موقعیت باغ سعدآباد
باغ سعدآباد به وسعت حدود یکصد هکتار در پهنه‌ای پرطراوت از کوهپایه‌های توچال و دره سرسبز دربند، بخش دل‌انگیز و زیبایی از شمال شهر تهران را شکل می‌بخشد. سعدآباد که در دامنه‌های جنوبی البرز قرار گرفته از سمت شرق با گلابدره، از سمت مغرب با ولنجک و از جنوب با تجریش همسایگی دارد.
درحال حاضر امکان دسترسی به باغ سعدآباد از چندین محل از جمله میدان دربند، خیابان زعفرانیه و خیابان سعدآباد امکانپذیر است که درب ورودی زعفرانیه به بازدیدکنندگان اختصاص دارد.
تاریخچه باغ سعدآباد
باغ سعدآباد نمونه‌ای از باغ دره‌های ایرانی است که ساختار طبیعی بستر آن از عوامل مهم شکل‌‌گیری به حساب می‌‌آید. در سال 1299 خورشیدی، پهلوی اول ابتدا هشت هزار متر از اراضی سعدآباد در محدوده کنار رودخانه دربند که در حال حاضر درآن عمارت بجای مانده از مادرشاه سابق واقع گردیده را تملک کرد. پس از آن تپه علی خان والی که امروز کاخ احمدشاهی بر روی آن واقع است را نیز به محدوده پیشین افزود و سپس کاخ سبز (شهوند) را در سال 1301 خورشیدی در آنجا بنا نمود. سعدآباد بعد از آن با الحاق محله‌‌هایی چون شاه محله، ترش محله، باغ محله، جعفرآباد و قاسم‌‌آباد وسعتی تازه یافت و به محل اقامتگاه تابستانی پهلوی اول اختصاص یافت و در طول سالیان، کاخها وکوشکهایی درآن احداث گردید. درآن زمان رودخانه دربند به طور اختصاصی در اختیار باغ قرار گرفت، اما بعدها حق استفاده از دوازده ساعت از آب رودخانه به مردم داده شد و از آنجاییکه آب رودخانه برای آبیاری کل باغ سعدآباد که گسترش نیز یافته بود کافی نبود، قناتهای قدیمی و جدید مورد استفاده قرار گرفتند. تا پیش از تملک اراضی توسط پهلوی اول، بناها و کوشکهایی متعلق به مالکین باغها و اراضی سعدآباد در دوره قاجار وجود داشته که ازآن جمله میتوان به کوشک احمدشاهی ، بنای اینانلو و درشکه‌‌خانه اشاره نمود که هنوز نیز موجودند. >
معرفی باغ سعدآباد
باغ سعدآباد با تأثیر از شیب و توپوگرافی شدید منطقه، ساختار خاص خود را دارد. بالاترین سطح باغ، تپه‌‌علی‌‌خان است که در گذشته که درختان اندازه امروزی را نداشتند از بیرون باغ قابل رویت بوده است. اختلاف سطح حاصل از توپوگرافی باغ با ایجاد تراس و سنگ چینی و کاشت گیاهان پوششی مهار گشته است. جهت‌‌گیری و قرارگیری کاخهای موجود در مجموعه از توپوگرافی زمین پیروی میکند. ساختار طبیعی منطقه و ویژگیهای شکل و توپوگرافی زمین سبب پدیدآمدن چشم‌‌اندازهای زیبایی رو به شمال و دامنه کوه گردیده است. وجود درختان کهنسال و قدیمی چنار از مهمترین ویژگیهای این باغ محسوب میشوند. سعدآباد به پیروی از شکل و موقعیت زمین و مسیرهای حرکتی نظم یافته است. این مساله تنوع بصری را در طول مسیرها افزایش می‌دهد. مسیرهای حرکتی با کاشت ردیفی درختان چنار در دو سو به خوبی تعریف شدهاند. از سوی دیگر به دلیل محصوریت فضا توسط درختان بلند قامت به ویژه چنارها، دید و منظر در مسیرها بیشتر بسته طراحی شده است، اما در پیرامون کاخها، دید بازتر نیز مورد توجه واقع شده است. در عین حال در نقاط بالایی، دیدی بسیار مطلوب به سوی کوههای توچال و نیز به سوی شهر وجود دارد. نمونه بارز دراین مورد کاخ شهوند (سبز) است که به‌دلیل حضور درختان کهنسال و بلند قامت و بسیار متراکم درطول مسیر، این کاخ مشاهده نمی‌شود و با نزدیک شدن به آن، دید نیز گسترده‌تر میگردد. چشم‌انداز کاخ از سوی جنوب، شهر بزرگ تهران است و چون کاخ بر تپه‌ای بلند قرار گرفته، منظره بدیعی را پیش چشم بیننده می‌گستراند. از سوی شمال نیز به سوی کوههای مرتفع البرز و در برخی قسمتها به سوی کاخ احمد شاهی دیدهایی وجود دارد. محوطه اطراف کاخ سفید نیز به کمک ویژگیهای طبیعی، دارای چشم‌اندازی باز و گسترده با پوشش سبز چمن و درختان زینتی نادر و بلند قامت همراه با آب نماها وفواره‌های بلند است که بسیار زیبا جلوه میکند.
از زمان پهلوی اول پیرامون کاخ با دیوار محصور گردید و بدین ترتیب محوطه باغ از بافت اطراف مجزا گشت. درآن زمان ، هشت ورودی اصلی به منظور دسترسی به نقاط مختلف در باغ وجود داشت. خیابانهای اصلی باغ شکلی نامنظم و منحنی دارند و تحت تاثیر شکل زمین سراسر باغ را تحت پوشش قرار می‌دهند. درحال حاضر سه ورودی اصلی فعال هستند که از این میان ورودی زعفرانیه برای بازدیدکنندگان در نظر گرفته شده است.
شکل باغ سعدآباد نامنظم و به گونه‌ای طبیعی است و در میان بافت شهری جای گرفته است. تقسیمبندیهای داخل باغ نیز به تبعیت از ویژگیهای طبیعی و توپوگرافی صورت پذیرفته است. این امر سبب میشود که باغ سعدآباد که یک باغ‌دره دانسته میشود بیشتر الگویی آزاد داشته باشد، اما درعین حال چند نقطه آن نیز شکل باغ رسمی ایرانی را تداعی کند.
در باغ سعدآباد به جز رودخانه دربند که از شمال به باغ وارد میشود و از گذشته نیز در محدوده باغ وجود داشته و به عنوان یکی از منابع تأمین آب مورد نیاز فضای سبز مطرح بوده، 12 قنات در دوره پهلوی دوم احداث گردید که در حال حاضر بسیاری از آنها غیرفعال و یا نیمه فعال‌اند.
آب در باغ در استخرهای بزرگ در مقابل برخی کاخها حضور دارد که سطح وسیع آب و وجود فواره‌ها مطبوعیت فضایی را دو چندان میکند. درعین حال آب در سراسر باغ به شکلی طبیعی به منظور آبیاری جاری است و در برخی نقاط همچون محوطه مقابل کاخ سبز نظم آب به شکل کاملاً هندسی دیده میشود.
درباغ سعدآباد، پوشش های متنوع گیاهی با ترکیبهای گوناگون وجود دارند: پوشش گیاهی انبوه و جنگلی در ضلع شمالی باغ تا رودخانه، انواع باغهای میوه پراکنده در سطح کل باغ، درختان سایه‌انداز متراکم در سراسر باغ و انواع درختان کمیاب وزینتی درمیان چمن و در مجاورت کاخهای اصلی.
گونه‌های گیاهی غالب باغ شامل چنار، کاج، نارون، اقاقیا، گردو، بادام، ارغوان، ماگنولیا، تبریزی، بید مجنون، توری ، سیب گل و نوئل میگردد. بسیاری از گونه‌های گیاهی نادر و غیر بومی هستند که از خارج کشور به ایران آورده شدهاند و یا از سوی سران سایر کشورها اهدا گشته‌اند. نظم گیاهی باغ سعدآباد از نظام هندسی خاصی پیروی نمی‌کند و بیشتر تابع شکل و شیب زمین و مسیرهای آب است و در عین حال تاثیر باغسازی اروپایی نیز در آن نمایان است. سطح اصلی باغ با چمن پوشانیده شده که درگذشته در باغ ایرانی کمتر مورد استفاده قرار میگرفته است.
سعدآباد یکی از ذخایر باارزش گیاهی و فضای سبز شهر تهران محسوب میگردد که علاوه بر ویژگیهای تاریخی و فرهنگی، ویژگیهای طبیعی آن نیز سبب جذب تعداد بی‌شماری بازدیدکننده می‌گردند.
باغ سعدآباد به مانند دیگر باغهای ایرانی با دیوارهای بلند محصور گردیده است. درکل باغ ، زمین آرایی و خیابانها تحت تأثیر پستی و بلندیهای موجود و با احترام به آن شکل گرفته‌اند. در این باغ، به کیفیات دید و منظر چه در سطح باغ و در مسیرهای حرکتی و چه در داخل بناها به سوی بیرون از اهمیت خاصی برخوردار است.
باغ سعدآباد مجموعه‌ای از کاخها را درمیان خود دارد که به تدریج از اواخر دوره قاجار تا دوره پهلوی دوم ساخته شدهاند. پس از انقلاب، هرکاخ به موزهای تبدیل شد و هر سرا و اتاقی با عرضه نفیس‌ترین آثار هنری از صاحب نامان ایران و جهان، برخیل بینندگان مشتاق آغوش باز کرد.
ازجمله قدیمی ترین بناهای سعدآباد،کاخ شهوند کاخ (سبز) است که در قسمت مرتفع شمال غربی سعدآباد بر روی تپه علیخان قرارگرفته است. ساختمان آن درسال 1301 خورشیدی آغاز و درسال 1307 به پایان رسید. نمای اصلی از سنگ سبز و ورودی کاخ درقسمت شمال قرار دارد که از نمای بسیار زیبای کاخ احمد شاهی نیز بهره می‌برد. بنای کاخ از یک زیر زمین و کاخ اصلی تشکیل شده که در زیرزمین به تراس جنوبی باز میشود. این کاخ در طی سالهای 53-1350 خورشیدی تعمیر و بازسازی گردید و در اختیار میهمانان رسمی و خصوصی قرار میگرفت. این بنا، الگوی معماری ایرانی را کم وبیش داراست و دارای نظم و یکپارچگی بوده و نشانه‌هایی ازمعماری اواخر دوره قاجار و اوایل سلطنت رضا شاه را دارد. محوطه مقابل این کاخ بیش از هرکجای دیگری در باغ سعدآباد از الگوی باغسازی ایرانی پیروی کرده است.
ساخت بنای کاخ سفید- موزه ملت – در سال 1310 خورشیدی آغاز گردید و در سال 1315 به پایان رسید. کاخ سفید به عنوان بزرگترین کاخ موجود در مجموعه سعدآباد، مشخصه کاخهای دوره رضاشاهی را داراست. این کاخ در محدوده‌ای به مساحت 2164 متر مربع در دو طبقه با یک زیرزمین ساخته شده است و5000 مترمربع زیر بنا دارد. نمای بیرونی کاخ به سبک معماری کاخهای سلطنتی اروپایی و معماری داخل آنها به آمیزه‌ای از شیوه‌های ایرانی و اروپایی ساخته شده است. این کاخ حجم یکپارچه و سطحی تقریباً مربع شکل را داراست. در فاصله سالهای 49-1345 خورشیدی، ساختمان کاخ تعمیر و بازسازی شده و آذین‌کاران فرانسوی تزئینات داخل کاخ را تغییر دادند.
ازدیگر موزه‌های مجموعه سعدآباد میتوان به موزه هنرهای زیبا که در ساختمان وزارت دربار شکل گرفته، موزه نظامی و موزه مردم شناسی (کاخ شمس) اشاره کرد.
موزه‌های دیگری نیز در این مجموعه قرار دارند که به عرضه اختصاصی آثار برخی هنرمندان می‌پردازند در این مورد میتوان به موزه بهزاد، موزه آبکار و موزه فرشچیان اشاره کرد که اختصاص به آثار این هنرمندان دارد. گنجینه خط و کتابت میرعماد نیز ازجمله موزه‌های مجموعه به شمار می‌رود که یکی از عمارت‌های کوچک و بزرگ قدیمی پراکنده در باغ سعدآباد است که در تبدیلی مناسب و با حفظ هویت اصلی بنا به صورت موزه موجود در آمده است. درمجموعه سعدآباد ، موزه‌ها وگنجینه‌های دیگری نیز وجود داشته که برخی، در حال حاضر دراختیار مجموعه سعدآباد قرار ندارند، که از جمله میتوان به موزه دفینه، موزه ظروف ، کاخ موزه عبرت و موزه تاریخ طبیعی اشاره کرد.