دانلود مقاله گرمابه

مقدمه: مردم ایران چه پیش و چه بعد از ظهور اسلام به پاکیزگی اهمیت زیادی می دادند اما بعد از ظهور اسلام این موضوع تشدید شد.

در قبل از اسلام پیروان آئین مهروزرتشت توجه به پاکیزگی داشته و کلمه پادیا و (پادیاوی یعنی غسل.

وضو.

پاک کردن.

پاکیزه نگه داشتن.و واژه پاسیو هم به همین منظور است) از آن زمان ریشه میگیرد.

پاتیو همان محل تمیز کردن و در مساجد به وضوخانه گفته میشود.

همان گونه که گفته شد این واژه در زبان فرانسه به پاتیو تبدیل شده است و دوباره به ایران بازگشته بصورت پاسیو بکار برده میشود.

واژه گرمابه مرکب از دو کلمه ی گرم و آبه است.

اما در اینجا آبه به معنی آب و گرمابه مساوی آب گرم نیست بلکه آبه به محل ساختمان گفته میشده مثل سردابه (ساختمان سرد).

گورابه (قبرستان.

مقبره) در گذشتههای دور ( از حدود 1500 تا 2000 سال قبل ) شستشوی معمولی به صورت حاضر نبوده.

گرمابه به ساختمانی گرم با ظرفی بزرگ به نام آبران بوده است.

از آن جهت که آب را مقدس میشمرند و نمی خواستند آن را آلوده کنند آب استفاده شده را بعد از استحمام روی زمین یا آسمان پاشیده و به هیچ عنوان آنرا وارد آب پاک نمیکردند.

همان طور که گفته شد گرمابه محلی گرم چه برای زمستان و چه تابستان بوده است بجای خزانه ظرفی به اندازه یک آدم داشته و از همین ظرف جهت وضو نیز استفاده میشده .

گرمابه قبل از اسلام ساختمان گرمابه و بهره گرفتن از آن تا جایی که کاوش های باستان شناسی نشان میدهد دست کم از روزگاران هخامنشیان (سده 4-6) قبل از میلاد در ایران متداول بوده است.

حمام های باستانی را به لحاظ ویژگی به دو دسته تقسیم میتوان کرد: بهداشتی و مذهبی (سلامت روح و جسم ) معماری مذهبی و بهداشتی: در ایران از روزگاران کهن شستشوی بدن از دو نظر اهمیت ویژه ای داشته است.

از جهت پاکی جسم و پاکی روان.

مهر پرستان برای انجام مراسم مذهبی می بایست به مدت سه روز و سه شب در فواصل مهینی غسل کنند تا قادر گردند در برنامه های دینی شرکت جویند.

اهمیت آب در مذهب به حدی بوده که می بایستی مهرابه ها (عبادتگاه ها ) در محلی قرار گیرد که آب روان از کنارش بگذرد.

در آئین (مزدینا) پاکی جسم و روان بسیار مهم بوده و از آن به نام (( اشویی )) نام برده شده است..

بر اساس این تفکر پاکی جسم و روان وابستگی زیاد به هم و یکی از نعمت های بزرگ شمرده میشده.

به همین جهت برای ور نمودن آلودگی و گناه همواره شستشو میکردند و معابدی برای فرشته و پاسدار آب (آناهیتا) ترتیب میدادند.

و مراسم تطهیر در آنجا انجام میگرفت.

معماری: در کاوشهای تخت جمشید بقایای یک حمام خصوصی مربوط به این دوره در یکی از کاخهای آن کشف شده است.

این حمام از دو بخش داخلی و خارجی تشکیل شده است که توسط پله ای از یکدیگر متمایز شده است.

حمام مزبور دارای محوطه کوچکی به اندازه 10 در 25/2 متر بوده و در وسط آن چاه حمام قرار داشته.

روی چاه با آجر مشبک به ابعاد 55 در 55 سانتی متر پوشانده شده و فاضل آن حمام از روی آجر مشبک به داخل چاه سرازیر میشده است.

لوازم شستشو کاسه ی سفالین و گلابدان نیز از این محل بدست آمده است.

معماری حمام از زبان (داریوش): در بابل خانه های شهری حمام داشتند.

کف حمام ها تا نیمه ی دیوار قیر اندود بود و فاضلابی شیب دار از لوله های سفالین .

سپس آب حمام و فضولات توالت را به آسانی به خارج منتقل میکرد.

در جنوب غربی صفه ی تخت جمشید حمامی وجود داشته که کف حمام سکوهایی که در سه جانب آن ساخته اند تمام آجر فرش بوده.

حمام کف شویی داشته که با صفحه ای گرد و سوراخ دار پوشیده میشده.

از تناسب فضا و دقت در ساخت و کیفیت مصالح به خوبی معلوم میشود که ایرانیان روی ساخت حمام هاشان بسیار حساس بوده اند.

فاضلاب عمارت خزانه با آجر ساخته میشده و بستر آن قیر اندود بوده است .

ناودان ها و فاضلاب طوری ساخته می شده که استحکام خانه های گلین آسیب وارد نسازد.

فرهنگی : در عهد بلاش ، بلاش از مغان بیزار بوده و کوشید تا رسم مغان را بر اندازد و در شهرها گرمابه هایی برای استحکام پدید آورد.

یکی از سنت شکنی های بلاش احداث گرمابه در شهرها بوده که از رسم ها و سنت های رایج و معمولی در شهرهای یونانی به شمار میرفته است.

گرمابه دوران اسلامی در این دوره شمار زیادی گرمابه در هر شهر نشانه آبادانی و پاکیزگی مردم آن شهر بوده است.

گرمابه از لحاظ مذهبی به طور کلی در اسلام: پاکی و طهارت در آئین اسلام از اهمیت ویژه ای برخوردار است و غسل های واجب متعددی وجود دارد.

وضو و شستشوی پنج گانه در روز علاوه بر جنبه مذهبی از نظر بهداشتی هم اهمیت دارد.

بدین ترتیب فضای شستشو یعنی حمام ها از همان آغاز در میان فضاهای معماری شهری از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده.

گرمابه های ایرانی همانند دیگر بناهای عمومی دارای آرایه ها و تزئیناتی بوده که در بناهای عمومی دیگر بکار برده میشد.

مثال: حمام وکیل شیراز و گنجعلی خان دوره ی عباسیان: گرمابه در دوره ی عباسی از چند ویژگی مورد بررسی است: فرهنگی گرمابدهی معماری بهداشتی فرهنگی: در دوره ی عباسی ایجاد حمام در شهرهای مختلف رو به گسترش نهاد .

در قرن 5 و6 هجری در قاهره هزار و یکصد و هفتاد حمام وجود داشته است.

گرمابه ها ی بغداد در زمان معزالدوله هفده هزار و در روزگار عضدوالدوله اندکی کمتر 5 هزار و حدود سی هزار کارگر در آنها مشغول به کار بودند.

در بعضی شهرها به مشتریان لنگ می دادند که ببندند.

از خلفای مقتدی (نیمه دوم قرن 5 ه ق ) دستور داد کسی بدون لنگ وارد حمام نشود.

گرمابدهی: گاهی گرمخانه های حمام ها را به قدری گرم میکردند که کسی نمیتوانست از شدت حرارت در آن مکث کند.

زیر کف حمام ها آتش می افروختند.

در جلوی حمام توده ای از خار انباشته میکردند تا آب حمام ها را با آن گرم کنند.

معماری: در سال 322 هق در قاهره خلیفه دستور داد حمام ها به سبک رومی ساخته شوند.

بهداشتی: متصدیان حمام ها به ویژه حمام های بزرگ سعی می کردند با تمیز نگه داشتن حمام خود و ممانعت از ورود افراد ژنده پوش و کثیف از اعتبار حمامشان کاسته نشود و این مورد برای گروهی از مسافران که از راههای دور با ظاهر آشفته وارد شهر میشدند ایجاد مشکل میکرد.

به همین سبب در معدودی از شهرها در کنار دوازه ها امتداد بازار حمامهایی احداث میکردندد که بیشتر مورد استفاده کاروانیان قرار میگرفته.

دوره صفوی در دوره ی صفوی گرمابه ها از شش لحاظ مورد بررسی می شده است.

فرهنگی معماری بهداشتی گرمادهی مذهبی تزیینات 1.عصر شکوفایی ایجاد حمام ها را باید متعلق به دوره ی صفوی دانست در این دوره ایجاد حمام ها در تمامی شهر های ایران رو به گسترش نهاد.

در اصفهان حدود 272 حمام وجود داشته است (در زمان شاه عباس دوم 1052-1078 هق ) 2.

معماری : در اغلب حمام ها مسیر دسترسی سه مرحله بوده ، هر فضا به وسیله ی راهرو ، و هستی ( در بعضی از حمام ها دیده می شده ) از فضای دیگر متمایز می شده تا گرما و رطوبت هر فضا نسبت به فضای مجاور قابل تنظیم گردد .

به این طریق می توانستند از بیماری و ناراحتی افراد به دلیل ورود به فضای گرم و خروج ناگهانی به فضی سرد را تا حد زیادی بکاهند.

نخست فضای ورودی در ارتباط مستقیم با فضای خارج قرار می گرفت سپس راهروی باریک و پیچ دار که به دهلیز و از دهلیز به حمام میرسیده.

فضای بنیه از نظر مساحت و تزئینات از سایر فضاها مشخص تر بوده وعموما بشکل هشت گوش و چهار گوش ساخته میشده است.

در اطراف آن سکوهایی نشیمن و رخت کن و در زیر سکوها حفره هایی جای کفش تعبیه شده بود.

در بالای سقف گنبدی شکل حمام ها ، انواع نورگیر ها قرار داشته است.

3.

بهداشت:حمام ها یکی از ارکان مهم مجموعه ی شهری و روستایی بوده است.

عموما ایجاد حمام ها در یک مکان با توجه به تامین آب بهداشتی و خروج فاضلاب و غیره طراحی می شده است.

اهمیت مذهبی شستشو به حدی بوده که به پاکی و غیر غصبی بودن آب که مورد استفاده قرار می گرفت توجه بسیاری مبذول می شد.

گاهی با وجود آنکه آب نهروان در کنار حمام ها وجود داشت با زدن چاه آب حمام ها را تامین میکردند.

به این ترتیب برای رفع فاضلاب مالکینی حمام ها سعی میکردند به گونه ای فاضلاب را از محل دور نگه دارند.

4.گرمادهی: گرمادهی حمام ها شامل :انبار سوخت ، تون(گلخن ، آتشدان) آتشدان ها، دودکش و گودالی برای جمع آوری خاکستر .

سوخت حمام ها عموما خار بیابان ، برگ خشک درختان، فضولات حیوانی بوده است.

معمولا در زیر خزینه صفحه ای فلزی یا فلز هفت جوش به قطر 60 الی 110 سانتی متر حد فاصل آب و آتش قرار میگرفت.

5.مذهبی: حمام های بزرگ توسط افراد خیر ساخته می شد و وقف میگردید.

آئینها و سنت های زیادی در ارتباط با حمام از روزگاران گذشته تا به امروز وجود داشته که می توان آن را نوعی مربوط به فرهنگ عامه دانست.

بالاخره زمانی حمام های متصل به هم احداث گردید که یکی برای استفاده مسلمین و دیگری به غیر از مسلمین تعلق داشت مانند حمام چهار فصل اراک .

همچنین طبق مراسم آن زمان با بوق و شیپور مخصوص دایر بودن حمام را به آگاهی عموم می رساندند.

تزئینات: عموما کف حمام ها با سنگ مرمر و دگر سنگها آرایش می شده .

جا کفشی ها در اغلب حمام ها از سنگ یا آجر بوده و برش بالای آن طرحی از قوس های خفته مرسوم بوده .

در بعضی موارد سر در با آجر و کاشی و سنگ مقرنس کاری می شده و گاهی اوقات بسیار ساده و فقط با اندودی از گچ آرایش می شده .

آهک بری به صورت ساده و رنگی نیز از جمله تزئینات داخلی مهم حمامها شمرده می شده.

قاجاریه: 1.تزئینات 2.فرهنگی و بهداشتی 3.معماری 4.مذهبی تزئینات حمام ها شامل : نمای حمام تابلوی حمام شکل سربنیه خزینه چاله حوض واجبی خانه 2.فرهنگی و بهداشتی: در گرمابه تنها استحمام نمی کردند بلکه به انواع آرایش و پیرایش دست می زدند .

از جمله موی سر، ریش را به کمک سلمانی های وابسته به حمام انجام میدادند و بر روی پاها ، دستها و ناخن ها نیز حنا میزدند.

استحمام کننده پی در پی به قسمت هایی با حرارت های مختلف سر میزده .

منبع اصلی آب گرم ((خزینه)) نامیده میشده.

تکلیف شرعی به تطهیر انگیزه ی اصلی مردم برای رفتن به حمام بوده که هر کس را مجبور می کرده هفته ای یکی وبار شستشو نماید.

کارکنان حمام ها عبارت بوده اند: 1.سرتراش 2.کیسه کش 3.دلاک 4.آبگیر و کارگر سر بنیه 5.مشت و مالچی یکی از رسم هایی که در حمام ها در ان زمان معمول بوده حجامت کردن در حمام ها بوده که هر زن و مرد از پانزده سال به بالا سالی یکبار و آنهم در فصل بهار انجام می داده.

3.معماری: از قواعد حمام سازی آن بوده که حتما حمام را چندین ذرع از سطح زمین پایین تر بنا کنند به طوری که سطح بیرونی سقف حمام یعنی بام آن مساوی با زمین های مجاوره بوده باشد و این نیز از آن جهت بود که در تابستان و در زمستان آب گرم باشد و دیگر اینکه پشت داشته باشد و از عوارض ناشی مانند زلزله ، باد و...

در امان باشد.

4.مذهبی: در آن زمان ورود به حمام ایرانیان برای اروپائیان که نجس تلقی می شدند ممنوع بوده و ارمنی ها که تعدادشان در تهران زیاد بوده حمام های مخصوص به خود داشتند.

عقیده وجود جن در حمام ها: در تهران قدیم عده ای از ساکنان عقیده داشتند که گاه و بی گاه و در مواقع معینی در حمام ها اجنه رفت و آمد میکنند.

نتیجه گیری: تمیز بودن در ادیان مختلف به ویژه دین اسلام و زرتشت بسیار مهم بوده و هست .

کسی که موظف به انجام آئین مذهبی دین خود می باشد می بایست جسمی پاک و روحی سالم داشته باشد ( بگونه ای که می بینیم در ادیان مختلف زیاد از غسل کردن نام برده شده )چرا که جسم سالم نه تنها باعث داشتن روح سالم می شود همیشه بنا هایی مخصوص به عنوان محلی برای پاک نمودن جسم بنا می کردند و محل بنا و نوع ساختمان برایشان بسیار مهم بوده اسامی بعضی از حمام های ثبتی در فهرست آثار ملی ایران: حمام ابراهیم خان کرمان (1218 تا 1240) حمام نوبر تبریز حمام بازار شاهرود (دوره قاجاریه) حمام پهنه سمنان (دوره ی تیموریه) حمام جلفا (دوره ی قاجاریه) حمام تاریخی مزداران در فیروز کوه (استان تهران) دوره ی قاجاریه حمام چهار فصل اراک (دوره ی قاجاریه) حمام خان سنندج(1220 ه ق ) حمام خان یزد (1161 هق) 10.حمام شاهزاده ها (دوره ی صفوی ) 11.حمام شیخ بهائی (صفویه – قاجاریه ) 12.حمام فین کاشان 13.حمام گلشن لاهیجان (قاجاریه) 14.حمام گله داری بندر عباس (قاجاریه ) 15.حمام گنجعلی خان کرمان (1020 ه ق) 16.حمام مرمر ( صفویه در نیشابور) 17.حمام وزیر اصفهان (صفویه ) 18.حمام وکیل شیراز (زندیه ) 19.حمام وکیل کرمان (زندیه) منابع و ماخذ: گنج نامه (حمام ها) گرمابه، زهرا نظر محمد نرگس تاریخ معماری ، پیرنیا