چکیده
بافت تاریخی اردکان یکی از سالمترین بافتهای قدیمی ایران می‌باشد و به علت قرار گرفتن در موقعیت خاص جغرافیایی تا حد زیادی از حوادث روزگار مصون مانده است. این بافت از ویژگیهای کامل شهرهای کویری برخوردار ودر از بعضی خصوصیات منحصر به فرد می‌باشد. باروی زیبا ، دروازه‌های متناسب ، ساختمانهای موزون ، آب انبارهای متعدد ، کوچه‌های تنگ و باریک ، محلات منسجم ، در بندهای انحصاری و مساجد بزرگ و جالب از ویژگیهای این بافت تاریخی محسوب می‌گردد.
مقدمه
بافت تاریخی اردکان به علت قرار گرفتن در منطقه کویری دارای ساختمانهای خشتی و گلی خاص مناطق کویری می‌باشد.کمی نزولات آسمانی ، عدم رخداد طبیعی خاص ، دور بودن از مرزهای جغرافیایی کشور و قرار نگرفتن در معرض هجوم بیگانگان باعث گردیده علی رغم گذشت زمان ، بافت تاریخی اردکان تا این اواخر سالم و دست نخورده باقی بماند. با روی کار آمدن رضاخان همراه سیاست به اصطلاح امنیت ملی وی تخریب بافت آغاز گردید و تا امروز نیز ادامه دارد؛ ولی هنوز بخش باقی مانده آن که زیباترین قسمت بافت محسوب می‌گردد دست نخورده و سالم می‌باشد. خوشبختانه اقدامات پیشگیرانه چند سال اخیر موثر واقع شده و در بعضی موارد نه تنها از تخریب بافت جلوگیری کرده بلکه بازسازی و مرمت موجبات احیا و رونق دوباره آن را فراهم آورده است.
موقعیت جغرافیایی
بافت تاریخی اردکان در ساحل کویر مرکزی ایران و 60 کیلومتری شمال شهر یزد و 110 کیلومتری شهر نائین قرار گرفته و موقعیت جغرافیایی آن 53 درجه و 48 دقیقه طول شرقی و 32 درجه و 20 دقیقه عرض شمالی از نصف النهار گرینویچ می‌باشد.
ارتفاع شهر اردکان از سطح دریا 1035 متر است و شیب ملایم زمین در داخل بافت بصورت ملایم از جنوب به شمال می‌باشد و همین امر باعث گردیده تا آب قنوات بتواند به راحتی از داخل بافت عبور نمایند.
وجه تسمیه
اردکان از دو کلمه «ارد» و«کان» تشکیل شده که « ارد» به معنی مقدس و «کان» یعنی معدن می‌باشد و با این ترکیب واژه اردکان به معنای سرزمین مقدس می‌شود، اما در جامع مفیدی «ارد» را به کسر الف به معنی دور معنی کرده و نوشته است چون اطراف اردکان معادن زیاد وجود دارد ، در نزد مردم این منطقه به اردکان معروف گشته است.
تاریخچه
تاریخ دقیق بنای بافت مشخص نیست طبق گفته اکثر مورخین محل فعلی بافت تاریخی اردکان در قدیم بستر دریای ساوه بوده که پس از خشک شدن برای سکونت مناسب گردیده است. همچنین اکثر مورخین معتقدند که بنای اولیه اردکان بعد از اسلام صورت گرفته است و آثار موجود در بافت قدیم نیز مؤید همین مطلب می‌باشد.
عوامل مؤثر در تأسیس اردکان
از متون تاریخی قدیم چنین مستفاد می‌شود که رودخانه بزرگی از زابلستان تا کرمان و یزد و نزدیکی نائین ادامه داشته است و همچنین دهها رودخانه فصلی و آبهای سطحی از جنوب به شمال در جریان بوده که اینها همه می تواند منشاء تجمع مردم در این منطقه باشد. از طرفی دیگر شیب ملایم زمین از جنوب به شمال موقعیت را برای احداث قنات مناسب می‌نموده به همین جهت عامل اقتصادی یا آب و زمین مناسب برای کشاورزی باعث بوجود آمدن این شهر کویری گردیده است.
نحوه و شکل گیری بافت قدیم
از آثار موجود چنان بر می‌آید که احداث بافت قدیم اردکان حداقل در سه مرحله انجام شده و قسمت اصلی آن که همان مرکزیت و بخش اولیه بافت می‌باشد در محلی که امروز به میدان قلعه مشهور است بنا گردیده در حقیقت قلعه اصلی یا اولین بنا در اردکان در این منطقه بوده و تاریخ دقیق بنای آن مشخص نیست اما آثار موجود نشان می‌دهد که این قلعه حداقل در قرن ششم هجری قمری موجود بوده است. سپس محلات بالا ده و زیرده به آن اضافه شده است و محدوده اولیه اردکان عبارت بوده از محله زیرده در شمال ، میدان بالاده در جنوب ، رباط و آب انبار رباط در شرق، ولی غرب آن درست مشخص نیست ، طول محدوده تقریباً 450 متر و عرض آن در حدود 250 متر بوده است.
این محدوده کوچک دارای دو مسجد جالب و بزرگ و زیبا می‌باشد. مسجد جامع در جنوب و مسجد زیر ده در شمال و فاصله میدان قلعه تا مسجد جامع درست برابر است با فاصله مسجد زیر ده تا میدان قلعه ، در این بخش کوچک مدرسه علمیه با وسعت بسیار زیاد و حمام زنانه و مردانه ، بازار ، آب انبار و رباط نیز وجود داشته است.
حصار و خندق اولیه بطور کلی از بین رفته و تا اوائل قرن اخیر بخش کوچکی از خندق در ضلع جنوب شرقی در نزدیکی میدان بالا ده هنوز باقی بود که متاسفانه به مغازه تبدیل گردید.
حصار دوم
توسعه بافت قدیم در سالهای بعد بیشتر مربوط به شرق بوده است و خانه‌های دوره ایلخانی در شرق اردکان نشانگر این واقعیت است که در قرن هفتم این منطقه جزئی از بافت بوده است و حدود آن در شمال تا نزدیکی حسینیه کوشکنو و در جنوب تا نزدیکی حسینیه بازار نو امتداد داشته و طول و عرض آن درست مشخص نیست.
حصار سوم
حصار سوم که در واقع آخرین حصار و باروی بافت قدیم اردکان می‌باشدنشانگر توسعه از چهار طرف است: زیرا در شمال و جنوب محلات کوشکنو و بازار نو به بافت افزوده گردیده و در شرق محلات زین الدین و تیران و عرب محلات چرخاب و امیری به بافت اضافه گردیده است. توضیح اینکه قلعه سیف و دروازه سیف نیز در این توسعه در ضلع جنوب و جنوب غربی احداث شده است. در این توسعه طول بافت به 850 متر و عرض آن به 6500 متر رسیده است تاریخ دقیق این توسعه مشخص نیست ولی شواهد و قرائن نشان می‌دهد که در قرن دهم این توسعه صورت گرفته بوده است.
بارو
یکی از ویژگیهای بافت قدیم اردکان وجود باروی بلند و زیبای آن می باشد.این بارو که به طول بیش از سه هزارمتراست، تمام اماکن داخل بافت رادربرمی گرفته است.ارتفاع دیوار7 الی 8 متروضخامت آن در قسمت پایین 5/1 و در بالاترین نقطه 20الی30 سانتیمتربوده است، دورتا دوراین بارو بیش از 50 برج تعبیه شده بوده که از آنها برای حفاظت و نگهبانی استفاده می کرده اند.
مصالح به کار رفته دربارو کلا ازخشت و گل بوده وفقط دربعضی موارد درپای برجها ازچند ردیف آجراستفاده شده است.در قسمت فوقانی باروکنگره هایی ازخشت و گل ساخته شده که به آن زیبایی خاصی می داده ودرپای کنگره ها تیرکش هایی برای تیراندازی و منفذهای متعددی برای ریختن سرب مذاب و غیره تعبیه شده بوده ;برای حفاظت ازاین بارو در قسمت جنوب حصار کوتاه تری به فاصله دومتری بنا گردیده بوده ودربعضی از قسمتها برجهای منفردی که به وسیله یک پل چوبی به بارو متصل می شده وجود داشته که از آن برای دیده بانی استفاده می شده است.