معنای مشورت
واژه‌های «مشاوره» و «مشورت» از ماده «شور» به معناى استخراج رأى و نظر صحیح است.[1] به این بیان که انسان در مواقعى که خودش در باره کارى رأى صحیح ندارد، به دیگرى مراجعه کند و از او رأى صحیح بخواهد. و کلمه «شورى» به معناى آن پیشنهاد و امرى است که در بارهاش مشاوره شود.[2]
مشورت در قرآن
«مشاوره» در اسلام با جایگاه خاصی دارد، قرآن کریم در آیاتی به این اهمیت می‌پردازد. آن‌جا که میفرماید: «وَ الَّذینَ اسْتَجابُوا لِرَبِّهِمْ وَ أَقامُوا الصَّلاه َ وَ أَمْرُهُمْ شُورى بَیْنَهُمْ...»؛[3] و آنان که دعوت پروردگارشان را پاسخ مىگویند و نماز مىگزارند و کارشان بر پایه مشورت با یکدیگر است... .
با توجه به معنای مشاوره، معناى آیه چنین مىشود؛ مؤمنان کسانی هستند که برای هر کارى مىخواهند انجام دهند، در باره آن مشورت مىکنند؛ برای به دست آوردن و استخراج رأى صحیح دقت به عمل مىآورند، و به این منظور به صاحبان عقل مراجعه مىکنند.
براساس نظر برخی از مفسران کلمه «شورى» مصدر است، و معنای آیه چنین می‌شود؛ کار مؤمنان مشورت در میان خودشان است.[4]
این نکته قابل توجه است که طبق این معنا مشورت یک برنامه مستمر در میان مؤمنان به حساب می‌آید، نه کاری زودگذر و موقت. قرآن مىگوید همه کارهاى آنها در میانشان با مشاوره است. جالب اینکه خود پیامبر اسلام(ص) با اینکه عقل کل بود و با مبداء وحى ارتباط داشت در مسائل مختلف اجتماعى و اجرایى، در جنگ و صلح و امور مهم دیگر، به مشورت با یاران مىنشست، تا براى مردم الگو باشد؛ چرا که برکات مشورت از زیان‌هاى احتمالى آن به مراتب بیشتر است. بویژه براى رأى افراد صاحب نظر ارزش خاصى قائل بود، تا آن‌جا که گاهى از رأى خود براى احترام آنها، صرفنظر می‌نمود چنان‌که نمونه آن‌را در جنگ «احد» مشاهده کردیم.
بنابر این مىتوان گفت: یکى از عوامل موفقیت پیامبر(ص) در پیشبرد اهداف اسلامى همین موضوع بود.
قرآن کریم در آیه دیگر خطاب به پیامبر اسلام(ص) میفرماید در کارهای مربوط به جامعه اسلامی با مردم مشورت کن، حتی کسانی که اشتباهاتی در گذشته داشتند آنها را مورد عفو قرار ده، برایشان درخواست بخشش کن و آنها را در کارها مورد مشورت خویش قرار ده: «فَبِما رَحْمَه ٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْر»؛[5]به (برکت) رحمت الهى، در برابر آنان [مردم] نرم (و مهربان) شدى! و اگر خشن و سنگدل بودى، از اطراف تو، پراکنده مىشدند. پس آنها را ببخش و براى آنها آمرزش بطلب! و در کارها، با آنان مشورت کن!
اصولا مردمى که کارهاى مهم خود را با مشورت و صلاح اندیشى یکدیگر انجام می‌دهند و صاحبنظران آنها به مشورت مینشینند، کمتر گرفتار لغزش مىشوند.
بر عکس افرادى که گرفتار استبداد رأى هستند و خود را بى‌نیاز از افکار دیگران مىدانند- هر چند از نظر فکرى فوق العاده باشند- غالباً گرفتار اشتباهات خطرناک و دردناکى مىشوند. از این گذشته استبداد رأى، شخصیت را در توده مردم مىکشد و افکار را متوقف مىسازد، و استعدادهاى آماده را نابود مىکند، و به این ترتیب بزرگ‌‌ترین سرمایههاى انسانى یک ملت از دست مىرود.
به علاوه کسى که در انجام کارهاى خود با دیگران مشورت مىکند، اگر مواجه با پیروزى شود کمتر مورد حسد واقع مىگردد؛ زیرا دیگران پیروزى وى را
از خودشان مىدانند و معمولا انسان نسبت به کارى که خودش انجام داده حسد نمىورزد و اگر احیانا مواجه با شکست گردد زبان اعتراض و ملامت و شماتت مردم بر او بسته است؛ زیرا کسى به نتیجه کار خودش اعتراض نمىکند، نه تنها اعتراض نخواهد کرد، بلکه دلسوزى و غمخوارى نیز مىکند.
از یکى دیگر از فوائد مشورت این است که انسان ارزش شخصیت افراد و میزان دوستى و دشمنى آنها را با خود درک خواهد کرد و این شناسایى راه را براى پیروزى او هموار مىکند و شاید مشورت‌هاى پیامبر(ص) با آن قدرت فکرى و فوق العادهاى که در حضرتش وجود داشت، به دلیل مجموع این جهات بوده است.[6]
بنابر این، از نگاه قرآن یکی از مهم‌ترین مسائل اجتماعى اصل «شورى» و «مشاوره» است که بدون آن همه کارها ناقص است. یک انسان هر قدر از نظر فکرى نیرومند باشد نسبت به مسائل مختلف تنها از یک یا چند بعد مىنگرد؛ لذا ابعاد دیگر بر او مجهول مىماند، اما هنگامى که مسائل در شورا مطرح گردد و عقل‌‌ها و تجارب و دیدگاه‌‌هاى مختلف به کمک هم بشتابند، مسائل کاملاً پخته و کم عیب و نقص مىگردد، و از لغزش دورتر است؛ از این‌رو پیامبر اکرم(ص) میفرماید: « قد روی عن النبی ص أنه قال ما من رجل یشاور أحدا إلا هدی إلى الرشد»؛ [7] هیچ‌کس در کارهاى خود مشورت نمىکند، مگر اینکه به راه راست و مطلوب هدایت مىشود.
مشورت در روایات
در روایات وارده از معصومان تأکید زیادى روى مشاوره شده است. در این مقال به تعدادی از آنها اشاره می‌شود:
1. در حدیثى از پیامبر اکرم(ص) نقل شده است: «ما شقى عبد قطّ بمشوره و ما سعد باستغناء برأی»،[8] هیچ‌کس هرگز با مشورت بدبخت و با استبداد رأى، خوشبخت نشده است.
2. همچنین حضرتش فرمود: «وَ قَالَ (ص) إِذَا کَانَ أُمَرَاؤُکُمْ خِیَارَکُمْ وَ أَغْنِیَاؤُکُمْ سُمَحَاءَکُمْ وَ أَمْرُکُمْ شُورَى بَیْنَکُمْ فَظَهْرُ الْأَرْضِ خَیْرٌ لَکُمْ مِنْ بَطْنِهَا وَ إِذَا کَانَ أُمَرَاؤُکُمْ شِرَارَکُمْ وَ أَغْنِیَاؤُکُمْ بُخَلَاءَکُمْ وَ أُمُورُکُمْ إِلَى نِسَائِکُمْ فَبَطْنُ الْأَرْضِ خَیْرٌ لَکُمْ مِنْ ظَهْرِهَا»؛[9] هنگامى که زمام‌داران شما، نیکان شما باشند و توانگران شما سخاوت‌مندان و کارهایتان به مشورت انجام گیرد، در این هنگام روى زمین از زیر زمین براى شما بهتر است(یعنى شایسته حیات و زندگى هستید)، ولى اگر زمامداران‌تان، بدان، ثروت‌مندان، افراد بخیل باشند و در کارها مشورت نکنید، در این صورت زیر زمین از روى آن براى شما بهتر است.
3. امام على(ع) میفرماید: «وَ قَالَ (ع) مَنِ اسْتَبَدَّ بِرَأْیِهِ هَلَکَ وَ مَنْ شَاوَرَ الرِّجَالَ شَارَکَهَا فِی عُقُولِهَا»؛[10] کسى که استبداد به رأى داشته باشد، هلاک مىشود و کسى که با افراد بزرگ مشورت کند در عقل آنها شریک شده است.
4. امام صادق(ع) فرمود: مشورت کردن با مردم خوب و اهل علم، مثل تفکّر کردن است در خلق آسمانها و زمین و فناى آسمان و زمین، که ایستادهاند هر کدام به جاى خود بىقید و ستون.
یعنى چنان‌که فکر کردن در اینها باعث شنا کردن در دریاهاى نور معرفت الهى است، و موجب زیاد شدن یقین به وجود خالق حکیم می‌شود، همچنین مشورت کردن با مؤمنان هم، موجب حصول یقین است در کارها و باعث بر طرف شدن شک و تردید در شغل‌ها و عمل‌ها است.[11]
ویژگی‌های مشاوران
امام صادق(ع) در باره شرایط و ویژگی‌های مشاوران فرمود: در کارهاى خود - که از نظر دین نیز جایز باشد- با کسى مشورت کن که در او این ویژگیها باشد.
1. عاقل: یعنی کسی باشد که صلاح و فساد امور را مىفهمد.
2. عالم: احکام و آداب دینى را مىداند.
3. با تجربه: در پیش آمدها صاحب تجربه است.
4. خیرخواه: با خلوص نیت و صفای باطن در باره مسائل جامعه نظر می‌دهد.
5. پرهیزکار: از محرمات و تمایلات نفسانى خوددارى مىکند.[12]
بدهی است که با هرکس نمی‌توان مشاوره نمود، و هر فردی صلاحیت ندارد تا طرف مشورت قرار گیرد؛ زیرا گاه آنها نقاط ضعفى دارند که مشورت با آنها مایه بدبختى و عقب افتادگى است، چنان‌که على(ع) در منشوری که برای مالک اشتر هنگام نصبش به استانداری مصر می‌نویسد یاد آور می‌شود که در کارها و امور مربوط به اجتماع و مردم از مشورت با سه طایفه پرهیز کن: امام على «ع»: در مشورت خود سه کس را راه مده: بخیل را، که تو را از بخشندگى منحرف مىکند و از فقر مىترساند؛ و ترسو را، که سبب سست شدن تو در کارها مىشود؛ و حریص را، که حرص و آز را به ناحق در نظر تو مىآراید.
1- «وَ لَا تُدْخِلَنَّ فِی مَشُورَتِکَ بَخِیلًا یَعْدِلُ بِکَ عَنِ الْفَضْلِ وَ یَعِدُکَ الْفَقْرَ»؛[13] با افراد بخیل مشورت نکن زیرا ترا از بخشش و کمک به دیگران بازمىدارند و از فقر مىترسانند.
2- « وَ لَا جَبَاناً یُضْعِفُکَ عَنِ الْأُمُورِ»؛[14] همچنین با افراد ترسو مشورت نکن زیرا آنها ترا از انجام کارهاى مهم بازمىدارند.