چکیده:
بازار یکی از نهادهای اصلی نظام اقتصادی اسلام است. از ویژگیهای عمده بازار اسلامی می‌توان به آزادی ورود و خروج، تبادل صحیح اطلاعات، محدودیت تبانی و سازش برای تعیین قیمتها، محدود بودن سود، عدم انحصار خرید و فروش، رقابت همراه با تعاون و اخلاقی بودن بازار اشاره نمود. با توجه به ویژگیهای بازار اسلامی، اخلاق و دولت دو عامل اصلی و موثر برای کنترل بازارند. عامل اخلاق و ایمان، مبادله کنندگان موجب می شود که تقاضا و عرضه کالا ها و خدمات مطابق با مصالح واقعی جامعه باشد. دولت با نظارت مستمر و دخالت به گاه لزوم به حمایت از قیمتهای طبیعی و غیرظالمانه می پردازد تا مصالح عمومی تامین گردد. تاریخ مسلمانان نشان می دهد که دولتهای اسلامی به بازار و مکانیسم تعیین قیمتها توجه ویژه ای داشته اند. امروزه تبلیغات، رکن اساسی معاملات شمرده می شود و در بازارهای دنیا، سخت متداول است.اسلام با تبلیغات مخالفت ندارد ولی با فریبکاری یعنی با تبلیغات دروغ به سختی مخالف است.مسلمانان درستکار گذشته، بر این آموزش چنان استوار بودند که گاهی به مبالغه دچار می شدند و به گمان آنکه از متاع خود ستایشی نابجا کرده اند، از معامله باز می ایستادند!غزالی می نویسد: "حکایت است از یونس عبید که وی خز فروختی و صفت نمی کرد.یک روز سفط یعنی جامه دان، فراز کرد بر خریدار و شاگرد وی گفت: یا رب مرا از جامه های بهشت کرامت کن! او سفط بیفکند و آن خز نفروخت، ترسید که این ثنا باشد بر کالا"پیامبر(ص) بر درستکاری مسلمانان در بیع و شری، اصرار داشت و از صورت های گوناگون خدعه و نیرنگ در داد و ستد نهی می کرد، تا آنجا که محدثان آورده اند: "پیامبر، در کار معاملهاز نجش منع کرد" و نجش آن است که کسی خود را آماده خرید کالایی نشان دهد با بهایی سنگین! تا دیگران را برای خرید آن به رغبت افتند در حالی که نیت وی به دست آوردن کالا نباشد بلکه بخواهد به فروشنده سودی رساند یا بر خریدار، زیانی وارد سازد"بازار مسلمانان همچون بازار یهود، جای حیله های نامشروع نبود، زیرا پیامبر اسلام(ص) کار یهودیان را ناروا شمردهو فرموده بود: "خدا یهودیان را از رحمتش دور کند چرا که خوردن پیه چهارپایان بر ایشان حرام شد ولی آنان حیله زدند و پیه را فروختند و بهایش را خوردند"باز پیامبر(ص) فرمود: "خدا چون چیزی را حرام کند، بهایش را نیز حرام کند"به پیروی از رسول خدا(ص) خلفاء نیز می کوشیدند تا بازار مسلمانان را از حرامخواری و فریبکاری پاک نگاه دارند. زمخشری در کتاب "ربیع الابرار" آورده است: "روزی علی(ع) به بازار رفت و بر دکه قصابان بایستاد و گفت: ای گروه قصابان، هرکس که بر گوسفندی بدمد تا آن را فربه جلوه دهد، از ما نیست!"
بازار در تمدن اسلامی
هدف این تحقیق اثبات این واقعیت است که دین مقدس اسلام, به عنوان یگانه مکتب رهاییبخش انسان در تمام زمینهها و از جمله مسائل اقتصادی با ارائه فرامین منطبق بر فطرت انسانی خود, راه هدایت دنیوی و اخروی بشر را نشان داده است.
در اوایل قرن هفتم میلادی زمانی که دو ابرقدرت ایران و روم بر سر تسلط و نفوذ جهانی پیکار میکردند, در شبه جزیره عربستان حادثهای رخ داد که مسیر جریان تاریخ را عوض نمود. در آن برهه مردی خردمند و امین به تلقین ندای حق در کانون بتپرستی بر ضد خدایان متعدد برخاست و نهضت عظیم و جهانی اسلام را بنا گذاشت. این نهضت عظیم با پیشرفت سریع خود, تمدنی با شکوه در تاریخ جهان بوجود آورد. تمدنی که در نتیجه چندین قرن تلاش و فعالیت پیروان اسلام پدید آمد, از نظر عظمت و ابهت و ظرافت از مهمترین تمدنهای انسانی کم نداشت. اولین اقدام پیامبر(ص) پس از هجرت به مدینه پایهگذاری یک جامعه نوین بود, جامعهای که در آن دین با کلیه جنبههای زندگی پیوندی محکم داشت و از آلایش اعراب دوره نظام جاهلیت و مفاسد قریش عاری بود. ابداعات و تصمیم گیریهای اقتصادی پیامبر(ص) درمدینه باعث رونق اقتصادی عربستان گردید و موجب شد تا اهداف اسلامی در سراسر عربستان گسترش یابد و بعدها به سراسر دنیا برسد. از این رو جامعه اسلامی مزبور میتواند به مقیاس کوچکتری الگوی جامعه بزرگ اسلامی آینده باشد. لذا در هنگام تدوین نظام اقتصادی اسلامی ایران, آگاهی هر چه عمیقتر از تمدن غنی اسلامی ضرورتی غیر قابل تردید دارد. هدف این تحقیق اثبات این واقعیت است که دین مقدس اسلام, به عنوان یگانه مکتب رهاییبخش انسان در تمام زمینهها و از جمله مسائل اقتصادی با ارائه فرامین منطبق بر فطرت انسانی خود, راه هدایت دنیوی و اخروی بشر را نشان داده است, چنانکه تنها در ارتباط با مسائل تجارت و زندگی در بازار از ارائه الگوی کامل فروگذار ننموده و به کیفیتی عالی شیوه پیوند بین علم, اخلاق و تجارت را در این مرکز تجاری تبیین نموده است. در راستای تحقق این هدف, تحقیق حاضر در پنج قسمت به شرح ذیل تدوین یافته است: در قسمت اول به مفهوم بازار, تعریف آن و طبقهبندی انواع بازارها پرداخته شده است. در دومین قسمت به شکل فیزیکی بازار در تمدن اسلامی, تعیین مکان بازار در احادیث و سیستم حاکم بر بازار مسلمین اشاره دارد. در ادامه به تشکیلات و اصناف در بازار اسلامی, چگونگی شکلگیری آن, وظایف انسانی و فعالیتهای آن پرداخته و کیفیت نظارت بر بازار و متولیان این امر تشریح میگردد. در انتها نیز به چگونگی پیوند تجارت, علم و اخلاق در بازار اسلامی اشاره میگردد.
مفهوم بازار تعریف واژه بازار قبل از ورود به بحث اصلی, یعنی بازار اسلامی, تعاریف مختلفی را که از واژه بازار شده است, بیان میکنیم:
الف) پروفسور هاردی در دایرهالمعارف علوم اجتماعی آمریکا, جلد دهم, بازار را به شرح زیر تعریف کرده است: «بازار عبارت است از محل یا مکانی که در آن عرضه و تقاضا به منظور تعیین قیمت واحد با هم تلاقی میکنند. بازار ممکن است محل جغرافیایی باشد و همچنین ممکن است عدهای از افراد را که دادو ستد آنها منجر به ایجاد عرضه و تقاضا و قیمت واحدی میشود نیز بازار نامید»
ب) بازار مکانی است که در آن فروشندگان و خریداران یکدیگر را ملاقات میکنند. این تماس ممکن است رودررو صورت گیرد که در این وضع, بازار ناحیهای محدود و معین است؛ و یا به وسیله تلفن, تلگراف و دیگر وسایل ارتباط جمعی واقع شود که در این حالت بازار جنبه جهانی پیدا مینماید. در موردکالا, بازار محوطهای است که در آن خریداران و فروشندگان کالا با یکدیگر تماس میگیرند و مبادله واقع میشود) از نظر اقتصادی, بازار به شرایطی گفته میشود که برای یک کالا و یا عامل تولیدی, تقاضا و عرضه وجود داشته باشد و کالا یا عامل خاص در یک قیمت متناسب با عرضه و تقاضا مبادله شود. بنابراین به طور کلی هنگامی که برای یک کالا و یا یک نهاده تولید, تابع عرضه و تقاضا وجود داشته باشد و مقدار مبادله شده کالا و یا عامل تولید و قیمت مبادلاتی آن توسط توابع عرضه و تقاضا مشخص شود, از نظر تئوری اقتصادی یک بازار وجود دارد. (محمد طبیبان, ۱۳۶۳, ص۸۹)
د) در لغتنامه انگلیسی آکسفورد تألیف هورنی-گاکتبنی-واکفلید آمده است:
بازار ۱)(در ایران, هندوستان و دیگر کشورهای شرق) کوچه محل دادوستد و مغازهها, قسمتی از شهر که در آن تمرکز دادوستد و مسیرهای بورس خرید و فروش قرار دارند. ۲)(در انگلستان و آمریکا) مغازه فروش کالاهای ارزان با تنوع انواع.
ه) بازار, محل تلاقی نیروها و یا شرایطی است که در آن خریدار و فروشنده تصمیمی اتخاذ مینمایند که نتیجهاش انتقال کالا و خدمات است (علی محمد اربابی, ۱۳۵۵, ص
و) بازار, محل اجتماع و تلاقی تقاضای خریداران احتمالی یک کالا و یک خدمت است. (علی محمد اربابی, ۱۳۵۵, ص۴۶(
ز) بازار, محلی است که در آن گروهی از خریداران و فروشندگان یک محدوده جغرافیایی به منظورهای زیر دور هم جمع میدشوند