یکی از نیاز های مهم اشخاص، موسسات و بنگاه های اقتصادی و... این است که از طریق معامله نسیه فعالیت خود را ادامه دهند، چون آنها گاهی توان مالی کافی برای خریدن نقدی اموال و مایحتاج خود ندارند، ولی فروشگاه ها و تولیدی ها و صاحبان کار و خدمت به خاطر عدم شناخت یا هر دلیل دیگر به آنها نسیه نمی فروشند بنا بر این باید ابزار مطمئنی باشد که به واسطه آن بدون هیچ گونه نگرانی و آسوده خاطر، صاحبان کار و خدمت به مشتریان شان اعتماد کنند و با آنها معامله نسیه انجام دهند و مطمئن باشند که آنها نمی توانند منکر بدهی خود شوند از طرف دیگر خود این بنگاه و تولیدی اگر نیاز به پول پیدا کرد بتواند با همان وسیله، جذب پول کند، مهمترین ابزار و وسیله که به این منظور طراحی شده بیع دین و تنزیل آن به واسطه اوراق بهادار؛ مانند چک و سفته است.
بیع دین و تطبیق آن بر معاملات بانکی
اگر مشتری توانای خرید نقدی را نداشت یک برگ چک مدت دار را امضا می کند و به فروشنده میدهد و او با قیمت بالا تر کالا را در اختیار مشتری قرار می دهد و هنگام سر رسید چک را می برد در بانک تبدیل به پول می کند یا اینکه قبل از سر رسید اگر نیاز به پول پیدا کرد در بانک رفته آن را تنزیل می کند و چون پشتوانه آن چک، بانک است، تولیدی هیچ گونه نگرانی نسبت به دینش ندارد؛ ضمن اینکه مشتری نیز با خیال آسوده خریدش را انجام می دهد. به خاطر همین اهمیت و اهمیت های زیادی که بیع دین و تنزیل دارد مناسب است اول، بیع دین و بیع دین به دین را از نظر فقهی مورد بررسی قرار دهیم و در صورت اثبات صحت بیع دین، آن را برتنزیل تطبیق کنیم تا حکم تنزیل اوراق بهادار از نظر شرعی روشن شود.
کلید واژه:
بیع، بیع دین، بیع دین به دین، تنزیل
۱. کلیات۱-۱. تعریف دین
۱-۱-۱. تعریف دین در لغت
دین در لغت به معنای وام یا بدهی است که در سررسید معینی پرداخت شود[۱]. در کتاب مجمع البحرین در ذیل آیه « اذا تداینتم بدین...»[۲] آمده: از آیه مذکور فهمیده می شود که منظور از دین، همان قرض و ثمن مبیع است[۳] . در کتاب لسان العرب آمده: دین، مفرد دیون است و هر چیزی غیر حاضری دین است و جمع آن دیون و أدین، است... دنت الرجل: اقرضته فهو مدین و مدیون... دنت الرجل و ادنته: اعطیته الدین الی اجل. [۴]
۱-۱-۲. تعریف دین در اصطلاح
الف) نظر علمای عامه: در مورد اصطلاح دین و کاربرد آن در مباحث فقهی و به خصوص در بحث بیع دین، نظریات مختلفی از سوی علمای اهل سنت مطرح گردیده است. به عنوان مثال، در عبارت ذیل در این خصوص آمده است:
فقها در اصطلاحات خویش کلمه عین را در مقابل دین به کار می برند، به این عنایت که دین هر چیزی است که به ذمه تعلق می گیرد بدون این که معین و مشخص باشد حال چه پول نقد باشد چه غیر آن، اما عین هر چیز معین و مشخص است مثل خانه و فرق بین عین و دین از این جهت است که تاجیل یا اجل داشتن، تنها در مورد دین صحیح است و درمورد عین صحیح نیست.
بعضی نیز به طور تفصیل به ذکر ویژگی هایی برای تشخیص دین از عین پرداخته اند. حنفیه یک تعریف اصطلاحی از دین ارائه داده اند:
دِین، هر مالی است که به ذمه تعلق گیرد و ناشی از معاوضه یا اتلاف یا قرض باشد.
تعریف دیگری برای دین از سوی جمهور فقهای شافعیه، مالکیه و حنابله طرح شده که چنین است:
هر مالی که به ذمه تعلق گیرد و ناشی از سببی از اسباب مقتضی ثبوت آن در ذمه باشد.[۵]
ب ) نظر علمای امامیه: یحیی بن سعید حلی در کتاب الجامع للشرایع آورده است: دین چیزی است که به سبب قرض یا بیع یا اتلاف یا جنایت یا نکاح یا نفقه زوجه یا به سبب جنایت کسی که مدیون، عاقله او است در ذمه ثابت باشد؛ سپس به نسبت بین قرض و دین اشاره کرده و فرموده هر قرضی دین است ولی عکس آن درست نیست. [۶] در کتاب مفتاح الکرامه نیز اول معانی لغوی، دین از بعضی کتب بیان شده؛ مانند: «دنت الرجل: اقرضته»، از کتاب صحاح، و« الدین لغه القرض وثمن المبیع، فالصداق و الغصب لیس بدین لغه بل شرعا علی التشبیه»، از کتاب مصباح المنیر، و « الدین ما له اجل و ما لا اجل له فهو قرض» از کتاب قاموس، و بعد از آن عین عبارت الجامع للشرایع از یحیی بن سعید نقل شده.[۷] در کتاب مهذب الاحکام آمده: «دین مال کلی ثابتی در ذمه شخصی برای دیگری به سببی از اسباب است»؛ سپس اسباب دین را این گونه بیان می کند: «سبب دین یا قرض گرفتن است یا امور اختیاریه ( مانند اینکه دین را در بیع سلم، مبیع قرار دهد یا در بیع نسیه، ثمن قرار دهد یا در اجاره، اجرت قراردهد یا مهریه در نکاح یا عوض در طلاق خلع و... ) یا قهری است؛ (مانند موارد ضمانت ها و نفقه زوجه دایم و...) و دین دارای احکام مشترک با قرض و نیز احکام مخصوص قرض است» و در ادامه آمده دین اعم از قرض است.[۸] در کتاب تحریر الو سیله نیز همین بیان آمده است.[۹]
۱-۲. ارتباط دین و قرض
همان طوری ذکر شد عده ای از علما، قرض و دین را یکی دانسته اند و این مطلب از ذکر کردن معنای لغوی آن مبنی بر این که دین همان قرض است استفاده می شود و در بعضی کتب لغت؛ مانند کتاب قاموس فرق قرض و دین این گونه بیان شد که دین اجل و مدت دارد به خلاف قرض در بعضی کتب تصریح شده که دین اعم از قرض است[۱۰] در کتاب «الوسیله الی نیل الفضیله» آمده: «قرض هر مالی است که به وسیله عقدی در برابر عوضی از مثل آن در ذمه ثابت شده باشد و دین هر مالی است که به وسیله عقدی در برابر عوضی از غیر مثل آن در ذمه ثابت شده باشد».[۱۱] در کتاب فقه الامام الصادق نیز دین، اعم مطلق از قرض دانسته شده و نقطه اشتراک آن دو این گونه بیان شده که انتفاع بردن و استفاده کردن آن دو متوقف بر استهلاک و نابودی آن دو است؛ یعنی اگر از مال که دین و قرض است استفاده کنیم آن مال نابود می شود ضمن اینکه هر دو مال ثابت در ذمه هستند؛ اما نقطه افتراق شان در این است که قرض مختص مثلیات است؛ ولی دین اعم از مثلیات و قیمیات است[۱۲] در کتاب «روضه المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه» نیز قرض، اخص از دین دانسته شده است [۱۳] . امام خمینی;در کتاب تحریر الوسیله قرض را در مثلی و غیر مثلی جایز دانسته و گفته باید خود مال یا مثل آن یا قیمت را بر گرداند[۱۴] چنانچه مشهور نیز قرض را در مثلیات جایز می دانند.
همانطوری که در غایه المرام آمده: اگر مال مثلی را قرض کند به اجماع علما واجب است مثل آن را بر گرداند و اگر مثل تعذر داشت، قیمت یوم القرض را بدهد... و اگر قیمتی را قرض کرد واجب است قیمت یوم القرض را بدهد؛ کما هو المشهور بین الاصحاب؛ گرچه مصنف، برگرداندن مثل را در قیمت نیز حسن شمرده است.[۱۵]
با توجه به نظر مشهور علما می توان نتیجه گرفت که قرض، اختصاص به مثلیات ندارد و در قیمیات نیز جریان دارد؛ ضمن اینکه رابطه میان قرض و دین رابطه سبب و مسببی است؛ یعنی قرض سبب دین است؛ گرچه دین اسباب دیگری؛ مانند اسباب اختیاری و قهری دارد که مثال های آن در تعریف اصطلاحی دین گذشت.
۱-۳. تعریف بیع
۱-۳-۱. تعریف بیع در لغت:
در کتاب فرهنگ ابجدی عربی- فارسی آمده: البیع: که جمع آن بیوع و بیوعات است به معنای فروش کالا و گرفتن بهای آن، و نیز به معنای خرید آمده.[۱۶] در کتاب مجمع البحرین در ذیل آیه «ذالک بانّهم قالوا انما البیع مثل الربا» [۱۷] آمده: مراد از بیع، دادن ثمن و گرفتن مثمن است و نیز آمده: «و یقال البیع الشراء و الشراء البیع» هم چنین در ذیل حدیثی آمده: «الابتیاع الاشتراء». در ادامه آورده است: بیع؛ یعنی ایجاب و قبول و بیع به اعتبار نقد و نسیه بودن به چهار قسم تقسیم می شود.[۱۸] در کتاب لسان العرب آمده: البیع ضدّ الشراء و البیع الشراء ایضا... و الابتیاع الاشتراء.[۱۹] در کتاب التحقیق فی کلمات القرآن الکریم آمده« البیع مبادله مال بمال» [۲۰] از عبارات فوق فهمیده می شود که بیع در لغت به معنای فروش است و گاهی به معنای خرید نیز می آید در هر صورت عقد و مبادله مال به مال است.