفتار افراد جامعه و سازمانها موثرند.
اقتدار سیاسی و مشروعیت هیات حاکمه از طریق خط مشی ها افزایش می یابد.
به افزایش سرعت توسعه و رفاه عمومی کمک می کند .
مسائل عمومی از طریق خط مشی ها امکان پذیر است.
رابطه بین دولت و حکومت از طریق خط مشی ها امکان پذیر است .
فرایند خط مشی گذاری عمومی :
شناخت ودرک مسئله : عوامل بی شماری ممکن است در معرفی و ارائه یک مشکل به عنوان مشکل عمومی نقش داشته باشند از میان این عوامل می توان به تاثیر مطالعات ، سخرانیها، اجتماعات ، گزارشهاو.............. اشاره کرد که به نحوی نیازها و کمبودهای شهروندان را بیان و به دنبال آن ضرورت پی گیری و اقدام از سوی نهادهای دولتی احساس می شود.
طرح مسئله در سازمانهای دولتی : بعد از شناخت مسئله به عنوان یک مشکل عمومی ضرورت حل مسئله به سازمانهای مختلف دولتی که متولیان جامعه در حل و فصل مشکلات اند مطرح می شود تا برای یافتن راه حل و جوابگوئی به خواستها و انتظارات عمومی اقدامات اجرائی خودرا شروع کنند.
تهیه و تدوین خط مشی عمومی : در این مرحله نیاز به رفع مشکلی احساس شده کارکنان سازمان سعی دارند به راه حل مطلوب برای حل مشکل دست یابند و با در نظر گرفتن تمام جوتنب مسئله به تهیه و تدوین خط مشی عمومی به صورت قانونی و مدون جهت اجرا باید ارائه شود.
قانونی کردن و مشروعیت بخشیدن به خط مشی عمومی : بعد از انتخاب راه حل اصلی نوبت به قانونی کردن خط مشی می رسد تا باطی مراحل قانونی خود مجوز اجرای آن را بر اساس نظام موجود اخذ نماید و با توجه به ابعاد مسئله و فراگیر بودن و نبودن آن دادگاهها و سازمانهای اجرائی منفردا یا جامعا بر مشروعیت خط مشی تاکید و آنرا برای اجرا آماده سازند.
ابلاغ و اجرای خط مشی: بعد از این که خط مشی برای اجرا مجاز شناخته شد توسط مراجع به واحدهای سازمانی برای اجرا ابلاغ می شود . اجرای دقیق خط مشی تابعی از سازماندهی نیروها ، امکانات ، هدایت مدیران و..............است.
ارزیابی خط مشی : با اجرا ی خط مشی فعالیتهاو عملیات خاتمه نمی پذیرد و ارزیابی جهت پاسخگوئی به مشکل عمومی باید به دقت به اجرا گذاشته شود که آیا مشکل برطرف شده یا یک مسئله جانبی دیگری بوجود امده است مراحل فوق به طور جدا از هم طی نمی شوند بلکه به صورت فرایندی پویا و دارای ارتباط چند سویه با هم شکل می گیرند.
اجزای خط مشی :
اهداف خط مشی : همان مقاصد اصلی خط مشی اند که بر چشم اندازها و اهداف بلند مدت تاثیر گذار است . اهداف همان چیزهایی هستند که خط مشی ها برای آنها بوجود آمده اند .
ابزار خط مشی : روشهائی که از طریق آنها اهداف کسب می شوند فعالیتهائی که در حین اجرای خط مشی ها بکار گرفته می شوند . یک هدف ممکن است بوسیله چندین ابزار اجرا شود تنها از طریق تشخیص بین اهداف و ابزار است که هر کسی می تواند کارآئی نسبی ابزارهای مختلف را ارزیابی کند یا بالعکس ممکن است یک ابزار منحصر به فرد بر روی چندین هدف خط مشی گذاری اثر بگذارد.
ویژگیهای خط مشی عمومی :
مسائل و مشکلات عموم مردم را مورد توجه قرار می دهد.
توسط مقامات نظام سیاسی قانون گذاران ، هیات دولت و...................دفع و اجرا می شود.
ارزشها و هنجارها تعیین کننده خط مشی عمومی اند که آنرا به صورت قانون در می آورند.
منافع و مصلحت مردم و عامه را در نظر دارند.
تعیین کننده حدو مرزها هستند، برای تخصیص دهندگان منابع تعیین تکلیف کرده و خط وسیر مجریان را مشخص می کنند .و..........
استمرارداشته و در طول زمان جریان دارند. تصمیم هابرای حل مسائل آنی اندکه فقط برای مسائلی که یکبار اتفاق افتاده اتخاذ می شوند ولی خط مشی ها در قید زمان نیستند . خط مشی ها بنای عمل مجریان و عموم ند ، منعطف و پویا هستند تا عمر کم آنها جامعه را با بی ثباتی مواجه نکند.
آینده نگری و پیش بینی های صحیح ، توجه به زمان و مکان و ظرفیت تغییر و اصلاح در خط مشی سبب می شود پویایی لازم در آن وجود داشته باشد.
ویژگیهای خط مشی خوب : خط مشی خوب در ابتدای امر،یک فعالیت ذهنی است . در ابتدای امر باید مدل حل مسئله به صورت ذهنی ایجاد گردد ،دستورالعملی باید تنظیم شود و مسئله ای که باید با تغییر خط مشی حل شود باید در شروع کار روشن گردیده ، جوانب دور و نزدیک آن مورد ملاحظه قرار گردد.
خط مشی خوب با اهداف سیستم ظهور پیدا می کندواجرامی شود . خط مشی با اهداف وزارتخانه ها در ارتباط می باشدگرچه ممکن است باعث ایجاد وزارتخانه ها یا سازمانها ی عمومی شود.
خط مشی خوب باید دقیق باشد برای تدوین انها از شواهد و اطلاعات صحیح و پایه و کمی و کیفی بهره جست و برای تجزیه و تحلیل آنها باید عقلایی ، جامع و دقیق بود.
خط مشی خوب ، اخلاقی است. این خط مشی ها بر احترام و همگرایی کارگزاران دولتی و حسن رابطه ها تاکید دارند و بر پایه نفع رساندن به مردم و تکریم آنان استحکام می یابند.
خط مشی خوب شفاف وروشن بایدباشدورابطه ای شفاف بابالاتروپایین ترخود
خط مشی خوب بایدقابل فهمیدن باشد،شفافیت خط مشی به آن کمک می کندوبایدازجملات طولانی تاحدممکن خودداری کرد.
خط مشی خوب برای تغییروبهبودبازاست،درزمان ومکان مناسب نوشته شده وامکان دسترسی به آنهابرای اصلاح وتغییراست.
خط مشی خوب به موقع است،به چالش های پیش آمده وتغییرات پاسخ می دهد،باعث اتلاف وقت وافزایش هزینه نمی شود.
خط مشی خوب توانایی تطبیق رادارد،چالش هاراپیش بینی وباتغییرات محیط عملیاتی تطیبق می یابند.
سطوح خط مشی گذاری:
خط مشی های اصلی:خط مشی هاسطوح عمومی خط مشی های مقاصداصلی واولویت های کشوررانشان می دهد،ازلحاظ تعدادخیلی کم بوده وازلحاط وسعت بسیارگسترده اندمانندعدالت،امنیت،آزادی...
خط مشی های استراتژیک:سطح میاتی خط مشی گذاری ،چگونگی اجراب دستورات اصلی درسازمان درتعقیب خط مشی هاودستورات اصلی هستند.
خط مشی های عملیاتی:اغلب قلمرومحدودی دارند،مبانی عمل وزارتخانه وموسسات اندومسولیت های سازمان وموسسات محدودی رانسبت به مردم انجام وبه صورت کتابچه راهنماودیگرمنابع جمع آوری می شود،مشخص می کندچه فعالیت هایی بایدانجام شود.
ارکان خط مشی گذاری:خط مشی رشته ای میان رشته ای محسوب که درچندرشته مدیریت،علوم سیاسی واجتماعی رشددارد.خط مشی گذاری عمومی رادولت درعمل نام نهاده اند.
سه رکن مهم خط مشی گذاری عمومی:
مرجعیت:معمولاکنش وواکنش های دولتی درمسیرمرجعیت صورت می گیردتصاویری ازواقعیت هستندکه سیاست هاباارجاع به آنهامعنامی یابند.خط مشی گذاران برای دفاع ازچرایی شکل گیری خط مشی به مرجعبت آن خط مشی اشاره می کنند.مرجعیت کلی حاکی ازارزشهای اساسی جامعه که هرجامعه بدان وسیله خودرابرای دیگران تعریف وترسیم می کند.
واسطه گری وواسطه ها:واسطه هارابط بین مردم ومرجعیت هستندکه مسایل ومشکلات حال وآینده مردم راتشخیص،درک وبه مرجعیت بیات می کنند،حتی راه حل های خودرابرای حل مسئله پیشنهادمی کنند.نمایندگان مجلس نمونه ای ازواسطه هاست.
چرخه خط مشی گذاری:بیشترین خط مشی گذاری عمومی درچرخه خط مشی گذاری است،ازتشخیص دریافت مسئله ،طراحی ،اجراوارزیابی واصلاح وتغییروخاتمه خط مشی درچرخه خط مشی می گنجد.
خط مشی هادرعمل چه کاری انجام می دهند:
خط مشی هاراهنمای عمل هستند،تصمیم گیری رابهبود می بخشند.
باعث تمرکز دولت روی حیطه های مهم می شود،نشان دهنده اولویت اند،موسسات راراهنمایی می کنند(چگونه تغییررابه کاربرند،باچالش هابرخوردکنند،ازهدررفتن منابع جلوگیری می کنند،باعث صرفه جویی درزمان وهزینه می شوند)
ضرورت تغییرراتوضیح می دهند،هرگونه تغییررادرراستای تامین اهداف عالی روشن می کنند.
ریسک رامدیریت کرده وخطرتصمیم رابه حداقل می رساند.
مرکزمطالعات خط مشی :
خط مشی گذاری یک عمل حرفه ای است که پای خودراازحوزه مدیریت علوم اجتماعی وعلوم سیاسی فراترگذاشته ودرحال پیوند زدن مدیریت علوم اجتماعی وسیاسی است وبه میدان وعرصه ای برای رقابت سیاستمداران وتبدیل هرکدام با فنون ومهارت های جدید درتلاش اندسیاست گذاری به حرفه ای تبدیل شده که نیازمندمجموعه ای ازفنن وتخصص هاست لذانیازمندستادی است که به طورتخصصی وحرفه ای به مطالعات مربوط به خط مشی بپردازد:
مطالعه ودرک وشناخت نیازها ومسائل حال وآینده مردم به صورت عینی،علمی ومنظم
ارزیابی دولت درعمل
تاثیرخط مشی هارادرعمل بلندمدت وکوتاه مدت بایدمطالعه کرد.
استفاده ازشواهدعیتی برای دستیابی به نتایج متمرکز
وزارتخلنه هاوموسسات برای بهبودمهارت های خط مشی گذاری کمک می کند.
ازطریق ارزیابی منظم به تجربیات دست یابند.
مشاورحرفه ای به خط مشی گذاران به هنر..
خط مشی گذاری حرفه ای:
مطالبات روبه فزونی شهروندان گروه های درگیرخط مشی سیاست مداران ومتغیرهای موثربرخط مشی های دولتی محیط پیچیده ای راایجادنموده است.سرعت تغییرات،عمق تغییرات و...موجب شده این وضعیت برروی تشخیص ودرک مسئله عمومی،دریافت اطلاعات صحیح ودقیق ،ارزیابی راه حل های ممکن حتی برنحوه ای اجراتاثیربگذارد. خط مشی درچنین شرایطی به دنبال شواهد بهترداده های دقیق تر واطلاعات جامعتر درمورد مسائل و راه حلها می باشد.دولت بدون خط مشی گذاری حرفه ای تمی تواندسیاست هایی اتخاذ کند که درچنین شرایطی به اهداف ومقاصدتعیین شده برسندکه باتمرکزبر
بررسی دقیق وگروهی (گروه های حرفه ای ،بررسی های دقیق جهت خلاقیت ونوآوری ...صورت می دهند)
پیوستگی حوادث یادگیری (سمینارها،گفتگوی آزاد،راه های یادگیری)
حوضچه های دانش (تشویق کردن شهروندان،به اشتراک گذاشتن اطلاعات ودانش)
به کارگیری کاربردی ترین خط مشی هابرای خط مشی گذاری حرفه ای دنبال می شود.
فصل دوم : رویکردهای خط مشی :
تجزیه وتحلیل خط مشی:برای تجزیه وتحلیل خط مشی بین دومرحله ازفرایندخط مشی گذاری تغییرقائل می شد:
شکل گیری خط مشی :دراین مرحله گزینه های مختلف خط مشی موردبررسی قرارگرفته ویک گزینه ازمیان سایرگزینه هاانتخاب گردیده وتصمیم به اجراگرفته می شوددراین مرحله بین تجزیه وتحلیل خط مشی وخط مشی گذاری تفکیک قائل می شویم .تجزیه وتحلیل دراین مرحله ،فرایندرسیدگی به موضوعات وگزینه ها،مقابله ومقایسه طرح هاوگزینه های پیشنهادی است ولی خط مشی گذاری روشن می نمایدبه چه اهدافی بایدبرسیم وچه اقداماتی راباچه ابزاری بایدصورت داد.
اجرای خط مشی:این مرحله،اجرای خط مشی هایی است که درمرحله شکل گیری خط مشی مشروعیت یافته اند،تحلیل گرخط مشی برروی نحوه ی اجرانظارت می کند.کسانی که این دوفرایندرااجرامی کنندممکن است ازخط مشی گذاران ،تحلیل گران ویامجریان خز مشی باشند.فردی که خط مشی راتحلیل می کندممکن است خودآن رانیزاجراکنددرآن صورت فردنقش های متفاوتی راایفامی کند
نقش تحلیل گرخط مشی:
تحلیل گرخطمشی مسوولیت های متعددی درقبال مشتریعارباب رجوع،منافع عمومی،عدالت،دولت،قانون،کارائی وخودخط مشی دارد.اوبرای تحلیل بایدازداده های کمی وکیفی استفاده نمایدباکمک گرفتن ازرویکردهای مختلف روشهای مناسب راپیداکرده وبه کارگیرد.نقش خط مشی گذارانتخاب است امانقش تحلیل گروادارکردن خط مشی گذاربه انتخاب یک گزینه مشخص استکه این کارراازطریق بررسی گزینه های متعددونشان دادن سودوزیان گروه های مختلف مرتبط باخط مشی ومیزان دستیابی به اهداف صورت می گیرد.تحلیل گران خط مشی می توانندنقش مهم درصحت فرایندخط مشی گذاری ایفانمایندوبه خط مشی گذاران دراتخاذتصمیمات کمک نمایندوبه عنوان یک مشاوره داخلی وخارجی سیستم ایفای نقش کنندوهردوجنبه مردمی وفنی بودن خط مشی گذاری راانجام می دهند.
درمدل واینرووینینگ درفرایندتجزیه وتحلیل خط مشی 7مرحله وجودداردکه 3مرحله مربزط به تجزیه وتحلیل مسئله و4 مرحله مربوط به تجزیه وتحلیل راه حل است:
-1شناسایی ودرک مسئله :خط مشی گذارممکن است بواسطه یک چالش عمومی درجامعه درموقعیت خط مشی گذاری قرار گیرددراین وضعیت مسئله توسط تحلیل گرپایه شناسایی می شودوآنچه موجب بحران درجامعه وخدشه وارد شدن به نظم عمومی شده روشن گردد.