جرج هربرت مید
دیدگاههای مهم مید درمورد نقش اجتماعی جایگاه خاصی دارد واین مفهوم را از ابتدا تابه امروز به صورت یک نظریه بنیادی درمطالعات اجتماعی در آورده است نظرات مید از جهاتی با دیدگاه روان شناسان قابل مقایسه است اما تفاوتهای فاحشی با آن دارد اهداف طرحهای روانشناسانه آن است که رفتار مردم درجامعه بر اساس عواملی که در ساخت روانشناسان تک تک افرادموجوداست تبیین می شود این عوامل روانشناسی بسیار متنوع است واز پاسخهای صرف عصبی –عضلانی گرفته تا مجموعه نیازهای «من» وعوامل واسطهای آن مانند وجهه نظرها احساسات انگیزه ها عناصر شناختی خود آگاه وناخودآگاه وغیره را شامل می شود. لیکن برداشت روانشناسانه دراساس همچون نگرشی است که جامعه انسانی را صرفاً حاصل جمع ساده روانی افراد وزندگی اجتماعی راحاصل جمع فعالیت افراد می داند بدون آنکه به تاثیر افراد دریکدیگر واثر پذیری آنها ازهمدیگر توجه نشان می دهد برطبق این نظر کافی است محقق برای تبیین زندگی گروهی به ساخت روانشناسانه تک تک افراد شرکت کننده در گروه رجوع کند از دیدگاه مید عمل مشترک یا اجتماعی مخلوطی ساده از اعمال افراد جدازاهم نیستعمل اجتماعی ویژگی خاصی دارد که باید جدا از عمل افراد مورد شناسایی قرار گیرد میدخاطر نشان می سازد که عمل مشترک واحد سازنده جامعه انسانی است واین درموردتمام اعمال اجتماعی صادق است متفاوت عمده دیگر میان نظر مید ونظر روانشناسان این است که به قول مید انسان با خودش کنش متقابل اجتماعی دارد یعنی فرد همانطور که دیگران را مخاطب قرار می دهد میتنواندخود رانیز خطاب قرار دهد یعنی خود راهم ماننددیگران تجزیه وتحلیل و بررسی کند مقایسه گذرا ومختصر مید باسایر دیدگاههای عمده مربوط به جامعه انسانی به ما امکان می‌دهد تا خصوصیات بارز طرح مید را واضح تر ببینیم عمده ترین این خصوصیات عبارتند از:
اول : از آنجا که عمل اجتماعی از طریق یک روند تعبیروتفسیر صورت می گیرد زندگی گروهی نیز باید برحسب تغییرات مطالعه وبررسی شود به عبارت دیگر کنشهای جمعی صرفا یک سلسله پاسخ که توسط محرکها ایجادمیشود نیست بلکه به میانجیگری تفسیری که اعضا شرکت کننده از وضعیت دارند شکل یافته است
دوم : جامعه انسانی براساسا عمل جاری هستی می یابد نه بر اساس ساخت یا روارط تثبیت شده وشکل یافته قبلی
سوم: حقیقت کنش متقابل «من » با «خود» که فرد را وادار به تعیین و ارزیابی موقعیت خودمی کند من را به صورت یک کارگزارمؤثر در شکل گیری عمل اجتماعی در می آورد مشارکت در عمل اجتماعی فقط به اعمال نیروهای خارجی برفرد خلاصه می‌شود بلکه خود باید فعالیتش را در درون یک چارچوب مشخص ومحدود تنظیم نماید.
این صفت مشخصه تصویری از جامعه انسانی را ارائه می دهد که با آنچه که نظریه های رایج ازجامعه انسانی ارائه میدهند بسیار متفاوت است
از آنجا که او انسان راموجودی می داند که از سوی اختیار عمل میکند بنابراین تحقیق در رفتار انسانی خارج از قلمرو علوم خواهد بود اما لوبراین انتقادات را سطحی وبی فایده می داند.
مید نگرش دینی راناشی از انگیزه ذاتی انسان برای مراودات می داند. این انگیزه موجب نوعی گرایش وتوانایی انسان می شود که اورا به سوی گسترش حوزه ارتباطات خود با مردم می کشاند وهمین امر موجب می شود که آیینهای دینی گسترش یابد که این روند به کلیت و عمومیت یافتن امر دینی منجر می گردد وزمانی که اعضای گروههای دینی رقیب توانستند نقشهای یکدیگر را بپذیرند میل فزاینده ای برای ایجاد جامعه انسانی گسترده تر به وجود می آید.
خطوط اصلی دیدگاه کنش متقابل نمادی
هر بینشی در دستگاهی از مفاهیم تعریف شده وقابل قبول شکل می گیرد این مفاهیم نه تنها زمینه مباحث آن را تشکیل می دهند بلکه استخوان بندی نظری آن را نیز به وجود می آورند دیدگاه کنش متقابل نمادی نیز پیرامون محور یک سلسله مفاهیم اساسی مانند: خود ، رفتار، کنش نماد معنی ،طبیعت و ... دور می زند که بدون درک این مفاهیم فهم و درک این نظریه دشوار می نماید.
( خود)
پلوجر معتقد است که مفهوم«خود» برای تحلیل این دیدگاه به خصوص در نظریات مید مفهومی کلیدی است از مفهوم « خود» گاه به نفس وزمانی به شخص ویا شخصیت و در مواردی به «من» تعبیر شده است این مفهوم را نباید به عنوان یک پدیده بدیهی تلقی کرد تا در نتیجه به عنوان یک مفهوم ساده مورد بی توجهی قرار گیرد.
مید برای آنکه نشان دهد موجود انسانی حتی در پویش روابط اجتماعی دارای یک «خود» است این موضوع را مطرح می کند که انسان در عین فعالیت می تواند تحت تأثیر اعمال خود واقع گردد او همانطور می تواند در برابر دیگران عمل کند در برابر خود نیز قادر به عمل است
انسان برای تقویت روحیه خود تلاش می کند برای خود هدف تعیین وخودرا سرزنش می کند ازخود عصبانی می شود به خود مغرور می شود به خودش می گوید فلان کار را بکن یا نکن به حساب خودش می رسد، دلش به حال خود ش می سوزد وکارهایی که قصد انجام آن را دارد طرح ریزی می کند این که انسان از این راه و راههای بی شمار دیگر در برابر خود عمل می کند مبتنی بر مشاهده تجربی ساده است
مید توانایی انسان درعمل کردن د ربرابر خود را به عنوان ساز و کار اصلی که توسط آن انسان با دنیای خودش روبرو می شود و با آن مراوده می کند در نظر می گیرد. این سازو کار انسان را قادر می سازد که چیزهای پیرامون را برای خودمعنی کند واعمال خود را بر اساس آن معانی هدایت نماید
آنچه انسان نسبت به آن آگاهی دارد همان چیزی است که انسان درحال معنی کردن آن برای خود است دراین نظریه عمل فردی یک پدیده ترکیبی و مصنوعی است یک تراوش محض وبه همین ترتیب جامعه انسانی نیز از ساختهای کلی ومبهم ساخته نشده بلکه از افراد دارای خود یعنی افرادی که برای خودشان می سازند ساخته شده است.
به اعتقاد لوجر تفکر جامعه شناسان به ندرت جوامع انسانی را پدیده ای مرکب از افرادی دارای خود می داند بلکه افراد را از اندامهایی با نوعی سازمان فرض می کندکه در برابر نیروهایی که بر آنها فرمان می رانند واکنش نشان می دهند. اگرچه دراین نظریه تنها پایه تصورات جمعی منزلت اجتماعی فرهنگ پایگاه نقش اجتماعی سنت ، نماد ،تصورات جمعی ، منزلت اجتماعی ،هنجار اجتماعی و ارزشها ساخت اجتماعی نیست اما رفتار مر دم به عنوان اعضای جامعه نمایشی ازبازی این عوامل با تاثیر نیروها بر آنها ست افراد تشکیل دهنده جامعه انسانی عوامل تلقی می گردند که این نیروها از طریق آنها عمل می کند وکنش اجتماعی افراد تجلی این عوامل محسوب می شود آنچه در این میان انکار یادست کم نادیده گرفته می شود این است که این موجودات انسانی حاصل خود اند واز طریق «ساخت معانی» عمل می کنند همه مفاهیم جامعه شناختی درباره جامعه انسانی در درک افراد تشکیل دهنده جامعه حامل «خود » به معنی مذکور هستند با ؟؟ مواجه شده اند.
بنابرآنچه گذشت «خود » به واقعیتی اطلاق می شود که فقط در جریان تجارب و فعالیتهای اجتماعی شکل می گیرد از این رو دارای خصلت مضاعف عینیت یافتن به صورت یک شی و مورد قضاوت دیگران قرار گرفتن است علاوه بر آن مید مفهوم «خود» را به دو بخش فاعلی و مفعولی تقسیم می کند تابین هویت فردی واجتماعی شخص تمایز قائل شود. «من » فاعلی نمایانگر حساسیت اندام به وجه نظر دیگران است ومن مفعولی مجموعه ای سازمان یافته از نظرات متناظر دیگران است یعنی وجه نظارات دیگری سازمان من مفعولی راتشکیل می دهد.
بررسی ارزشهای مادی وفرا مادی:
ارزشها از بنیادی ترین عوامل جهت دهنده رفتارهای انسانی درهر جامعه به شمار می‌روندارزشها در رابطه با فرهنگ جامعه ورفتارهای انسانها نقش دوگانه ای رابازی می کنند از یک جهت آنها یک نیروی ساختار دهنده فشارهای بشری به شمار می آیند و از جهت دیگر یک الگوی ساختار بندی شده توسط فرهنگ غالب جامعه به شمار می آیند. درعصر کنونی که رابطه حوزه های چهارگانه فرهنگی ،اقتصادی ،اجتماعی وسیاسی بیشتر از بیش مشخص شده است دراین میان رابطه دو حوزه اقتصاد وفرهنگ ومسأله زیر بنا و روبنا از دیرباز مورد توجه وبحث بنیانگذاران جامعه شناسی بوده است.
از جمله تحقیقات انجام گرفته برای بررسی رابطه بین ارزشهای مادی وفرامادی تحقیقات جهانی ایگهارت می باشد که با بررسی ارزشهای جوامع ونشانگان فرهنگی فرهنگی بنیادین درجوامع جهان و رابطه آن با رشد اقتصادی وتکنولوژی جوامع توانست با داده ها ویافته های تجربی این امر را اثبات کند بررسی حاضر نیز با ابهام ازتحقیقات اینگهارت سعی داشته تا به بررسی ارزشهای مادی \فرامادی بپردازد.
زن مسلمان وآزادی به سبک غرب:
اینگهارت و همکارانش در پژوهشی که با مدیریت پروفسور اینگهارت دردانشگاه میشیگان انجام دادند نشان می دهد که اهداف دراز مدت آمریکا فراتر از رفع محدودیتهای جزئی است
اینگهارت و همکارانش که در این پروژه نظر سنجی های میدانی متعددی برای شناخت رویکردهای ارزشی درجهان اجرا کرده بودند یکی از محورهای این نظرسنجی کسب آزادی نظر دهندگان درباره برابری زن و مرد برابری حقوق زن ومرد است اینگهارت وهمکارانش در این پروژه معتقدند که برخلاف نظر هانتینگتون که تفاوت اساسی میان جهان اسلام و جهان غرب را وجود یا غیاب ارزشهای سیاسی تثبیت کننده دموکراسی می داند این موضوع نمی تواند گویای تفاوت میان این دوجهان باشد زیرا در اسلام چنان که نتایج این پژوهش نشان می دهد دموکراسی از حمایت وتائیید گسترده ای برخوردار است بلکه اختلاف بزرگ تر دونوع نگاه به زن وآزادیهای جنسی نهفته است
این پژوهش نشان می دهد که نسل جدی غرب دراین مسایل لیبرال تر وآزادی گرا تر شده است وولنگاری و آماجی گری گسترش بیشتری یافته است درحالی که درجهان اسلام همچنان به عنوان سنتی ترین مناطق جهان باقی مانده است.
در اینکه وضعیت زنان در بسیاری کشورهای اسلامی وضعیتی مطلوب تر ومنطبق با فرهنگ آرمانی اسلامی نیست تردیدی وجود ندارد. ولی بدان معنا نیست که زنان مسلمان ناراضی ازوضع کنونی به هر وضع جایگزینی رضایت دارند و در هر شعایی وایده ای که آنان را از اوضاع کنونی برهاند استقبال می کنند نتایج برخی از پژوهش ها درغرب گویای خلاف این است.
بیش از دو دهه پیش رونالد اینگهارت نظریه ای درباره دگرگونی ارزشی مطرح کرد که پیش بینی می کرد ارجحیت های ارزشی در جوامع پیشرفته صنعتی میل به دگرگونی ارزشهای مادی گرایانه معطوف به امنیت جسمی واقتصادی به سوی تاکید بیشتر آزادی خود بیانگری و کیفیت زندگی یا ارزشهای فرامادی گرایانه دارد او با بحث در این باره که تفاوتهای بین تربیت اجتماعی شکل دهنده شخصیت اروپایی های جوان با مسن‌هایشان نسل های تازه تولد یافته را به سوی ارزش دادن به سطوح نسبتا بیشتر آزادی وخد بیانگری هدایت می کرده است اظهار می کند که جایگزینی جمعیت نسل مسن تر با نسل جوان تر تحولی در جهت ارجحیت های ارزشی جدید به بار خواهد آورد
اگر این دگرگونی ارزشی درحال بوقوع پیوستن باشد واقعیتهای گسترده ای داردرشد ارزشهای فرامادی ظاهرا با کمک به نوع کاهش رأی دهی براساس تعلق طبقاتی و برانگیختن جنبش های جدید اجتماعی پایه های سنتی صف بندیهای روبه روی حزبی را دچار اخلال کرده است ظاهرا ظهور فراماده گرایی به احزاب وجنبش های محیط گرا کمک های شایانی کرده است رشد فرا ماده گرایی می تواند دلابتهای وسیع تری نیز داشته باشد در طول دو دهه گذشته در سراسر جهان گرایش قابل توجهی به سوی دموکراسی بوده است که ساموئل هانتیگتون آن را موج سوم دموکراسی می نامد.
نگاهی مختصر به تأثیر وسایل ارتباط جمعی در تفسیر ارزشها
تحقیقات درباره وسایل ارتباط جمعی ار زمانی دور بالاخص از جنگ جهانی دوم آغاز شد و تقریباً همه ابعاد و زمینه های مربوط راهم از جهت توصیفی وهم از جهت تحلیلی در برگرفت:
نه فقط جنبه های فنی (نظیر: اجزا، فرایند، تأثیر) بلکه همچنین
روشهای سنجش
مدلهای تئوریکی
به اندازه کافی واشباع شده مورد بررسی قرار گرفته اند
ازنظر نفوذ سیاسی قدرتهای اقتصادی یاگروههای سیاسی واحزاب مربوطی که در پشت صحنه از طریق وسایل ارتباط جمعی بر روی مردم تأثیر می گذارند نیز کم وبیش موضوع بحثهای حاد بوده است
همچنین از نظر فعالیت و رقابت برای فروش وسائل الکترونیک ودیگر وسایل مستقیم یا غیر مستقیم مورد استفاده از جانب تولید کنندگان
یافتن بازارهای جدید بالاخص درجهان سوم نیز مسئله به اندازه کافی مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفت.
لاسول یکی از دانشمندان جامعه شناسی ازتباطات همه ابعاد و امور و تجزیه و تحلیل عمیق قرار داده است و تأکید می کند که هرچه جاذبه یک پیام بیشتر باشد تأثیر آن پیام بر روی مخاطب بیشتر خواهد بود
هرچه ارزش یک گیرنده در نظر بیننده بیشتر باشد جاذبه او تاثیر پیام بیشتر خواهد بود
هرچه یک گوینده بیشتر بتواند روابط احساسی با مخاطب برقرار کند تاثیر پیامش بیشتر خواهد بود وازنظر مخاطب به یک قهرمان تبدیل خواهد شد تا جائیکه مخاطب خود رابا او همانند احساس خواهد نمود واورا الگوی خود قرار خواهد داد.
شرایط مخاطبین و دریافت کنندگان پیام نیز مورد بررسی قرار گرفته است آقای King نشان داده بود ه تاثیر گذاری فرهنگی – اجتماعی بر اساس نظریه لوین (Lewin1963) تابع شرایط فردی ومحیطی است اویک مرحله فراتر رفته واین شرایط را به :
عوامل بیولوژیکی،روانی ، اجتماعی، فرهنگی، وصنعتی تجزیه می کند و معتقد است که تاثیر پذیری او و وسایل ارتباط جمعی تابع این عوامل سات (King 1915) برو سیوس و ویور نیز درکار اخیرشان نشان دادند که تاثیرات فیلمها وبرنامه های تلویزیونی تاحد زیاید نیز به خصوصیات افراد وابسته است (Brosiu s &weaver, 1994:284)
تاثیرو نفوذ اجتماعی وسایل ارتباط جمعی ازبدو پیدایش کم و بیش مورد توجه بوده (King 1915) است بالاخص اینکه این وسائل عموماً واساساً باهمین هدف تأثیر گذاری برروی جامعه ابداغ شده اند.
درزمینه تاثیر گذاری برروی مردم از طریق وسائل ارتباط جمعی بیش از همه آمریکائیها موفق بوده اند آنها با تولید انواع فیلمهای سینمایی بسیار جالب با روشهای بسیار مؤثر تاثیرات قوی بر روی اعضا جامعه خود و دیگر جوامع از طریق صدور این فیلماها گذاشتند تحقیقات اخیر نشان می دهد که حتی در کشورهای اروپایی نیز فیلمهای امریکایی بطور غیر قابل مقایسه بیشتر از فیلمهای وطنی مورد تماشا قرار می گیرند.
با پیدایش تلویزیون وسازماندهی سیستم تلویزیونی درهمه کشورها ازجمله جهان سوم این تاثیر گذاری فرهنگی گسترش یافت و امروز از طریق کانالهای متعدد تلویزیون افزایش یافته است در سالهای اخیر در اروپا نیز برنامه های کاملی گسترش یافته نظام فرهنگی آنجا را تهدید می نماید. لذا سنجش تاثیر گذاری تلویزیون که در امریکا از سالها قبل معمول بود در اروپا با پیدایش تلویزیون کابلی با فرستنده های خصوصی وتاثیرات مخرب آن شدت گرفت آقای تامسون درکتابش تحت عنوان «انتقال فرهنگی یا امپریالیسم الکترونیکی» نشان می دهد: که تاثیر برنامه های تلویزیونی امریکایی بر تلویزیونهای اروپا درحال گسترش است او درواقع همان مسئله ای را به بیان علمی و دقیق توسط دانشمندان مختلف بیان می‌نماید که در کشور ما «تهاجم فرهنگی » نامیده می شود زیمرمان نشان می دهد که تلویزیون تاثیر منفی بر روی استعدادهای کودکان داشته است(Zimmer man 1985) همچنین کوئیک نشان می دهد که چگونه پرخاشگری و رفتارهای ماجراجویانه و زورمندانه در فیلمها از جانب بینندگان جوان به عنوان الگو قرار گرفته می شود وجوانان رفتار ؟؟؟ هنر پیشه ها را تقلید می کنند ودر زندگی روزمره به کار می برند(Kunczik 1993)